Tiểu Luận Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học Khoa Y Dược.docx

Dịch vụ viết thuê đề tài – KB Zalo/Tele 0917.193.864 – luanvantrust.com
Kham thảo miễn phí – Kết bạn Zalo/Tele mình 0917.193.864
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH
KHOA Y – DƯỢC
HỌ VÀ TÊN HỌC VIÊN: NGUYỄN NGỌC CHƠN
TIỂU LUẬN:
NGHIÊN CỨU THỰC TRANG CÔNG TÁC QUẢN LÝ THỰC HÀNH
NUÔI CON BẰNG SỮA MẸ
TẠI KHOA SẢN BỆNH VIỆN ĐA KHOA CÁI NƯỚC
NĂM 2021
Môn Học: Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học
GIẢNG VIÊN: GS.TS.BS. NGUYỄN VĂN TẬP
Trà Vinh, Năm 2021

LỜI CẢM ƠN
Em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Ban Giám hiệu và các thầy, cô Trường
Đại học Trà Vinh đã dìu dắt, dạy dỗ em trong thời gian học tập vừa qua.
Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô khoa Dược–Điều Dưỡng, các anh
chị bác sĩ, Trưởng Khoa Phụ sản Bệnh viện Đa Cái Nước đã quan tâm, giúp đỡ,
tạo điều kiện thuận lợi giúp em hoàn thành tốt tiểu luận này.
Đặc biệt, em xin gửi lời biết ơn chân thành và sâu sắc đến cô Nghị Ngô Lan
Vi, người đã trực tiếp hướng dẫn cho em tận tình và sâu sắc trong suốt quá trình
học tập và làm tiểu luận. Được làm việc với Cô, được Cô hướng dẫn là món quà
quý giá mà em sẽ rất trân trọng.
Và cuối cùng em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Cha Mẹ, gia đình, bạn
bè, những người luôn bên cạnh động viên giúp em có động lực phấn đấu để học
tập và hoàn thành tốt tiểu luận này.
Sinh viên thực
hiện
Nguyễn Ngọc Chơn

KẾT QUẢ
Em cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng em. Các số liệu, kết
quả nêu trong tiểu luận là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ
công trình nào khác.
Ngày 25 tháng 09 năm
2021
Sinh viên thực hiện
Nguyễn Ngọc Chơn

TÓM TẮT
Kiến thức về nuôi con bằng sữa mẹ của các bà mẹ chính là tiền đề để bà mẹ
đưa ra các quyết định chọn lựa phương pháp nuôi dưỡng trẻ tốt nhất và phù hợp
nhất cho con mình. Việc đánh giá công tác quản một số yếu tố liên quan về nuôi
con bằng sữa mẹ là cơ sở quan trọng nhằm nâng cao các hoạt động chăm sóc sức
khỏe bà mẹ và trẻ em đồng thời đề ra các biện pháp thích hợp nhằm gia tăng tỷ lệ
hiểu biết về nuôi con bằng sữa mẹ. Chính vì thế, đề tài “Nghiên cứu thực trạng
nuôi con bằng sữa mẹ của bà mẹ sau sinh tại Bệnh viện Đa khoa Cái Nước, năm
2017” được thực hiện với 2 mục tiêu cụ thể như sau:
1. Xác định tỷ lệ bà mẹ sau sinh có kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ
tại Bệnh viện Đa khoa CáiNước, năm 2021.
2. Tìm hiểu một số yếu tố liên quan đến kiến thức về nuôi con bằng sữa mẹ
của bà mẹ sau sinh tại bệnh viện Đa khoa Cái Nước, năm 2021.
Khảo sát trên 200 đốitượng nghiên cứu theo phương pháp mô tả cắt ngang.
Số liệu được thu thập thông qua bộ câu hỏi tự điền được soạn sẵn.
Qua khảo sát, có 85% bà mẹ có kiến thức đúng chung về nuôi con bằng sữa
mẹ. Tỷ lệ bà mẹ có kiến thức đúng về lợi ích của sữa non và lợi ích đối với mẹ
đều chiếm 85%. Có 85% bà mẹ biết không nên cho trẻ uống nước trong 4–6 tháng
đầu. Tỷ lệ bà mẹ hiểu biết đúng về cách bảo vệ nguồn sữa mẹ là 95%. Tỷ lệ bà
mẹ có hiểu biết đúng về những dấu hiệu chứng tỏ trẻ ngậm bắt vú tốt là 88%. Tỷ
lệ bà mẹ có kiến thức đúng về thời gian cai sữa cho trẻ chỉ chiếm 79%. Có sự liên
quan có ý nghĩa thống kê giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với tuổi,
nơi cư trú, trình độ học vấn, nghề nghiệp của các đối tượng nghiên cứu.
Khảo sát góp phần nâng cao kiến thức về nuôi con bằng sữa mẹ cho các bà
mẹ sau sinh.

MỤC LỤC
Trang
TRANG PHỤ BÌA
LỜI CẢM ƠN.................................................................................................i
CAM KẾT KẾT QUẢ....................................................................................ii
TÓM TẮT .................................................................................................... iii
MỤC LỤC .................................................................................................... iv
DANH SÁCH BẢNG..................................................................................... v
DANH SÁCH HÌNH ..................................................................................... vi
CHƯƠNG 1. MỞ ĐẦU.................................................................................. 1
CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU........................................................... 3
2.1. GIẢI PHẪU VÚ VÀ SINH LÝ TIẾT SỮA............................................... 3
2.2. ĐẶC ĐIỂM VÀ TẦM QUAN TRỌNG CỦA SỮA MẸ............................ 5
2.3. PHƯƠNG PHÁP NUÔI CON BẰNG SỮA MẸ........................................ 9
2.4. TÌNH HÌNH NUÔI CON BẰNG SỮA MẸ HIỆN NAY.......................... 12
2.5. CÁC YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN KIẾN THỨC VỀ NUÔI CON BẰNG
SỮA
MẸ CỦA CÁC BÀ MẸ SAU SINH .............................................................. 14
CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU............................................. 16
3.1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU................................................................ 16
3.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU........................................................... 16
3.3. ĐẠO ĐỨC TRONG NGHIÊN CỨU...................................................... 23
CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN.................................................. 25

4.1. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..................................................................... 25
4.2. THẢO LUẬN........................................................................................ 37
CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT ..................................................... 49
5.1. KẾT LUẬN........................................................................................... 49
5.2. ĐỀ XUẤT ............................................................................................. 50

DANH SÁCH BẢNG
Trang
Bảng 4.1. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo nhóm tuổi................................ 25
Bảng 4.2. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo nơi cư trú................................. 25
Bảng 4.3. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo dân tộc .................................... 26
Bảng 4.4. Nghề nghiệp của đối tượng nghiên cứu .......................................... 26
Bảng 4.5. Trình độ học vấn của đối tượng nghiên cứu.................................... 27
Bảng 4.6. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo số lần sinh con......................... 27
Bảng 4.7. Phân bố đối tượng theo hình thức sinh của lần sinh hiện tại............. 28
Bảng 4.8. Kiến thức đúng về lợi íchcủa việc nuôi con bằng sữa mẹ của các bà
mẹ sau
sinh.............................................................................................................. 28
Bảng 4.9. Kiến thức đúng về nuôi dưỡng trẻ trong 4-6 tháng đầu của các bà mẹ
sau
sinh.............................................................................................................. 29
Bảng 4.10. Kiến thức đúng về bảo vệ nguồn sữa mẹ....................................... 30
Bảng 4.11. Kiến thức đúng về cách cho trẻ bú ............................................... 30
Bảng 4.12. Kiến thức đúng về việc cai sữa cho trẻ.......................................... 31
Bảng 4.13 Kiến thức đúng về một số trường hợp đặc biệt liên quan đến việc nuôi
con
bằng sữa mẹ ................................................................................................. 31
Bảng 4.14. Tỷ lệ bà mẹ được tư vấn về nuôi conbằng sữa mẹ ........................ 32
Bảng 4.15. Nguồn cung cấp thông tin về nuôi con bằng sữa mẹ của bà mẹ...... 32
Bảng 4.16. Kiến thức đúng chung về nuôi con bằng sữa mẹ............................ 32
Bảng 4.17. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với tuổi của
các bà
mẹ................................................................................................................ 33
Bảng 4.18. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với nơi cư
trú của
các bà mẹ..................................................................................................... 33
Bảng 4.19. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với nghề
nghiệp
của các bà mẹ............................................................................................... 34
Bảng 4.20. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với dân tộc
của
các bà mẹ..................................................................................................... 34
Bảng 4.21. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với trình độ
học
vấn của các bà mẹ......................................................................................... 35
Bảng 4.22. Liên quan giữa kiến thưc đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với số lần
sinh con

của các bà mẹ............................................................................................... 35
Bảng 4.23. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với hình
thức sinh
con của các bà mẹ......................................................................................... 36
Bảng 4.24. Liên quan giữa kiến thức đúng với việc tư vấn nuôi con bằng sữa mẹ
của
các bà mẹ..................................................................................................... 36
Bảng 4.25. Liên quan giữa kiến thức đúng với nguồn cung cấp thông tin nuôi
con bằng
sữa mẹ của các bà mẹ.................................................................................... 37
v

DANH SÁCH HÌNH
Trang
Hình 2.1 Đặc điểm giải phẩu vú ...................................................................... 3
Hình 2.2 Phản xạ Prolactin.............................................................................. 4
Hình 2.3 Phản xạ oxytocin .............................................................................. 5
Hình 3.1 Sơ đồ nghiên cứu............................................................................ 23

DANH MỤC
TỪ
VIẾT TẮT
NCBS
M
UNICE
F VDD
WHO
Nuôi con bằng sữa mẹ
The United Nations Children’s Fund (Quỹ Nhi
đồng
Viện Dinh Dưỡng
World Health Orgnization (Tổ chức Y tế Thế
Giới)
Liên Hợp
Quốc)

CHƯƠNG 1. MỞ ĐẦU
Trong những năm gần đây, thế giới đã lấy việc bảo vệ, thúc đẩy và hỗ trợ
việc nuôi con bằng sữa mẹ là một nội dung quan trọng trong công tác y tế bà mẹ
và trẻ sơ sinh. Đã có không ít hoạt động trong và ngoài nước dành riêng cho
chương trình này. Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF) và Tổ chức Y tế Thế
Giới (WHO) khuyến cáo nên cho trẻ bú sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu và
tiếp tục cho bú kết hợp với chế độ ăn hợp lý đến năm thứ hai trong đời sống của
trẻ và xa hơn nữa [39]. Hiện nay, mặc dù đã có nhiều người ý thức được tầm quan
trọng của sữa mẹ nhưng tỷ lệ nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu
vẫn còn khá thấp ở nhiều quốc gia. Tại Việt Nam, qua kết quả điều tra của dự án
Alive and Thrive tại 11 tỉnh thành trong cả nước cho thấy, có sự thiếu hụt trong
kiến thức về nuôi con bằng sữa mẹ của các bà mẹ, mặc dù có đến 83,9% bà mẹ
biết trong 6 tháng đầu chỉ cho trẻ bú sữa mẹ tốt hơn là cho trẻ bú kết hợp cả sữa
mẹ và sữa bột nhưng tỷ lệ bà mẹ tin rằng cho trẻ bú sữa mẹ hoàn toàn ở độ tuổi
này là tốt nhất chỉ chiếm 52,5% và số bà mẹ biết chỉ nên cho trẻ uống nước khi
trẻ từ 6 đến 8,9 tháng tuổi lại chiếm tỷ lệ rất thấp (23,2%) [1].
Nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu là cách tốt nhất phòng
tránh tử vong cho trẻ. Việc mở rộng quy mô nuôi con bằng sữa mẹ có thể ngăn
chặn 823.000 trường hợp tử vong ở trẻ em dưới 5 tuổi. [42] Theo Bà Nemat
Hajeebhoy, Giám đốc Quốc gia của dự án Alive and Thrive chia sẻ: “Cho con bú
là một trong những đầu tư quan trọng nhất mà cha mẹ có thể dành cho con trong
2 năm đầu đời của trẻ. Nghiên cứu trên toàn thế giới cho thấy trẻ được bú mẹ khỏe
mạnh và thông minh hơn những trẻ không được nuôi bằng sữamẹ. Do vậy, chúng
ta cần đảm bảo rằng mọi trẻ em khi sinh ra đều được hưởng một khởi đầu tốt nhất
có thể trong đời các em và khởi đầu đó là được bú mẹ”. [35] Nuôi con bằng sữa
mẹ luôn được UNICEF, WHO, Bộ y tế và các chuyên gia dinh dưỡng khuyến cáo
vì có nhiều lợi ích không những tốt cho sự phát triển của con mà còn bảo vệ sức
khỏe cho bà mẹ. Việc thực hiện chăm sóc dinh dưỡng hợp lý như: cho trẻ bú sữa
mẹ trong vòng 1 giờ đầu sau sinh, cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu và
một chế độ ăn hợp lý sẽ mang lại cho trẻ bước khởi đầu khỏe mạnh. Sữa mẹ là
thức ăn tốt nhất cho trẻ trong suốt 6 tháng đầu tiên của cuộc đời [4]. Sữa mẹ là
thức ăn hoàn chỉnh nhất, thích hợp nhất đối với trẻ, vì trong sữa mẹ không chỉ có
hàm lượng cao các chất dinh dưỡng mà tỷ lệ các chất dinh dưỡng rất hợp lí, phù
hợp với sự hấp thu và phát triển cơ thể trẻ. Nuôi con bằng sữa mẹ không chỉ đảm

bảo vệ sinh mà còntiết kiệm thời gian lại kinh tế, giúp người mẹ khỏe mạnh, ngăn
ngừa tình trạng ung thư vú, lấy lại vóc dáng sau sinh và tránh thai hiệu quả [4].
Thêm vào đó, nuôi con bằng sữa mẹ giúp người mẹ có thời gian gần gũi tự nhiên
với con, tăng gắn bó tình mẫu tử, đây là một trong những yếu tố quan trọng hỗ trợ
cho sự phát triển hài hòa của trẻ.
Tại Cần Thơ, theo kết quả nghiên cứu về dinh dưỡng ở trẻ từ 0–5 tháng tuổi
năm 2013: tỷ lệ trẻ đã được bú sữa mẹ chiếm 95,2%, nhưng tỷ lệ tiếp tục cho trẻ
bú đến 1 năm tuổi chỉ còn58%. Ngoài ra, tỷ lệ các bà mẹ được tiếp cận với nguồn
thông tin về nuôi con bằng sữa mẹ còn thấp, trong đó chỉ có 8,0% các bà mẹ nhận
thông tin về nuôi con bằng sữa mẹ từ cán bộ y tế và có 60,6 % các bà mẹ nhận
được thông tin này từ đại chúng [38]. Trên thực tế, nhiều trẻ em sinh ra không
được nuôi dưỡng đầy đủ bằng sữa mẹ do nhiều nguyên nhân khác nhau như: mẹ
không đủ sữa để thỏa mãn nhu cầu của trẻ, mẹ phải đi làm trở lại sau thời gian
nghỉ hậu sản… Tuy nhiên, nguyên nhân quan trọng hơn hết là bà mẹ thiếu hiểu
biết trong cáchnuôi conbằng chính dòngsữa của mình. Bên cạnh đó, trước những
chương trình quảng cáo, tiếp thị về sữa nhân tạo đang được đẩy mạnh trên các
phương tiện thông tin đại chúng như hiện nay đã gây ảnh hưởng rất lớn đến nhận
thức của các bà mẹ. Tìnhtrạng trên cho thấy việc nuôi conbằng sữa mẹ đã không
còn được các bà mẹ quan tâm, chú trọng như trước.
Kiến thức về nuôi con bằng sữa mẹ của các bà mẹ chính là tiền đề để bà mẹ
đưa ra các quyết định chọn lựa phương pháp nuôi dưỡng trẻ tốt nhất và phù hợp
nhất cho con mình. Việc đánh giá kiến thức và một số yếu tố liên quan về nuôi
con bằng sữa mẹ là cơ sở quan trọng nhằm nâng cao các hoạt động chăm sóc sức
khỏe bà mẹ và trẻ em đồng thời đề ra các biện pháp thích hợp nhằm gia tăng tỷ lệ
hiểu biết về nuôi conbằng sữa mẹ.
Từ những yếu tố trên đề tài: “Nghiên cứu thực trạng nuôi con bằng sữa
mẹ của bà mẹ sausinh tạiBệnh viện Đa khoa CáiNước, năm2021”được thực
hiện với hai mục tiêu cụ thể như sau:
1.Xác địnhtỷ lệ bà mẹ sau sinhcó kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa
mẹtại Bệnh viện Đa khoa Cía Nước, năm 2021.
2. Tìm hiểu mộtsố yếu tố liên quan đến kiến thức về nuôi con bằng sữa
mẹcủa bà mẹsau sinh tại Bệnh viện Đa khoa Cái Nước, năm 2017.

TỔNG QUAN TÀI LIỆU
2.1. GIẢI PHẪU VÚ VÀ SINH LÝ TIẾT SỮA
2.1.1. Giảiphẫu vú
Vú có chức năng tạo sữa và cho con bú [16]. Vú được xem là cơ quan sinh
dục thứ hai của người phụ nữ và là nguồn cung cấp dinh dưỡng cho trẻ sơ sinh
[11]. Vú phát triển mạnh ở tuổi dậy thì, trong những tháng cuối của thời kì mang
thai, đặc biệt là sau khi sinh và thoái triển sau tuổi mãn kinh [32], [8].
Hình thể ngoàicủa vú
Vú là cơ quan nằm ở thành ngực trước, từ xương sườn thứ hai đến xương
sườn thứ sáu, hai phần ba nằm ở cơ ngực lớn và một phần banằm ở cơ răng trước,
từ đường nách giữa đến bờ bên xương ức [32], [11].
Kích thước của vú thay đổitheo tuổi, tình trạng sinh lý (có thai, sau sinh) và
theo từng cá nhân khác nhau [8].
Hình thể của vú rất thay đổi, thông thường nhất là hình bán cầu, đôi khi vú
có hình quả lê, hình đĩa hoặc hình trụ [8]. Đỉnh của vú là một nhú niêm mạc lồi
có các ống tiết sữa gọi là nhú vú hay đầu vú. Quanh nhú là một vòng niêm mạc
nhiễm sắc tố gọi là quầng vú [16]. Vùng quầng vú có các tuyến nhỏ gọi là tuyến
Montgomery, tuyến này tiết ra một chất nhờn cá tác dụng bảo vệ da vú [34].
Cấu tạo của vú
Cấu tạo của vú từ nông vào sâu là da, các hốc mỡ dưới da, rồi đến các tuyến
sữa dạng chùm hợp thành các tiểu thùy và thùy (có khoảng 15–20 thùy, mỗi thùy
đổ ra đầu vú bởi một ống tiết sữa, trước khi đổ ra đầu vú, ống tiết sữa phình ra tạo
thành xoang sữa, là nơi sữa được gom vào để chuẩn bị cho một bữa bú), sâu nhất
là lớp mỡ sau vú nằm nông ngay trước cơ ngực lớn [11], [16].

Hình 2.1 Đặc điểm giải phẩu vú
(Nuôi dưỡng trẻ nhỏ, 2015 [34])

Bên trong tuyến vú có nhiều nang sữa, đó là những túi rất nhỏ được cấu tạo
bởicác tế bào tiết sữa. Có hàng triệu nang sữa trong bầu vú. Xung quanh các nang
sữa là các tế bào cơ có tác dụng co bóp và tống sữa ra ngoài. Xung quanh các nang
sữa và ống dẫn sữa có các mô nâng đỡ và mô mỡ. Mô nâng đỡ, mô mỡ và các tổ
chức khác tạo nên hình dạng của vú, từ đó tạo nên sựkhác biệt giữa các bà mẹ về
kích thước, hình dáng vú. Vú có kích thước, hình dáng như thế nào đều chứa số
lượng nang sữa như nhau, vì vậy không ảnh hưởng đến việc bài tiết sữa và đều có
thể tạo ra nhiều sữa. [34]
2.1.2. Sinh lý tiết sữa
Khi trẻ mút vú, xung động cảm giác thần kinh từ núm vú lên não, kích thích
thùy trước tuyến yên tiết ra prolactin. Chất này vào máu đến vú làm các tế bào tiết
ra sữa. Vì vậy, cho trẻ bú càng nhiều, vú càng sản xuất ra nhiều sữa. Nồng độ
prolactin trong máu đạt tối đa vào khoảng 30 phút sau bữa bú, giúp tạo sữa cho
bữa bú tiếp theo. Bữa bú hiện tại là trẻ bú sữa đã được dự trữ sẵn trong vú. Ngoài
chức năng quan trọng là hormon tạo sữa, prolactin còncó tác dụng ức chế sự rụng
trứng, prolactin được tiết ra nhiều vào ban đêm nên khi bà mẹ cho conbú vào ban
đêm không những tạo nhiều sữa mà còngiúp mẹ chậm có thai lại. [3], [34]
Hình 2.2 Phản xạ Prolactin
Từ động tác ngậm vú của trẻ, một xung động thần kinh khác tác động lên
vùng dưới đồi và thùy sau tuyến yên, kích thích tiết ra oxytocin. Oxytocin vào
máu đến vú làm các tế bào cơ xung quanh nang sữa co thắt, đẩy sữa theo các ống
dẫn sữa đến các xoang sữa, đôi khi còn làm sữa tự chảy ra ngoài. [3] Oxytocin
còn có tác dụng làm co hồi tử cung, giúp bà mẹ giảm chảy máu sau sinh nhưng
đôikhi gây đau tử cung nhiều làm cho bàmẹ có cảm giác đau và người nóng bừng
khi cho trẻbú trong vài ngày đầu [3], [34]. Sự bàitiết oxytocin cònchịu ảnh hưởng

của các yếu tâm lý, cảm xúc, khi mẹ vuốt ve, âu yếm con hoặc nghe tiếng con
khóc đều gây những tín hiệu cảm xúc truyền

về vùng dưới đồilàm tăng bài xuất sữa. Trái lại những kích thíchgiao cảm mạnh,
căng thẳng kéo dài sẽ ức chế bài xuất sữa. [24]
Hình 2.3 Phản xạ oxytocin
Trong sữa còn có một chất có thể ức chế hoặc giảm tiết sữa. Nếu có nhiều
sữa được tiết ra thì chất ức chế này sẽ ngăn chặn các tế bào tiết sữa hạn chế tiết
sữa. Vì vậy, để vú tiếp tục tạo sữa thì sữa mẹ phải được chảy ra khỏi vú. Nếu trẻ
không bú được hoặc bú không hết thì sữa mẹ cần được vắt ra để sự sản xuất sữa
có thể được tiếp tục. [3]
2.2. ĐẶC ĐIỂM VÀ TẦM QUAN TRỌNG CỦA SỮA MẸ
2.2.1. Đặc điểm của sữa mẹ
Sữa non
Sữa non được hình thành từ tuần thứ 14–16 của thai kỳ và được tiết ra trong
1–3 ngày đầu sau sinh. Sữa non sánh đặc, màu vàng nhạt hoặc trong. [34]
Lợi ích của sữa non:
Sữa non là nguồn kháng thể dồi dào, giúp cho cơ thể non trẻ chống lại môi
trường mới lạ.
Sữa non tiết ra tuy ít nhưng chất lượng cao thỏa mãn nhu cầu của trẻ mới
sinh
[15].
Giàu kháng thể, nhiều protein kháng khuẩn và nhiều tế bào bạchcầu hơn sữa
trưởng thành, giúp trẻ phòng chống nhiễm khuẩn, dị ứng và có khả năng miễn
dịch nhiều bệnh mà trẻ có thể mắc phải [3], [34].
Có tác dụng xổ nhẹ, đào thải phân su, thải bilirubin ra khỏi ruột làm giảm
mức độ vàng da của trẻ [34].
Có yếu tố tăng trưởng biểu bì giúp cho ruột phát triển hoàn thiện chức năng,
phòng tránh dị ứng và không dung nạp thức ăn khác [34].

Giàu vitamin đặc biệt là vitamin A có tác dụng cải thiện tình trạng nhiễm
khuẩn của trẻ. Sữa non giàu natri, kali và kẽm [34].

Chất lượng của sữa non giảm nhanh trong vòng 24 giờ đầu [3].
Sữa trưởng thành
Sau 3–5 ngày, sữa non chuyển tiếp thành sữa trưởng thành (sữa ổn định).
Sữa trưởng thành gồm sữa đầu và sữa cuối [34]:
Sữa đầu: sữa được tiết ra đầu bữa bú, có màu trắng hơi xanh, chứa nhiều
nước và các chất dinh dưỡng khác, vì vậy cần cho trẻ được bú sữa đầu bữa.
Sữa cuối: sữa được tiết ra cuối bữa bú, có màu trắng sữa, chứa nhiều chất
béo, cung cấp năng lượng, vì vậy cần cho trẻ bú hết sữa cuốibữa.
2.2.2. Tầmquan trọng của sữa mẹ
2.2.2.1Cácthành phần dinhdưỡng trong sữa mẹ
Sữa mẹ là chất dinh dưỡng hoàn hảo, dễ tiêu hóa và dễ hấp thu
Sữa mẹ là thức ăn hoàn hảo nhất trong những tháng năm đầu tiên của trẻ vì
sữa mẹ có đủ năng lượng, chất dinh dưỡng và dễ hấp thu [31].
Có thể nói sữa mẹ đã được chế tạo theo công thức định sẵn, trong 1 lít sữa
mẹ có khoảng 700 Kcal [31]. Tỷ lệ các chất dinh dưỡng như đạm, đường, mỡ,
vitamin, và muối khoáng thích hợp nên làm cho trẻ dễ tiêu hóa, dễ hấp thu giúp
cho cơ thể trẻ phát triển bình thường tránh được suy dinh dưỡng [4].
Protein: sữa mẹ có lượng protein (đạm) ít hơn sữa bò nhưng có đủ các acid
amin cần thiết và tỷ lệ cân đối. Protein sữa mẹ chủ yếu là protein dạng lỏng hòa
tan, còn gọi là protein sữa giúp trẻ dễ tiêu hóa. [4]
Lipid (chất béo): chất béo trong sữa mẹ cung cấp 50% năng lượng cho bé.
Sữa mẹ có những acid béo cần thiết như acid linoleic, acid linolenic hỗ trợ cho sự
phát triển của não, mắt và sức bền thành mạch. Hơn nữa, thành phần lipid trong
sữa mẹ chủ yếu là acid béo không no và có men lipase giúp cho quá trình tiêu hóa
của trẻ dễ dàng hơn [4], [34].
Carbonhydrat (glucid và đường): trong sữa mẹ có lượng carbonhydrat nhiều
hơn trong sữa bò, do đó cung cấp nhiều năng lượng cho cơ thể, với 85% là latose
sẽ làm tăng cường hấp thu calci, muối khoáng cho cơ thể và 15% là
oligosaccharide sẽ hỗ trợ cho sự phát triển vi khuẩn có lợi cho trẻ [4], [34].
Vitamin: các loại vitamin (B1, B2, C,… ) đều có đủ trong sữa mẹ và giúp ích
cho trẻ [34]. Đặc biệt, sữa mẹ là nguồn cung cấp vitamin A dồidào cho trẻ, vì vậy
trẻ bú sữa mẹ sẽ phòng được bệnh khô mắt do thiếu vitamin A [15]. Ngoài ra sữa
mẹ còn có nhiều vitamin D cần cho sự phát triển xương của trẻ, giúp trẻ chống
được suy dinh dưỡng và còixương.

Muối khoáng:
Calci trong sữa mẹ có đặc tính sinh học và tỷ lệ thíchhợp, dễ hấp thu và thỏa
mãn nhu cầu của trẻ hỗ trợ phát triển xương giúp cho trẻ cứng cáp hơn [4].
Sắt trong sữa mẹ được hấp thu hơn trong sữa bò do đó trẻ bú sữa mẹ ít bị còi
xương và thiếu máu [15].
Lượng đồng, kẽm trong sữa mẹ đáp ứng đủ nhu cầu của trẻ, giúp trẻ phòng
chống thiếu vi chất và bảo vệ cơ thể [34].
Sữa mẹ có tác dụng khángkhuẩn
Globulin miễn dịch IgA: có nhiều trong sữa non và giảm dần trong những
tuần sau. IgA tiết thường không hấp thu mà hoạt động tại ruột để chống lại một
số vi khuẩn như E.Coli và virus. [15]
Tế bào, lympho bào sản xuất IgA tiết và Interferon, có tác dụng ức chế hoạt
động của một số virus [15].
Lactoferin (protein gắn sắt): có tác dụng kìm khuẩn không cho các vi khuẩn
cần sắt để phát triển [15].
Lysozym: có hàm lượng cao gấp hàng ngàn lần so với sữa bò, có tác dụng
diệt vi khuẩn và virus [4].
Các đại thực bào trong sữa mẹ có tính chất thực bào và bài tiết lysozyme,
lactoferin và thực bào nấm Candida và các loại vi khuẩn, nhất là các vi khuẩn
Gram âm gây viêm ruột hoại tử cho trẻ sơ sinh (Clostridium, Klebsiella) [15].
Trong sữa mẹ có các yếu tố kích thích sự phát triển vi khuẩn Lactobacillus
Bifidus. Vi khuẩn này phát triển sẽ lấn át và ngăn cản sự phát triển của các loại vi
khuẩn gây bệnh. Do sữa mẹ có đặc tính kháng khuẩn, nên tỷ lệ mắc bệnh và tỷ lệ
tử vong của trẻ bú mẹ thấp hơn trẻ nuôi nhân tạo. [15]
Sữa mẹ có tác dụng chống dịứng
Trẻ bú mẹ thường không bị dị ứng, bị eczema như một số trẻ ăn nhân tạo vì
IgA tiết cùng với đại thực bào có tác dụng chống dị ứng [15].
2.2.2.2Lợi ích của sữa mẹđối với trẻ
Sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng hoàn hảo, đáp ứng đầy đủ nhu cầu của trẻ trong
4–6 tháng đầu. Sữa mẹ kích thích sự phát triển tối ưu của não và thúc đẩy sự tăng
trưởng của trẻ. Một số kháng thể từ người mẹ truyền qua rau đến bào thai đã giúp
cho trẻ có sức đề kháng và miễn dịch một số bệnh đặc biệt trong 4–6 tháng đầu,
giúp trẻ không dễ mắc các bệnh như sởi, cúm, ho gà. Hơn nữa, sữa mẹ vô khuẩn,
sạch sẽ, trẻ bú trực tiếp ngay làm cho vi khuẩn không có điều kiện phát triển nên
trẻ ít bị tiêu chảy. Vì hệ thống miễn dịch của bé chưa hoàn thiện nên các kháng
thể có trong sữa mẹ sẽ là liều thuốc quý giá giúp trẻ phòng ngừa các bệnh nhiễm

khuẩn, nhất là tiêu chảy và nhiễm khuẩn hô hấp. Sữa mẹ đảm bảo dinh dưỡng,
cung cấp đủ nước cho trẻ. Khi trẻ được búmẹ, được tiếp xúc gần gũi mẹ, được âu
yếm trẻ sẽ ít khóc, cảm giác an toàn hơn, tinh thần, trí tuệ phát triển tốt hơn. [15],
[31], [36]
2.2.2.3. Lợi ích của sữa mẹđối với bà mẹ
Cho trẻ bú sớm ngay sau sinh giúp xổ rau và tránh mất máu cho mẹ [3]. Với
động tác mút vú sẽkhích thích tuyến yên tiết oxytocin giúp tử cung của mẹ co hồi
tốt hơn, tránh được tình trạng băng huyết sau sinh và tiết prolactin có tác dụng ức
chế rụng trứng nên làm chậm quá trình có thai đồng thời làm giảm nguy cơ ung
thư tử cung và ung thư vú [31]. Khi thực hiện cho trẻ bú ngay và thường xuyên
có tác dụng kích thích tăng cường sản xuất sữa [36].
Nuôi con bằng sữa mẹ là cáchnuôi đơn giản nhất. Bà mẹ có thể cho trẻ bú
bất cứ
ở đâu, bất cứ lúc nào kể cả ban đêm. Không mất thời gian, phương tiện và dụng
cụ pha sữa phiền phức. Không tốn kém tiền để mua sữa nhân tạo và các dụng cụ
cần thiết để pha sữa cho con. Tạo điều kiện cho mẹ có thời gian nghỉ ngơi, ăn
uống bồi dưỡng, chăm sóc gia đình và tham gia công tác xã hội. Đặc biệt, cho trẻ
bú mẹ sẽ tạo điều kiện cho mẹ thường xuyên tiếp xúc, gần gũi với con giúp gắn
bó tình cảm mẹ con, bà mẹ cảm thấy thoải mái tinh thần, yêu tâm và giảm được
lo âu, trầm cảm sau sinh.
2.2.2.4. Những bất lợi khi nuôi con bằng sữa nhân tạo
Thức ăn thay thế sữa mẹ được chế biến từ nhiều loại sữa khác nhau, tuy đã
được điều chỉnh, chế biến để giống với thành phần sữa mẹ nhưng không thể hoàn
hảo như sữa mẹ. Vì vậy, khi nuôi conbằng sản phẩm thay thế sữa mẹ sẽ có nhiều
bất lợi cho cả mẹ và bé:
Hạn chế gắn bó tình cảm mẹ con, giảm mối quan hệ gần gũi yêu thương
giữa mẹ và con.
Trẻ được nuôi bằng sữa nhân tạo có nhiều nguy cơ bị tiêu chảy, viêm phổi,
viêm tai và các bệnh nhiễm khuẩn khác. Tần suất tử vong trẻ vì suy dinh dưỡng
và bệnh nhiễm khuẩn cao hơn so với trẻ được nuôi bằng sữa mẹ. Trẻ dễ bị các
bệnh dị ứng như chàm, hen suyễn hơn. Nếu trẻ không dung nạp được các protein
lạ trong sữa nhân tạo có thể bị tiêu chảy, kém hấp thu dẫn đến tình trạng suy dinh
dưỡng. Trẻ ăn quá nhiều sữa nhân tạo sẽ gây thừa cân, béo phì. [3]
Bà mẹ không nuôi con bằng sữa mẹ dễ có thai sớm, có nguy cơ bị thiếu
máu sau sinh và tăng nguy cơ mắc bệnh ung thư vú, ung thư buồng trứng sau
này [34].

2.2.2.5. Cácchính sách, khuyến nghị về nuôi con bằng sữa mẹcủa quốc tế
Khẳng định quyền của mọi trẻ em, phụ nữ có thai và phụ nữ đang trong
thời kì cho con bú được hưởng chế độ dinh dưỡng đầy đủ để có và duy trì sức
khỏe.
Nhận thức nuôi conbằng sữa mẹ là cách tối ưu nhằm cung cấp thức ăn lý
tưởng cho sự tăng trưởng và phát triển khỏe mạnh của trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ,
giúp hình thành cơ sở thể chất và tinh thần tốt nhất cho cả bà mẹ và trẻ em.
Công nhận việc khuyến khích và bảo vệ việc nuôi con bằng sữa mẹ là một
phần quan trọng của y tế.
Có nhiều yếu tố xã hội và kinh tế ảnh hưởng tới việc nuôi con bằng sữa mẹ.
Do đó, chính phủ cần xây dựng các hệ thống hỗ trợ xã hội nhằm bảo vệ, tạo điều
kiện, khuyến khích nuôi con bằng sữa mẹ và cho ăn bổ sung phù hợp.
Khẳng định các hệ thống y tế, các chuyên gia y tế và các cán bộ y tế khác
phục vụ trong các hệ thống đó đóng một vai trò quan trọng trong việc hướng dẫn
nuôi con, khuyến khích, tạo điều kiện cho bà mẹ nuôi con bằng sữa mẹ, tư vấn
khách quan, nhất quán cho các bà mẹ và gia đình về giá trị ưu việt của nuôi con
bằng sữa mẹ.
Khẳng định các hệ thống giáo dục và các dịch vụ xã hội khác cần phải tham
gia vào việc bảo vệ và khuyến khích nuôi conbằng sữa mẹ và sử dụng thích hợp
các thực phẩm bổ sung.
Các gia đình, cộng đồng, tổ chức của phụ nữ và các tổ chức phi chính phủ
khác đóng vai trò đặc biệt trong việc bảo vệ, khuyến khích nuôi con bằng sữa mẹ
và bảo đảm sự hỗ trợ cần thiết cho các phụ nữ mang thai và bà mẹ của trẻ sơ sinh
và trẻ nhỏ.
Các nhà sản xuất và phân phối các sản phẩm thay thế sữa mẹ đóng một vai
trò quan trọng và có trách nhiệm với việc thúc đẩy và khuyến khích việc nuôi con
bằng sữa mẹ [7].
2.3. PHƯƠNG PHÁP NUÔI CON BẰNG SỮA MẸ
2.3.1. Thờigian cho trẻ bú
Cho trẻ bú sớm sau sinh
Trẻ được búmẹ càng sớmcàng tốt, bú ngay sau sinh trong vòng nửa giờ đầu,
việc chờ đến khi mẹ xuống sữa mới cho trẻ bú sẽ càng làm sữa xuống chậm và
mẹ dễ bị mất sữa [31]. Cho trẻ bú sớm sẽ tận dụng được nguồn sữa non giúp trẻ
có khả năng chống lại bệnh tật tốt, kích thích bài tiết sữa sớm, động tác mút vú
của trẻ giúp tử cung bà mẹ co hồi nhanh có tác dụng cầm máu sau sinh. Bên cạnh

đó, bú sớm tạo cho trẻ sự hoạt động khởi động đường tiêu hóa sớm, bài tiết hết
phân su [30].
Trẻ mới sinh không nên cho trẻ uống các loại nước uống hoặc sữa nhân tạo
trước bữa bú đầu tiên của trẻ.
Cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 4–6 tháng đầu
Nuôi con bằng sữa mẹ hoàn toàn là chỉ cho trẻ búmẹ mà không cho ăn, uống
bất cứ thức ăn, nước uống nào khác kể cả nước trắng, trừ các trường hợp phải
uống bổ sung các vitamin, khoáng chất hoặc thuốc [34].
Khi trẻ được bú mẹ hoàn toàn không cần cho trẻ uống thêm nước vì trong
sữa mẹ chứa 88% nước [34].
Cần cho trẻ bú sữa mẹ hoàn toàn trong 4–6 tháng đầu vì trong khoảng thời
gian này trẻ chưa tạo được kháng thể chủ động mà chỉ có kháng thể thụ động
truyền qua rau thai và qua sữa mẹ để chống lại các tác nhân gây bệnh trong môi
trường không khí [30].
Cho trẻ bú sữa mẹ kéo dài đến 24 tháng tuổihoặc lâu hơn
Đốivới trẻ từ 6 đến 24 tháng, sữa mẹ vẫn là nguồn quan trọng cung cấp năng
lượng và các chất dinh dưỡng cần thiết cho sự phát triển toàn diện của trẻ [34].
Tuy nhiên, sữa mẹ sẽ không thể đáp ứng đầy đủ nhu cầu dinh dưỡng ngày càng
tăng theo sựphát triển của trẻ, vì vậy cần cho trẻ bú kéo dài đến 24 tháng hoặc lâu
hơn cùng với chế độ ăn bổ sung hợp lý [34]. Không nên cai sữa cho trẻ trước 12
tháng, cho trẻ bú đến 24 tháng hoặc lâu hơn sẽ có lợi cho sức khỏe và phát triển
lâu dài của trẻ, đặc biệt điều này sẽ làm tăng sự gắn kết tình cảm giữa mẹ và con.
Trong thời gian cho trẻ bú mẹ nếu trường hợp trẻ bị bệnh vẫn tiếp tục cho trẻ bú
sữa mẹ [3].
Lưu ý khi cai sữa cho trẻ: không nên cai sữa vào mùa hè nóng nực vì ở mùa
này trẻ thường ăn kém. Không cai sữa độtngột dễ gây sang chấn tinh thần làm trẻ
quấy khóc nhiều, làm biếng ăn. Không cai sữa khi trẻ ốm, đặc biệt là khi trẻ bị
tiêu chảy vì thức ăn thay thế chưa làm trẻ thíchnghi ngay được nên có thể kéo dài
thời gian tiêu chảy làm trẻ dễ bị suy dinh dưỡng. [31]
Số lần cho trẻ bú và thời gian cho mỗi bữa bú
Cho trẻ bú theo nhu cầu kể cả ban ngày cũng như ban đêm, không hạn chế
số lần bú. Cho bú bất cứ lúc nào trẻ đói, không nhất thiết phải cho bú theo giờ
giấc [15]. Khi trẻ đói, trẻ sẽ có các dấu hiệu như: đưa tay vào miệng để mút, trẻ
đưa lưỡi ra vào, trẻ xoay trở, không nằm yên, khi chạm tay vào má của trẻ, trẻ sẽ
quay đầu về phía tay tìm vú mẹ và cuối cùng là trẻ khóc nhưng dấu hiệu này dễ

nhầm lẫn với những nguyên nhân khác cũng làm cho trẻ khóc như: trẻ mệt mỏi,
thuốc và thức ăn của bà mẹ dùng làm trẻ khó chịu, đau bụng. [41]
Thời gian cho một bữa bú tùy thuộc vào từng trẻ. Nếu trẻ đã no sẽ tự nhả vú
mẹ ra. Trung bình một bữa bú có thể kéo dài từ 15–20 phút cho mỗi bên vú. Nếu
trẻ bú kiệt sữa một bên vú mà vẫn chưa đủ no thì cho trẻ bú tiếp vú bên kia. [41]
2.3.2. Cáchcho trẻ bú đúng
Phải lau sạch đầu vú trước khi cho trẻ bú [4].
Bốn điểm then chốtđể bế trẻ khi cho trẻ bú [34],
[26]: Đầu và thân trẻ cùng nằm trên một đường
thẳng ;
Toàn thân trẻ sát vào người mẹ, bụng trẻ áp sát vào bụng
mẹ; Mặt trẻ quay vào vú mẹ, mũi trẻ đối diện với núm
vú;
Đối với trẻ sơ sinh, bà mẹ không những đỡ đầu, vai trẻ
mà còn phải đỡ mông trẻ. Bà mẹ nâng vú bằng tay để
đưa vú vào miệng trẻ. Thỉnh thoảng nên dùng ngón tay
cái và ngón trỏ nâng và ấn nhẹ vào vú để vú khỏi bịt mũi
của trẻ, đồng thời làm cho trẻ ngậm vú và bú tốt hơn. [4]
Những dấu hiệu chứng tỏ trẻ ngậm bắt vú tốt [4]:
Miệng trẻ mở rộng, ngậm sâu vào quầng vú.
Môi dưới hướng ra ngoài.
Lưỡi chụm quanh bầu vú.
Má chụm tròn.
Trẻ mút chậm, sâu, có nhịp nghỉ khi nuốt.
Có thể nhìn hoặc nghe thấy trẻ nuốt.
Cho trẻ bú hết bầu vú bên này rồi mới chuyển sang vú bên kia để tận dụng được
sữa đầu, sữa cuối và đảm bảo kiệt sữa nhằm kích thích tạo sữa [4]. Khi trẻ bú
xong nên vắt hết sữa còn lại trong bầu vú [4].
Sau khi trẻ bú xong nên đặt trẻ nằm yên ở tư thế cao đầu trong vòng 5–10 phút để
trẻ có thể ợ hơi (hít vào trong khi bú), tránh được nôn, trớ [4].
2.3.3. Bảo vệ nguồn sữa mẹ
Chăm sóc haibầu vú mẹ
Vệ sinh đầu vú sạch trước và sau khi cho con bú bằng nước ấm, không rửa
đầu vú bằng cồn hay xà phòng vì dễ làm khô da, nứt da gây nhiễm trùng [4].

Nếu vú bị nứt thì bôikháng sinh hay vaselin, nhưng phải lau sạch trước khi
cho trẻ bú. Nếu bị áp xe vú thì phải vắt sạch sữa hoặc bơm hút sữa hàng ngày,
tránh để ứ đọng sữa cản trở sự tiết sữa. [4]
Chế độ dinh dưỡng cho bà mẹ
Trong thời kỳ nuôi con bằng sữa mẹ, nhất là trong 6 tháng đầu tiên sau sinh,
bà mẹ phải ăn nhiều và đa dạng hơn các loại thực phẩm mới có đủ sữa với chất
lượng tốt nhất cho trẻ. Việc đảm bảo dinh dưỡng hợp lý cho mẹ sẽ hỗ trợ tốt cho
sự bài tiết sữa:
Phải ăn đầy đủ các chất đạm, đường, mỡ: tăng cường chất đạm từ thịt, cá,
đạm thực vật (lạc và các loại đậu). Bổ sung chất béo dễ hấp thu có trong lạc, vừng,
dầu thực vật.
Tăng cường các loại vitamin, nhất là vitamin A và các khoáng chất có trong
rau (rau ngót, rau muống), quả ( chuối, đu đủ, cam, chanh), củ (cà rốt).
Đảm bảo uống đủ lượng nước, khoảng 1,5 lít nước mỗi ngày nhất là vào mùa
hè do ra nhiều mồ hôi làm cơ thể mẹ mất đi 1 lượng nước, do đó bà mẹ cần uống
nhiều nước hơn nữa [3].
Kiêng những chất làm ảnh hưởng đến chất lượng và số lượng sữa: không
uống rượu, cà phê, không hút thuốc lá [30].
Hạn chế ăn các loại gia vị gây mùi làm cho sữa có mùi khó chịu và trẻ bú
kém hoặc không chịu bú [15].
Lao động và nghỉngơihợp lý
Trong thời gian cho con bú, người mẹ nên lao động hợp lý, phù hợp với sức
khỏe. Cần nghỉ ngơi và có thời gian ngủ trong ngày hợp lý, ít nhất người mẹ phải
ngủ đủ 8 tiếng/ngày hoặc nhiều hơn. Người mẹ phải được thư giãn, tinh thần thoải
mái, tránh mọi căng thẳng thần kinh hay sang chấn tinh thần.
Không sử dụng thuốctùy tiện
Trong thời gian cho conbú, người mẹ không nên sử dụng thuốc tùy tiện mà
chỉ nên sử dụng theo sự hướng dẫn của thầy thuốc. Cần đặc biệt chú ý với các loại
thuốc gây mất sữa, các loại thuốc gây ảnh hưởng xấu đến sự phát triển hoặc ức
chế các trung tâm hô hấp, tim mạch của trẻ [4].
Không để sữa ứ đọng trong vú, không nainịt vú quá chặt
Phải vắt kiệt sữa sau mỗi lần cho con bú nếu trẻ không bú hết. Trong một số
trường hợp mẹ phải đi làm xa hoặc trẻ bị bệnh không thể trực tiếp bú mẹ thì có
thể vắt sữa và dự trữ. Sữa mẹ vắt ra bảo quản ở nhiệt độ phòng có thể để được 6–
8 giờ. Đối với sữa được bảo quản ở ngăn mát tủ lạnh (< 4 °C), chất lượng sữa
trong 3 ngày là tốt nhất, nhưng cũng có thể để đến 8 ngày [34].

Không nai nịt vú quá chặt trong thời gian cho con bú để tránh mất sữa [4].
2.3.4. Các trường hợp không nên nuôi con bằng sữa mẹ
Việc nuôi conbằng sữamẹ không chỉ là thiên chức của các bà mẹ mà đó còn
là nguồn dinh dưỡng tốt nhất cho con, tuy nhiên bà mẹ không nên cho trẻ bú sữa
của mình trong một số trường hợp sau: người mẹ nhiễm HIV/AIDS vì sẽlàm tăng
nguy cơ lây nhiễm cho trẻ, mẹ bị suy tim, lao phổinặng, viêm gan đang tiến triển,
mẹ phải điều trị các thuốc chống ung thư, thuốc điều trị động kinh, thuốc hướng
tâm thần [3].
2.4. TÌNH HÌNH NUÔI CON BẰNG SỮA MẸ HIỆN NAY
2.4.1. Tình hình nuôi conbằng sữa mẹ trên thế giới
Trên toàn cầu, tỷ lệ cho con bú đến 12 tháng cao nhất là ở tiểu vùng Sahara
Châu Phi, Nam Á, và một số nước ở khu vực Mỹ Latinh, tại các nước có thu nhập
cao tỷ lệ này chỉ là 20%. Ở các quốc gia thu nhập thấp và thu nhập trung bình, chỉ
có 37% trẻ em dưới 6 tháng tuổi được bú sữa mẹ. [42]
Gần đây tỷ lệ nuôi con bằng sữa mẹ trên toàn thế giới đang có dấu hiệu tăng
nhẹ. Trong vòng 15 năm qua, tỷ lệ trẻ từ 0–5 tháng được bú sữa mẹ đã được tăng
thêm 10%. Cụ thể, vào năm 2000 tỷ lệ này là 36%, nhưng đến năm 2015 đã tăng
lên 46%. Nhìn chung ở giai đoạn này, hầu hết các khu vực đều có sự gia tăng tỷ
lệ trẻ từ 0–5 tháng được bú sữa mẹ: ở Nam Á vào năm 2000 tỷ lệ này là 47% và
đến năm 2015 đã
tăng lên 64%, ở Đông và Nam Phi, tỷ lệ này đã tăng từ 43% (2000) lên 54%
(2015). [40]
Trong 3 ngày đầu sau sinh, tỷ lệ trẻ được bú sữa mẹ trên thế giới là 57%, cao
nhất là Đông và Nam Phi (76%) và ở khu vực này chỉ có 4% trẻ được ăn bằng sữa
nhân tạo, thấp nhất là Đông Á và Thái Bình Dương và có tới 42% trẻ được ăn
bằng sữa nhân tạo. Ở Trung Đông và Bắc Phi tỷ lệ trẻ được bú sữa mẹ trong 3
ngày đầu sau sinh khá ổn và cùng là 47%. [40]
2.4.2. Tình hình nuôi conbằng sữa mẹ ở Việt Nam
Tại Việt Nam, tỷ lệ trẻ từng được bú sữa mẹ khá cao, lên tới 96,9%, tuy
nhiên chỉ có khoảng 24,3% trẻ dưới 6 tháng tuổi được bú mẹ hoàn toàn và có tới
72,2% trẻ được uống thức uống ngoài sữa mẹ trong ngày đầu đời. Trong cả
nước, Tây Nguyên là vùng có tỷ lệ trẻ được bú sữa mẹ trong vòng 1 giờ đầu sau
sinh cao nhất (35,1%), trong khi đó tỷ lệ này ở Đồng bằng sông Cửu Long là
27,8%. [28]
Theo báo cáo Tổng điều tra Dinh dưỡng của Viện Dinh Dưỡng (VDD)
2009–

2010 cho thấy tỷ lệ trẻ được cho bú mẹ trong 1 giờ đầu sau sinh khá cao (76,2%)
do đó đã kéo theo tỷ lệ trẻ được bú sữa non khá lớn (70,8%) [9]. Trên cả nước, tỷ
lệ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu chỉ chiếm 19,6% [9]. Cũng trong giai đoạn
này, theo báo cáo về tình hình dinh dưỡng Việt Nam 2009–2010 của VDD và
UNICEF, tỷ lệ trẻ được bú mẹ đến 1 năm tuổi chiếm 77,0% nhưng tỷ lệ tiếp tục
cho trẻ bú mẹ đến 2 năm tuổi chỉ còn 22,1% [37].
Kết quả điều tra đánh giá các mục tiêu trẻ em và phụ nữ Việt Nam 2014 đã
cho thấy rằng, có đến 67,8% trẻ sơ sinh ở Việt Nam được bắt đầu bú sữa mẹ trong
một ngày đầu sau khi sinh nhưng chỉ có 26,5% trẻ được bú mẹ trong vòng 1 giờ
đầu. Trong đó, tỷ lệ bà mẹ cho con bú trong vòng 1 giờ đầu của những người phụ
nữ sốngở khu vực nông thôn (27,6%) nhiều hơn so vớikhu vực thành thị (23,8%),
nhóm mức sống nghèo nhất (31,2%) nhiều hơn hẳn so với nhóm mức sống giàu
nhất (22,7%) và nhóm dân tộc thiểu số (36,3%) nhiều hơn nhóm dân tộc kinh/hoa
(24,4%). Ngoài ra, còn có sự khác biệt giữa các vùng miền về thời gian cai sữa
cho trẻ, với tỷ lệ cho con bú mẹ đến khi trẻ 2 tuổi là 42,3% đã cho thấy các bà mẹ
ở TâyNguyên thường cho conbútrong thời gian kéo dài hơn so với khu vực Đông
Nam Bộ (13,4%) và Đồng Bằng Sông Cửu Long (11,7%). [28]
Trong một báo cáo điều tra ban đầu tại Cà Mau năm 2012, kết quả điều tra
cho thấy: chỉ có 40,6% trẻ được bú sữa mẹ trong vòng 1 giờ đầu sau sinh và lên
đến 88,4% bà mẹ cho trẻ ăn/uống các thức ăn khác ngoài sữa mẹ trong 3 ngày đầu
sau sinh, chủ yếu là nước (79,2%), sữa bột (52,1%) và mật ong (28,1%); Cà Mau
là một trong những tỉnh có tỷ lệ bú mẹ hoàn toàn trong 4–6 tháng đầu thấp nhất
(6,5%), mặc dù tỷ lệ trẻ bú mẹ đến 1 năm tuổi khá cao (61,4%), nhưng tỷ lệ trẻ
tiếp tục bú mẹ đến 2 năm tuổi giảm xuống chỉ còn 13,3%. [1]
Thực trạng trên cho thấy tỷ lệ nuôi conbằng sữa mẹ ở nước ta vẫn còn thấp
mặc dù đã có nhiều nghiên cứu trong và ngoài nước đã chứng minh nuôi conbằng
sữa mẹ không những có lợi cho sức khỏe của conmà cònbảo vệ sức khỏe cho cả
mẹ trước mắt và lâu dài.
2.5. CÁC YẾU TỐ LIÊN QUAN ĐẾN KIẾN THỨC VỀ NUÔI CON BẰNG
SỮA MẸ CỦA CÁC BÀ MẸ SAU SINH
Có nhiều yếu tố liên quan đến kiến thức về nuôi conbằng sữa mẹ của các bà
mẹ sau sinh từ khách quan đến chủ quan như: tuổi, nghề nghiệp, trình độ học vấn,
môi trường sống, các kênh thông tin và mức độ tiếp cận thông tin liên quan đến
kiến thức của các bà mẹ.

Vai trò của cán bộ y tế và những người phục vụ về sức khỏe trong các nhà
hộ sinh cũng như các phòng khám phụ nữ hoặc ở những nơi chăm sóc sau đẻ có
ảnh hưởng rất lớn đến kiến thức về nuôi con bằng sữa mẹ của các bà mẹ, nó lại
càng đặc biệt quan trọng bởi vì họ đến đây trong tình trạng cần được chăm sóc
sức khỏe và tư vấn những kiến thức cần thiết. Tuy nhiên, theo kết quả nghiên cứu
về dinh dưỡng nuôi con bằng sữa mẹ của Viện Dinh Dưỡng, UNICEF và Dự án
Alive Thrive, chỉ có 4.2% các bà mẹ nhận được thông tin về nuôi con bằng sữa
mẹ từ các cán bộ y tế [38].
Trên thực tế, có rất nhiều nguyên nhân khiến các bà mẹ có những nhận thức
không đúng về nuôi con bằng sữa mẹ. Trong đó, những quảng cáo về sữa công
thức đã tác động mạnh đến nhận thức của các bà mẹ nói riêng và cộng đồng nói
chung, với nhiều hình thức quảng cáo khác nhau trên các phương tiện thông tin
đại chúng như tivi, sách, báo,… cùng với những chương trình khuyến mãi, giảm
giá, quà tặng kèm theo, đặc biệt là những quảng cáo này cam kết sẽ giúp cho trẻ
khỏe mạnh hơn, thông minh hơn từ đó đã làm cho bà mẹ tin rằng sữa công thức
có thành phần giống sữa mẹ và có thể thay thế sữa mẹ.
Việt Nam vốn là đất nước có truyền thống nuôi con bằng sữa mẹ với những
phong tục tập quán được hình thành và đã chi phối lối sống, cách thức chăm sóc
sức khỏe cho bà mẹ và trẻ em. Với cuộc sống hiện đại ngày nay, tuy khoa học
phát triển và đã có nhiều khuyến nghị, hướng dẫn về nuôi con bằng sữa mẹ hợp
lý nhưng vẫn còn tồn tại nhiều tập quán nuôi con bằng sữa mẹ lạc hậu, một số
thông tin được truyền từ những người lớn tuổi, nhiều nhất là mẹ chồng hoặc mẹ
đẻ đã không còn phù hợp, điển hình là việc không cho bà mẹ sau sinh ăn đa dạng
nhiều loại thức ăn, cho trẻ uống thêm nước khi trẻ trong 4–6 tháng đầu vì sợ trẻ
khát nước,… Tất cả những điều này đã có tác động rất lớn đến kiến thức về nuôi
con bằng sữa mẹ của các bà mẹ.
2.6. SƠ LƯỢC VỀ ĐỊA ĐIỂM NGHIÊN CỨU
Với vị trí đắc địa tại số 315 Nguyễn Văn Linh, phường An Khánh, quận Ninh
Kiều, thành phố Cần Thơ, Bệnh viện Đa khoa Trung ương Cần Thơ được biết đến
là bệnh viện hạng I trực thuộc Sở Y tế thành phố Cần Thơ [2]. Bệnh viện được
xây dựng theo tiêu chuẩn quốc tế với hệ thống kĩ thuật hiện đại nhằm phục vụ tốt
cho bệnh nhân. Đây được coi là một trong những điểm nhấn quan trọng được
nhiều người tin tưởng lựa chọn để đến khám và chữa bệnh.
Bệnh viện Đa khoa Trung ương Cần Thơ bao gồm 8 phòng chức năng và 6
khoa chính:Khoa Lâm Sàng, Khoa Cận Lâm Sàng, Khoa Nội, Khoa Ngoại, Khoa

Khám Bệnh, Khoa Cấp Cứu. Khoa Phụ Sản thuộc Khoa Ngoại của bệnh viện có
tổng số giường là 133 giường với 55 giường dịch vụ. Hiện nay Khoa Phụ Sản có
93 nhân viên trong đó có 19 bác sĩ, 1 y sĩ sản nhi, 4 cử nhân điều dưỡng hộ sinh,
63 hộ sinh trung học, 2 điều dưỡng trung học và 4 hộ lý. Về lĩnh vực theo dõi và
điều trị, hiện tại, khoa đã và đang thực hiện nhiều kỹ thuật tiên tiến nhằm phát
hiện sớm một số bệnh: ung thư cổ tử cung, những trường hợp nghi ngờ bấtthường
nhiễm sắc thể, dị dạng thai kết hợp với các phẫu thuật tiên tiến. Và sắp tới khoa
sẽ triển khai một số kế hoạch như: cắt đốt nội soibuồng tử cung qua ngã âm đạo,
mổ nội soi u xơ tử cung bằng sóng cao tần, đẻ không đau,… Đối với lĩnh vực
nghiên cứu khoa học thì nhiều đề tài nghiên cứu có tính thiết thực đã được ứng
dụng trên lâm sàng. [2]

CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU
3.1.1. Đốitượng nghiên cứu
Các bà mẹ sau sinh tại Bệnh viện Đa khoa Trung ương Cần Thơ.
3.1.2. Tiêuchuẩn chọn mẫu
Các bà mẹ sinh thường và sinh mổ tại Bệnh viện Đa khoa Trung ương Cần
Thơ.
Các bà mẹ đồng ý tham gia vào nghiên cứu.
3.1.3. Tiêuchuẩn loại trừ
Bà mẹ sinh conkhông sống.
Bà mẹ sau sinh có chống chỉ định cho conbú.
Bà mẹ bị tâm thần.
Bà mẹ không biết chữ.
3.1.4. Địa điểm nghiên cứu và thời gian nghiên cứu
Địa điểm: Khoa Phụ sản, Bệnh viện Đa khoa Trung ương Cần Thơ. Địa chỉ:
315, Nguyễn Văn Linh, phường An Khánh, quận Ninh Kiều, thành phố Cần Thơ.
Thời gian: từ tháng 01 năm 2017 đến tháng 04 năm 2017.
3.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.2.1. Thiếtkế nghiên cứu: nghiên cứu mô tả cắt ngang.
3.2.2. Cỡ mẫu:
Lấy 100 đối tượng nghiên cứu đủ tiêu chuẩn chọn vào và không thuộc tiêu
chuẩn loại trừ.
Chọn độ tin cậy là 95% nên sai số cho phép là 0,05.
3.2.3. Phương pháp chọn mẫu
Dùng phương pháp chọn mẫu thuận tiện.
Chọn tất cả các bà mẹ sau sinh tại Bệnh viện Đa khoa Trung ương Cần Thơ
đủ tiêu chuẩn chọnmẫu và không thuộc tiêu chuẩn loại trừ cho đến khi đủ 100 đối
tượng nghiên cứu.
Lập danh sách 100 bà mẹ sau sinh đã chọn như trên để tiến hành nghiên
cứu.
3.2.4. Nộidung nghiên cứu
3.2.4.1. Đặcđiểm chung vềđối tượng nghiên cứu
Tuổi của đốitượng nghiên cứu: có 3 giá trị.
+ Nhóm tuổi dưới 20 tuổi
+ Nhóm tuổi từ 20 đến 35 tuổi.

+ Nhóm tuổi trên 35 tuổi.
+ Nhóm bà mẹ cư trú ở thành thị (thị xã, thành
phố). 16
+ Nhóm bà mẹ cư trú ở nông thôn (xã, thị trấn,
huyện). Số lần sinh của đối tượng nghiên cứu: có 2 giá
trị.
+ Bà mẹ sinh conso (sinh lần đầu tiên)
+ Bà mẹ sinh conrạ (sinh lần thứ 2 trở lên).
+ Bà mẹ sinh thường.
+ Bà mẹ sinh mổ.
Dân tộc:có 2 giá trị.
+ Dân tộc kinh.
+ Dân tộc khác.
+ Nông dân.
+ Nội trợ
+ Công nhân, thợ thủ công.
+ Buôn bán, dịch vụ.
+ Công chức, viên
chức. Trình độ học vấn: có
4 giá trị.
+ Tiểu học.
+ Trung học cơ sở.
+ Trung học phổ thông.
+ Trung cấp, cao đẳng, đại học, sau đại học.
3.2.4.2. Cácnội dung vềkiến thức nuôi con bằng sữa mẹ của bà mẹ
Kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ của bà mẹ sau sinh được đánh giá
bằng bộ câu hỏi gồm 30 nội dung. Mỗi nội dung trả lời đúng được 1 điểm. Mỗi
nội dung trả lời chưa đúng được 0 điểm.
Kiến thức về lợi íchcủa sữa mẹ đốivới trẻ.
+ Sữa mẹ giúp trẻ dễ tiêu hóa, hấp thu.
+ Chống nhiễm khuẩn.
+ Chống dị ứng.
Người có kiến thức đúng là người chọn 2 hoặc 3 đáp án trên.

Kiến thức về lợi íchcủa việc nuôi conbằng sữa mẹ đốivới bà mẹ.
+ Gắn bó tình cảm mẹ con.
+ Tác dụng cầm máu sau sinh và ức chế rụng trứng.
+ Ngăn ngừa ung thư vú.
Kiến thức về lợi íchcủa sữa non.
+ Phòng chống dị ứng và nhiễm 17
+ Tác dụng sổ nhẹ và đào thải phân
su.
+ Giảm mức độ vàng da của trẻ.
Kiến thức về lợi íchcủa việc cho trẻ bú ngay sau sinh.
+ Tử cung co hồi nhanh tạo khả năng cầm máu, kíchthích bài tiết sữa sớm.
+ Tạo cho đường tiêu hóa của trẻ hoạt động sớm, bài tiết phân su.
+ Tận dụng nguồn sữa non giúp trẻ chống bệnh tật tốt.
Kiến thức về lần bú đầu tiên nên cho trẻ bú sau khi sinh.
+ Trong vòng nửa giờ đầu sau sinh.
+ Sau 6 giờ sau sinh.
+ Sau 12 giờ sau sinh.
Kiến thức đúng khi chọn đáp án: trong vòng nửa giờ đầu sau sinh.
Kiến thức về thức ăn đầu tiên nên cho trẻ ăn sau khi chào đời.
+ Sữa bột.
+ Nước trắng.
+ Sữa mẹ.
+ Sữa nhân tạo.
+ Sữa mẹ.
+ Kết hợp sữa mẹ và sữa nhân tạo.
+ Chỉ cho trẻ bú sữa mẹ mà không cho trẻ ăn uống bất cứ loại thức ăn,
nước uống nào, trừ các trường hợp phải uống bổ sung các vitamin, khoáng chất
hoặc thuốc.
+ Cho trẻ bú sữa mẹ kết hợp với sữa bột.
+ Cho trẻ bú sữa mẹ và cho trẻ uống thêm nước.
Kiến thức đúng khi chọn đáp án: chỉ cho trẻ bú sữa mẹ mà không cho trẻ ăn
uống bất cứ loại thức ăn, nước uống nào, trừ các trường hợp phải uống bổ sung
các vitamin, khoáng chất hoặc thuốc.
Kiến thức về thời gian cho trẻ bú sữa mẹ hoàn toàn.

+ 3 tháng đầu.
+ 4–6 tháng đầu.
+ 12 tháng đầu.
Kiến thức đúng khi chọn đáp án: 4–6 tháng đầu.
Kiến thức về việc trẻ trong 4–6 tháng tuổi chỉ cho bú sữa mẹ thì có đủ dinh
dưỡng cho trẻ hay không?
+ Có.
+ Không.
Kiến thức đúng khi chọn câu trả lời là có.
Kiến thức về việc trẻ trong 4–6 tháng tuổi có nên cho uống thêm nước hay
không?
+ Có.
+ Không.
+ 3 lần.
+ 4 lần.
+ Cho bú theo nhu cầu của trẻ.
Kiến thức đúng khi chọn đáp án: cho bú theo nhu cầu của trẻ.
Kiến thức về dấu hiệu nhận biết trẻ đói.
+ Trẻ mút tay.
+ Trẻ đưa lưỡi ra vào.
+ Trẻ xoay trở, không nằm yên.
Kiến thức về những việc nên làm khi cho trẻ bú.
+ Lau sạch đầu vú.
+ Bế trẻ nằm ở tư thế thoải mái.
+ Cho trẻ bú hết vú này rồi mới đến vú kia.
Kiến thức về tư thế đúng của trẻ khi bú.
+ Đầu và thân trẻ cùng nằm trên một đường thẳng.
+ Toàn thân trẻ áp sát vào người mẹ, bụng trẻ áp sát vào bụng mẹ.
+ Mặt trẻ quay đầu vào vú mẹ, mũi trẻ đốidiện với núm vú.
+ Miệng trẻ ngậm sâu vào quầng vú.
+ Trẻ mút chậm, có nhịp nghỉ khi nuốt.
+ Có thể thấy hoặc nghe trẻ nuốt.

Kiến thức về thời gian cho một bữa bú của trẻ.
+ Tùy thuộc vào từng trẻ.
+ Bú cho đến khi trẻ tự nhả vú ra.
+ Ít nhất 15–20 phút cho mỗi bên vú.
Kiến thức về việc nên làm để tránh nôn trớ cho trẻ sau khi bú.
+ Đặt trẻ nằm ngay.
+ Bế trẻ nằm yên ở tư thế cao đầu trong vòng 5–10 phút.
+ Bế trẻ đi dạo từ 5–10 phút.
Kiến thức đúng khi chọn đáp án: bế trẻ nằm yên ở tư thế cao đầu trong
vòng 5– 10 phút.
Kiến thức về thời gian cai sữa cho trẻ.
+ Trẻ dưới 6 tháng.
+ Trẻ từ 6–12 tháng.
+ Trẻ được 24 tháng hoặc lâu hơn.
Kiến thức đúng khi chọn đáp án: trẻ được 24 tháng hoặc lâu hơn.
Kiến thức về những việc không nên làm khi cai sữa cho trẻ.
+ Cai sữa khi trẻ bị bệnh.
+ Cai sữa vào mùa hè nóng nực vì mùa này trẻ thường ăn kém.
+ Cai sữa độtngột.
Kiến thức về khoảng thời gian tốt nhất bảo quản sữa mẹ được vắt ra để trong
ngăn mát tủ lạnh (< 4°C).
+ Trong vòng 3 ngày.
+ 2 tuần.
+ 1 tháng.
Kiến thức đúng khi chọn câu trả lời là trong vòng 3 ngày.
Kiến thức về hình dạng và kích thước của vú có ảnh hưởng đến số lượng sữa hay
không?
+ Có.
+ Không.
+ Cho trẻ bú thường xuyên, không bỏ cử.
+ Đảm bảo dinh dưỡng cho mẹ.
+ Mẹ lao động nhẹ nhàng, không lo nghĩ.
Kiến thức về những việc làm của bà mẹ có thể ảnh hưởng đến sự tiết sữa.

+ Không vắt hết sữa cònlại sau mỗi lần cho trẻ bú.
+ Sử dụng thuốc tùy tiện.

+ Nai nịt vú quá chặt.
Kiến thức về những trường hợp không nên nuôi conbằng sữa mẹ.
+ Người mẹ nhiễm HIV/AIDS.
+ Mẹ bị một số bệnh (suy tim, lao phổi nặng, viêm gan đang tiến triển).
+ Mẹ phải điều trị một số loại thuốc (thuốc chống ung thư, thuốc điều trị
động kinh, thuốc hướng tâm thần).
Kiến thức về hạn chế của việc nuôi con bằng sữa nhân tạo.
+ Trẻ dễ bị tiêu chảy, khó hấp thu.
+ Tốn kém, mất thời gian.
+ Hạn chế gắn bó tình cảm mẹ con.
Kiến thức về việc bà mẹ sinh mổ có thể cho trẻ bú sữa mẹ hay không?
+ Có.
+ Không.
Kiến thức về việc có nên vắt bỏ sữa lượt đầu trước khi cho trẻ bú hay không?
+ Có.
+ Không.
Kiến thức đúng khi chọn câu trả lời là không.
Kiến thức về việc có nên vắt hết sữa dư sau mỗi lần cho trẻ bú không?
+ Có.
+ Không.
Kiến thức về việc trẻ bị bệnh thì có thể tiếp tục cho trẻ bú sữa mẹ hay không?
+ Có.
+ Không.
Khảo sát về các nguồn cung cấp thông tin về nuôi con bằng sữa mẹ của các bà
mẹ sau sinh tham gia nghiên cứu.
+ Gia đình.
+ Bạn bè, hàng xóm.
+ Kinh nghiệm.
+ Cán bộ y tế.
+ Sách, báo, tivi, internet, quảng cáo.

Kiến thức đúng chung về nuôi con bằng sữa mẹ của bà mẹ sau sinh:
Người có kiến thức đúng chung về nuôi con bằng sữa mẹ là người đạt từ 22
đến 30 điểm.
Người có kiến thức chưa đúng chung về nuôi conbằng sữa mẹ là người đạt
từ 0 đến 21 điểm.
3.2.4.3. Mộtsố yếu tố liên quan đến kiến thức đúng vềnuôi con bằng sữa mẹ
của các bà mẹ
Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với tuổi của bà mẹ
tham gia nghiên cứu.
Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với nơi cư trú của
bà mẹ tham gia nghiên cứu.
Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với số lần sinh của
bà mẹ tham gia nghiên cứu.
Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với hình thức sinh
con hiện tại của bà mẹ tham gia nghiên cứu.
Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với dân tộc của bà
mẹ tham gia nghiên cứu.
Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với nghề nghiệp
của bà mẹ tham gia nghiên cứu.
Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với trình độ học
vấn của bà mẹ tham gia nghiên cứu.
Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với việc có được tư
vấn về nuôi conbằng sữa mẹ của bà mẹ tham gia nghiên cứu.
Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với nguồn cung cấp
thông tin về nuôi conbằng sữa mẹ của bà mẹ tham gia nghiên cứu.
3.2.5. Phương pháp thu thập số liệu
Sử dụng bộ câu hỏi soạn sẵn cho các đối tượng nghiên cứu tự điền.
Các bước tiến hành thu thập số liệu:
Quá trình thu thập số liệu được tiến hành ngay tại Khoa Phụ sản, Bệnh viện Đa
khoa
Trung ương Cần Thơ. Trình tự thực hiện gồm:
Lập danh sách 100 đối tượng nghiên cứu.
Tiếp xúc với từng đối tượng: giới thiệu bản thân, giới thiệu về nội dung và
mục đíchnghiên cứu.
Tiến hành phát bộ câu hỏi và thu lại đủ số phiếu khảo sát.

Đánh giá thực trạng kiến thức và một số yếu tố liên quan về nuôi conbằng
sữa mẹ của các bà mẹ.
3.2.6. Sơ đồ nghiên cứu
Chọn tất cả các bà mẹ sau sinh đủ tiêu chuẩn cho đến khi đủ 100
đối tượng nghiên cứu theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện
Chuẩn bị bộ câu hỏi tự điền soạn sẵn
Giải thích mục đích, ý nghĩa vấn đề nghiên cứu, phổ biến thông
tin về nghiên cứu
Tiến hành phát bộ câu hỏi cho bà mẹ đủ điều kiện tham
gia nghiên cứu
Đánh giá thực trạng kiến thức đúng và các yế u tố liên quan đến
nuôi Hình 3.1 Sơ đồ nghiên c ứu
con bằng sữa mẹ của các bà mẹ sau sinh.
Hình 3.1 Sơ đồ nghiên cứu
3.2.7. Phương pháp xử lý số liệu
Dữ liệu được nhập và phân tích bằng phần mềm SPSS 20.0.
Tính tần số, tỷ lệ phần trăm.
3.2.8. Biệnpháp khắc phục saisố
Để khắc phục sai số, bộ câu hỏi được soạn đơn giản, dùng từ thông dụng,
hạn chế dùng các từ ngữ chuyên môn.
Bộ câu hỏi được sử dụng điều tra ở 20 đối tượng tương tự sau đó chỉnh sửa
cho phù hợp rồi đưa vào nghiên cứu chính thức.

Khi phát bộ câu hỏi thu thập số liệu, tiến hành phổ biến mục tiêu, ý nghĩa
của nghiên cứu, đảm bảo bí mật thông tin của các bà mẹ.
3.3. ĐẠO ĐỨC TRONG NGHIÊN CỨU
Các thông tin về đốitượng được đảm bảo bí mật, chỉ phục vụ cho mục đích
nghiên cứu và tôn trọng đốitượng tham gia nghiên cứu.
Các đốitượng nghiên cứu được giải thích rõ về mục đíchvà yêu cầu của
cuộc điều tra trước khi tham gia.
Chỉ tiến hành điều tra đối với các đốitượng tự nguyện tham gia sau khi đã
được giải thích.
Điều tra toàn bộ các đối tượng đủ điều kiện theo tiêu chuẩn chọn mẫu để các
bà mẹ không thấy có sự phân biệt đốixử.
Sẵn sàng tư vấn cho bà mẹ những vấn đề liên quan đến nuôi conbằng sữa
mẹ.

CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
4.1. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
4.1.1. Đặc điểm chung về đối tượng nghiên cứu
Bảng 4.1. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo nhóm tuổi
Nhóm tuổi
Số lượng Tỷ lệ
(người) (%)
Dưới 20 4 4
Từ 20 đến 35 87 87
Trên 35 9 9
Tổng 100 100
Nhận xét: nhóm bà mẹ có độ tuổi dưới 20 tuổi chiếm tỷ lệ thấp nhất 4%, cao
nhất là nhóm tuổi từ 20–35 tuổi với tỷ lệ 87% và có 9% bà mẹ có độ tuổi trên
35 tuổi.
Bảng 4.2. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo nơi cư trú
Nơi cư trú
(người) (%)
Nông thôn 65 65
Thành thị 35 35

Tổng 100 100
Nhận xét: bà mẹ có nơi cư trú ở nông thôn chiếm tỷ lệ cao hơn so với bà mẹ có
nơi cư trú tại thành thị.
Bảng 4.3. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo dân tộc
Dân tộc
(người) (%)
Kinh 92 92
Dân tộc khác 8 8
Tổng 100 100
Nhận xét: đại đa số bà mẹ tham gia nghiên cứu là dân tộc kinh, chỉ có 8% bà mẹ
thuộc nhóm dân tộc khác.
Bảng 4.4. Nghề nghiệp của đối tượng nghiên cứu
Nghề nghiệp
(người) (%)
Nông dân 12 12
Nội trợ 34 34
Công nhân–thợ thủ công 14 14
Buôn bán–dịch vụ 24 24

Công chức–viên chức 16 16
Tổng 100 100
Nhận xét: nghề nghiệp của các bà mẹ chủ yếu là nội trợ chiếm tỷ lệ 34%, kế
đến là buôn bán, dịch vụ với tỷ lệ 24% và thấp nhất là nhóm nông dân chỉ chiếm
12%.
Bảng 4.5. Trình độ học vấn của đối tượng nghiên cứu
Trình độ học vấn
(người) (%)
Tiểu học 8 8
Trung học cơ sở 32 32
Trung học phổ thông 41 41
Trung cấp, cao đẳng, đại học, sau
19 19
đại học
Tổng 100 100
Nhận xét: các bà mẹ có trình độ trung học phổ thông chiếm tỷ lệ cao nhất 41%
và thấp nhất là trình độ tiểu học với tỷ lệ 8%.
Bảng 4.6. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo số lần sinh con
Số lần sinh con
(người) (%)
Con so (sinh lần đầu) 52 52
Con rạ (>1 lần) 48 48

Tổng 100 100
Nhận xét: tỷ lệ bà mẹ sinh con so và bà mẹ sinh conrạ là tương đương nhau.

Bảng 4.7. Phân bố đối tượng theo hình thức sinh của lần sinh hiện tại
Hình thức sinh hiện tại
(người) (%)
Sinh thường 33 33
Sinh mổ 67 67
Tổng 100 100
Nhận xét: tỷ lệ bà mẹ sinh mổ cao gấp 2 lần tỷ lệ bà mẹ sinh thường.
4.1.2. Kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ của bà mẹ sau sinh tại
Bệnh viện đa khoa Trung ương Cần Thơ
Bảng 4.8. Kiến thức đúng về lợi íchcủa việc nuôi con bằng sữa mẹ của các bà
mẹ sau sinh
Đún
g Chưa đúng
Kiến thức Số lượng Tỷ lệ Số lượng Tỷ lệ
(người) (%) (người) (%)
Lợi ích của sữa mẹ đối với trẻ 69 69 31 31
Lợi ích của NCBSM đối với bà mẹ 55 55 45 45
Lợi ích của sữa non 55 55 45 45
Lợi ích của việc cho trẻ bú trong
vòng
73 73 27 27
nửa giờ đầu sau sinh
Nhận xét: tỷ lệ bà mẹ có kiến thức đúng về lợi ích của việc cho trẻ bú sớm trong
vòng nửa giờ đầu sau sinh chiếm tỷ lệ cao nhất, tiếp đến là tỷ lệ bà mẹ hiểu đúng

về lợi ích của sữa mẹ đốivới trẻ với 69%, về lợi íchcủa sữa non và lợi íchđối với
bà mẹ, tỷ lệ kiến thức đúng đều đạt 55%.
Bảng 4.9. Kiến thức đúng về nuôi dưỡng trẻ trong 4-6 tháng đầu của các bà
mẹ sau sinh
Đún
g Chưa đúng
Lần bú đầu tiên nên cho trẻ bú sau
khi
55 55 45 45
sinh
Thức ăn đầu tiên nên cho trẻ ăn sau
khi
90 90 10 10
sinh
Nguồn thức ăn tốt nhất cho trẻ trong
4–
65 65 35 35
6 tháng đầu
Khái niệm NCBSM hoàn toàn 71 71 29 29
Thời gian cho trẻ bú sữa mẹ hoàn
toàn 62 62 38 38
Sữa mẹ đủ chất dinh dưỡng cho trẻ
85 85 15 15
trong 4–6 tháng đầu
Không nên cho trẻ uống thêm nước
54 54 46 46
trong 4–6 tháng đầu
Hạn chế của việc nuôi con bằng sữa
70 70 30 30
nhân tạo

Nhận xét: kiến thức đúng của bà mẹ về thức ăn đầu tiên nên cho trẻ ăn sau khi
chào đời chiếm tỷ lệ cao 90%, đa số các bà mẹ đều biết rằng sữa mẹ đủ chất dinh
dưỡng cho trẻ trong 4–6 tháng đầu, 55% bà mẹ có kiến thức đúng về thời điểm
cho trẻ bú lần đầu tiên sau khi sinh và thấp nhất là tỷ lệ bà mẹ hiểu đúng về việc
không nên cho trẻ uống thêm nước trong 4–6 tháng đầu.
Bảng 4.10. Kiến thức đúng về bảo vệ nguồn sữa mẹ
Đún
g Chưa đúng
Thời gian bảo quản sữa mẹ được vắt ra 89 89 11 11
Cách bảo vệ nguồn sữa mẹ 65 65 35 35
Những việc làm ảnh hưởng đến sự tiết
69 69 31 31
sữa của bà mẹ
Hình dạng, kíchthước của vú không
ảnh
62 62 38 38
hưởng đến số lượng sữa mẹ
Nên vắt hết sữa dư sau mỗi lần cho trẻ
bú 48 48 52 52
Nhận xét: bà mẹ có kiến thức đúng về thời gian bảo quản sữa mẹ được vắt ra
chiếm tỷ lệ cao nhất, có 65% bà mẹ biết cách bảo vệ nguồn sữa mẹ và thấp nhất
là tỷ lệ bà mẹ hiểu biết đúng về việc nên vắt hết sữa dư sau mỗi lần cho trẻ bú.
Bảng 4.11. Kiến thức đúng về cách cho trẻ bú
Đún
g Chưa đúng

Số lần cho trẻ bú trong ngày 93 93 7 7
Dấu hiệu nhận biết khi trẻ bị đói 65 65 35 35
Những việc nên làm khi cho trẻ bú 74 74 26 26
Không nên vắt sữa lượt đầu trước khi
cho
49 49 51 51
trẻ bú
Tư thế đúng của trẻ khi cho trẻ bú 51 51 49 49
Dấu hiệu nhận biết trẻ ngậm bắt vú tốt 58 58 42 42
Thời gian cho một bữa bú của trẻ 45 45 55 55
Cách chống nôn trớ cho trẻ sau khi bú 88 88 12 12
Nhận xét: kiến thức đúng của bà mẹ về số lần nên cho trẻ bú trong ngày chiếm tỷ
lệ cao nhất, có đến 88% bà mẹ có kiến thức đúng về cách chống nôn trớ cho trẻ
sau khi bú, có gần một nửa bà mẹ hiểu đúng không nên vắt bỏ sữa lượt đầu trước
khi cho trẻ bú, tỷ lệ bà mẹ có kiến thức đúng về thời gian cho một bữa bú của trẻ
chiếm tỷ lệ thấp nhất.
Bảng 4.12. Kiến thức đúng về việc cai sữa cho trẻ
Đún
g Chưa đúng
Thời gian cai sữa cho trẻ 39 39 61 61
Những việc không nên làm khi cai
sữa
52 52 48 48
cho trẻ

Nhận xét: tỷ lệ bà mẹ có kiến thức đúng về thời gian cai sữa cho trẻ chỉ đạt 39%,
tuy nhiên có đến 52% bà mẹ có hiểu đúng về những việc không nên làm khi cai
sữa cho trẻ.
Bảng 4.13 Kiến thức đúng về một số trường hợp đặc biệt liên quan đến việc
nuôi con bằng sữa mẹ
Đún
g Chưa đúng
Những trường hợp bà mẹ không nên
74 74 26 26
NCBSM
Bà mẹ sinh mổ vẫn có thể NCBSM 96 96 4 4
Khi trẻ bị bệnh vẫn tiếp tục cho trẻ
bú
97 97 3 3
sữa mẹ
Nhận xét: nổi bật nhất là tỷ lệ bà mẹ biết rằng trẻ bị bệnh vẫn tiếp tục cho trẻ bú
sữa mẹ với 97%, đại đa số các bà mẹ đều hiểu biết đúng về việc sinh mổ vẫn có
thể nuôi conbằng sữa mẹ chiếm tỷ lệ cao và có 74% bà mẹ có kiến thức đúng về
những trường hợp không nên nuôi con bằng sữa mẹ.
Bảng 4.14. Tỷ lệ bà mẹ được tư vấn về nuôi conbằng sữa mẹ
Tư vấn NCBSM
(người) (%)
Có 81 81
Không 19 19
Tổng 100 100

Nhận xét: phần lớn các bà mẹ đều được tư vấn về nuôi con bằng sữa mẹ, tuy
nhiên vẫn còn19% bà mẹ không được tư vấn về nuôi conbằng sữa mẹ.
Bảng 4.15. Nguồn cung cấp thông tin về nuôi con bằng sữa mẹ của bà mẹ
Nguồn cung cấpthông tin
(người) (%)
Gia đình 79 35,9
Bạn bè, hàng xóm 31 14,1
Kinh nghiệm 44 20
Cán bộ y tế 38 17,3
Sách, báo, tivi, internet, quảng cáo 28 12,7
Nhận xét: các bà mẹ được cung cấp thông tin nhiều nhất là từ gia đình với tỷ lệ
35,9%, có 20% bà mẹ có kinh nghiệm về nuôi con bằng sữa mẹ, có 17,3% bà mẹ
được cung cấp thông tin từ cán bộ y tế, tiếp đến là 14,1% từ bạn bè, hàng xóm và
thấp nhất là từ nguồn sách, báo, tivi, internet, quảng cáo.
Bảng 4.16. Kiến thức đúng chung về nuôi con bằng sữa mẹ
Kiến thức chung về NCBSM Số lượng (người) Tỷ lệ (%)
Đúng 45 45
Chưa đúng 55 55
Tổng 100 100
Nhận xét: gần một nửa bà mẹ tham gia nghiên cứu có kiến thức đúng chung về
nuôi con bằng sữa mẹ.
4.1.3. Các yếu tố liên quan đến kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ của
các bà mẹ sau sinh tại bệnh viện Đa khoa trung ương Cần Thơ
Bảng 4.17. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với tuổi của
các bà mẹ

Kiến thức về
NCBSM
Nhóm tuổi Đúng Chưa đúng P
Số
lượng Tỷ lệ % Số lượng Tỷ lệ %
Dưới 20 tuổi 0 0 4 100
Từ 20 đến 35 tuổi 38 43,7 49 56,3
p = 0.027 < 0,05
Trên 35 tuổi 7 77,8 2 22,2
Nhận xét: có mối liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi conbằng sữa mẹ với tuổi
của bà mẹ tham gia nghiên cứu với p = 0,027. Tỷ lệ bà mẹ có kiến thức đúng về
nuôi con bằng sữa mẹ ở nhóm tuổi trên 35 tuổi cao hơn tỷ lệ bà mẹ có kiến thức
đúng về nuôi con bằng sữa mẹ ở nhóm tuổi dưới 20 tuổi.
Bảng 4.18. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với nơi cư
trú của các bà mẹ
Kiến thức về
NCBSM
Nơi cư trú Đúng Chưa đúng OR, p, CI
Số lượng Tỷ lệ % Số lượng Tỷ lệ %
Nông thôn 21 32,3 44 67,7 OR = 0,219
p = 0,001 < 0,05
Thành thị 24 68,6 11 31,4
CI = [0,090–0,529]
Nhận xét: có mối liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với
nơi cư trú của bà mẹ tham gia nghiên cứu với p = 0,001 và OR = 0,219. Tỷ lệ bà
mẹ có kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ ở nhóm cư trú tại thành thị cao
hơn tỷ lệ bà mẹ có kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ ở nhóm cư trú tại
nông thôn.
Bảng 4.19. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với nghề
nghiệp của các bà mẹ
Kiến thức về NCBSM

Nghề nghiệp Đúng
Chưa
đúng P
Nông dân
1
8,3
11
91,7
Nội trợ
16
47,1
18
52,9
Công nhân, thợ thủ
4
28,6
10
71,4
p = 0,000 < 0,05
công
Buôn bán, dịch vụ
8
33,3
16
66,7
Công chức, viên
chức
16
100
0
0
nghề nghiệp của bà mẹ tham gia nghiên cứu với p = 0,000. Tỷ lệ bà mẹ có kiến
thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ ở nhóm công chức, viên chức cao hơn tỷ lệ
bà mẹ có kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ ở các nhóm nông dân, nội trợ,
công nhân–thợ thủ công, buôn bán–dịch vụ.
Bảng 4.20. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với dân
tộc của các bà mẹ
Kiến thức về
NCBSM
Nhóm dân tộc Đúng Chưa đúng OR, p, CI
Số
lượng Tỷ lệ % Số lượng Tỷ lệ %
Kinh 43 46,7 49 53,3 OR = 2,633
p = 0,236 > 0,05
Dân tộc khác 2 25% 6 75 CI = [0,505–13,734]
Nhận xét: không có mối liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi conbằng sữa mẹ
với dân tộc và của các bà mẹ tham gia nghiên cứu với p = 0,236 và OR = 2,633.

Bảng 4.21. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với trình
độ học vấn của các bà mẹ
Kiến thức về
NCBSM
Trình độ học vấn Đúng Chưa đúng P
Tiểu học 2 25 6 75
Trung học cơ sở 5 15,6 27 84,4
p = 0,000 < 0,05
Trung học phổ thông 19 46,3 22 53,7
Trung cấp, cao đẳng,
19 100 0 0
đại học, sau đại học
trình độ học vấn của bà mẹ tham gia nghiên cứu với p = 0,000. Tỷ lệ bà mẹ có
kiến thức đúng về nuôi conbằng sữa mẹ ở nhóm có trình độ trung cấp, cao đẳng,
đại học, sau đại học cao hơn tỷ lệ bà mẹ có kiến thức đúng về nuôi conbằng sữa
mẹ ở các nhóm có trình độ từ trung học phổ thông trở xuống.
Bảng 4.22. Liên quan giữa kiến thưc đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với số lần
sinh concủa các bà mẹ
Kiến thức về
NCBSM
Số lần sinh con Đúng Chưa đúng OR, p, CI
Con so 21 40,4 31 59,6
OR = 0,677
p = 0,334 > 0,05
Con rạ 24 50 24 50
CI = [0,307–1,495]

Nhận xét: không có mối liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa
mẹ với hình thức sinh của các bà mẹ tham gia nghiên cứu với p = 0,334 và OR
= 0,677.
Bảng 4.23. Liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa mẹ với hình
thức sinh con của các bà mẹ
Hình thức
Kiến thức về
NCBSM
Đúng Chưa đúng OR, p, CI
sinh con
Sinh thường 14 42,4 19 57,6 OR = 0,856
p = 0,716 > 0,05
Sinh mổ 31 46,3 36 53,7 CI = [0,369–1,984]
Nhận xét: không có mối liên quan giữa kiến thức đúng về nuôi con bằng sữa
mẹ với hình thức sinh của các bà mẹ tham gia nghiên cứu với p = 0,716 và OR
= 0,856.
Bảng 4.24. Liên quan giữa kiến thức đúng với việc tư vấn nuôi con bằng sữa
mẹ của các bà mẹ
Kiến thức về
NCBSM
Tư vấn
NCBSM Đúng Chưa đúng OR, p, CI
Có 40 49,4 41 50,6 OR = 2,732
p = 0,069 > 0,05
Không 5 26,3 14 73,7 CI = [0,800–8,290]
Nhận xét: không có mối liên quan giữa kiến thức đúng với việc được tư vấn về
nuôi con bằng sữa mẹ và của các bà mẹ tham gia nghiên cứu với p = 0,069 và
OR = 2,732.

Bảng 4.25. Liên quan giữa kiến thức đúng với nguồn cung cấp thông tin nuôi
con bằng sữa mẹ của các bà mẹ
Nguồn cung cấp
Kiến thức về
NCBSM
Đúng Chưa đúng P
thông tin NCBSM
Gia đình 34 43 45 57
Bạn bè, hàng xóm 14 45,2 17 54,8
Kinh nghiệm 24 54,5 20 45,5
p = 0,109 > 0,05
Cán bộ y tế 14 36,8 24 63,2
Sách, báo, tivi,
17 60,7 11 39,3
internet,quảng cáo
Nhậnxét: không có mốiliên quan giữa kiến thức đúng với nguồn cung cấp thông
tin về nuôi conbằng sữa mẹ của các bà mẹ tham gia nghiên cứu với p = 0,109.
4.2. THẢO LUẬN
4.2.1. Đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu
Kết quả nghiên cứu trên tổng số 100 bà mẹ sau sinh cho thấy có 87% bà mẹ
nằm trong độ tuổi từ 20–35 tuổi, nhóm bà mẹ dưới 20 tuổi chiếm tỷ lệ rất thấp
4% và nhóm bà mẹ trên 35 tuổi chỉ chiếm 9%. Điều này cho thấy, tỷ lệ bà mẹ từ
20–35 tuổi chiếm tỷ lệ cao là rất phù hợp với khuyến cáo về độ tuổi sinh đẻ của
ngành y tế. Hơn nữa, với độ tuổi này, người mẹ có thể dễ dàng tiếp cận với mọi
phương tiện truyền thông cũng như tiếp thu rất tốt những kiến thức mới về chăm
sóc trẻ.
Đại đa số đối tượng là dân tộc kinh, chiếm tỷ lệ đến 92%, 8% còn lại là dân
tộc hoa và khmer. Điều này khá hợp lý khi ở thành phố Cần Thơ và vùng phụ
cận thì dân tộc kinh vẫn chiếm đa số. Về nơi cưtrú được chia làm 2 nhóm, nhóm
cư trú ở nông thôn chiếm đến 65% rải rác khắp các xã, huyện, còn lại là 35%

Tiểu Luận Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học Khoa Y Dược.docx

Tiểu Luận Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học Khoa Y Dược.docx

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Tiểu Luận Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học Khoa Y Dược.docx

Similar to Tiểu Luận Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học Khoa Y Dược.docx (20)

More from DV viết đề tài trọn gói Zalo/Tele: 0973.287.149

More from DV viết đề tài trọn gói Zalo/Tele: 0973.287.149 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (11)

Tiểu Luận Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học Khoa Y Dược.docx