Technik.weterynarii 4

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Katarzyna Nowakowska
Anna Karwat
Określanie topografii ciała i połoŜenia narządów zwierząt
322[14].O1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
lek. wet. Mariusz Bukalski
lek. wet. Arkadiusz Skórka
Opracowanie redakcyjne:
mgr inŜ. Anna Karwat
Konsultacja:
mgr inŜ. Krystyna Kwestarz
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[14].01.04
,,Określanie topografii ciała i połoŜenia narządów zwierząt”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik weterynarii.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Okolice topograficzne ciała zwierząt, topografia naczyń krwionośnych
i nerwów 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 26
4.1.3. Ćwiczenia 27
4.1.4. Sprawdzian postępów 31
4.2. Topografia węzłów chłonnych dostępnych do badania klinicznego 32
4.3. Topografia narządów klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicznej
u poszczególnych gatunków zwierząt 37
5. Sprawdzian osiągnięć 58
6. Literatura 63

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i zdobywaniu umiejętności
z zakresu topografii ciała i połoŜenia narządów u zwierząt. W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne, które są wykazem umiejętności, jakie naleŜy opanować wcześniej,
by móc korzystać z tego poradnika,
− cele kształcenia, czyli umiejętności jakie zdobędziesz pracując z poradnikiem,
− materiał nauczania, który zawiera wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania
treści jednostki modułowej. Podzielono go na cztery tematy, ściśle ze sobą powiązane
i realizowane w określonej kolejności,
− zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy posiadłeś podstawową wiedzę konieczną
do prowadzenia chowu i hodowli koni,
− ćwiczenia, które mają na celu ukształtowanie umiejętności praktycznych,
− sprawdzian postępów, czyli przykładowy zestaw pytań, dzięki któremu sprawdzisz czy
nabyłeś niezbędną wiedzę i umiejętności po zrealizowaniu jednostki modułowej,
− wykaz literatury, z jakiej moŜesz korzystać podczas nauki.
Trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia powinieneś rozwiązać, prosząc
nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po opracowaniu materiału sprawdź zakres opanowanych umiejętności z zakresu jednostki.
Jednostka modułowa – Określanie topografii ciała i połoŜenia narządów zwierząt jest
jednostką, która daje Ci podstawy do nabywania umiejętności w następujących częściach
programu.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni, gospodarstwie rolnym gdzie będziesz realizować część
ćwiczeń musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
instrukcji przeciwpoŜarowych, wynikających z tych regulaminów.

4
322[14].O1.03
Określanie cech
fizjologicznych
zwierząt
322[14].O1.02
Określanie cech
anatomicznych
zwierząt
322[14].O1.04
Określanie topografii
ciała i połoŜenia narządów
zwierząt
322[14].O1
Podstawy zawodu
322 [14].O1.01
Przestrzeganie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz ochrony przeciwpoŜarowej
Schemat układu jednostek modułowych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:
− korzystać z róŜnych źródeł informacji,
− stosować podstawowe pojęcia z zakresu biologii,
− rozróŜniać poszczególne narządy u zwierząt,
− określać budowę poszczególnych narządów,
− rozróŜniać działanie układów i narządów w organizmach zwierząt,
− rozpoznawać gatunki zwierząt gospodarskich,
− określać płeć osobników róŜnych gatunków zwierząt,
− stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej,
− przewidywać zagroŜenia związane z pracą ze zwierzętami,
− skutecznie komunikować się z innymi uczestnikami procesu nauczania,
− korzystać z komputera i jego oprogramowania.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− określić znaczenie anatomii topograficznej w praktyce weterynaryjnej i zootechnice,
− wyjaśnić pojęcia z zakresu anatomii topograficznej,
− rozróŜnić poszczególne okolice ciała zwierząt,
− scharakteryzować zaleŜności anatomiczne w poszczególnych jamach ciał zwierząt,
− określić przebieg naczyń krwionośnych,
− określić przebieg nerwów obwodowego układu nerwowego,
− określić połoŜenie narządów zwierząt,
− określić połoŜenie węzłów chłonnych dostępnych do badania klinicznego zwierzęcia.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Okolice topograficzne ciała zwierząt, topografia naczyń
krwionośnych i nerwów
4.1.1. Materiał nauczania
Pojęcie anatomii topograficznej i jej znaczenie
Anatomia topograficzna jest nauką o rozmieszczeniu tkanek i narządów w umownie
wyznaczonych częściach ciała lub w okolicach ciała. Do zadań anatomii topograficznej
naleŜy równieŜ oznaczanie rzutów narządów wewnętrznych na powierzchnię ciała.
Kostne lub mięśniowe wyniosłości i zagłębienia wykorzystuje się równieŜ jako punkty
pomocnicze przy wyznaczaniu topograficznych granic części i okolic ciała. Granice okolic są
wyznaczane na powierzchni ciała lub w jego jamach.
Stratygrafia – topograficzny opis okolicy, polegający na anatomicznym zróŜnicowaniu
warstw tkanek i narządów leŜących kolejno od skóry do kośćca lub do jam ciała. Do
określania połoŜenia narządów stosuje się wiele metod:
− holotopia – opisuje połoŜenie narządu w organizmie,
− skeletotopia – określa połoŜenie narządu w stosunku do kośćca,
− syntopia – jest opisem połoŜenia narządów względem siebie.
PołoŜenie narządów w organizmie moŜe być zmienne. ZaleŜy ono od wieku osobnika,
stanu odŜywienia, wypełnienia przewodu pokarmowego, a u samic od okresu ciąŜy.
Topografia narządów moŜe być zmieniona w przypadkach chorobowych, np. przemieszczenie
Ŝołądka lub jelit w jamie brzusznej. Znajomość połoŜenia narządów jest niezbędna
w diagnostyce i przy zabiegach klinicznych, ekspertyzach sanitarno-weterynaryjnych,
sekcjach anatomopatologicznych i w zoohigienie. Z tych względów anatomia topograficzna
wiąŜe się ściśle z praktyczną działalnością weterynaryjną i dlatego jest nazywana równieŜ
anatomią stosowaną.
Płaszczyzny ciała zwierzęcia
Celem umoŜliwienia dokładnego określenia połoŜenia poszczególnych narządów i części
ciała posługujemy się pojęciami płaszczyzn, linii (osie) oraz kierunków.
Płaszczyzna pośrodkowa przechodzi wzdłuŜ kręgosłupa i kresy białej, dzieląc ciało na
połowy prawą i lewą (części symetryczne boczne).W tym samym kierunku czaszkowo-
ogonowym (przednio-tylnym) i równolegle do płaszczyzny pośrodkowej moŜna wyznaczyć
wiele płaszczyzn strzałkowych, czyli przypośrodkowych. Dzielą one ciało na niesymetryczne
części boczne.
Płaszczyzny grzbietowe poziome, przechodzą w kierunku czaszkowo-ogonowym
równolegle do dogrzbietowej (poziomej) powierzchni ciała i dzielą je na części dogrzbietowe
i dobrzuszne (górne i dolne).
Płaszczyzny poprzeczne przechodzą prostopadle do płaszczyzn strzałkowych
i grzbietowych. Dzielą ciało na niejednakowe części (odcinki) doczaszkowe i doogonowe
(przednie i tylne).
Na powierzchni ciała od nosa przez grzbiet do ogona, wzdłuŜ płaszczyzny pośrodkowej,
przebiega linia pośrodkowa dogrzbietowa, a od bródki przez pępek do ogona, teŜ wzdłuŜ
płaszczyzny pośrodkowej, przebiega linia pośrodkowa dobrzuszna.

8
Rys. 1. Płaszczyzny i kierunki ciała 1 – płaszczyzna pośrodkowa, 2 – płaszczyzna grzbietowa,
3 – płaszczyzna poprzeczna [6, s. 7]
Podział ciała zwierzęcego na części i okolice topograficzne
Ciało dzieli się na głowę, tułów i kończyny. Tułów dzieli się na szyję, klatkę piersiową,
brzuch, miednicę i ogon.
Rys. 2. Okolice ciała krowy: l – głowa; okolice szyi: 2 – ok. grzbietowa szyi, 3 – ok. boczna szyi,
4 – ok. przyusznicza, 5 – ok. dobrzuszna szyi; okolice grzbietu: 6 – ok. kręgowa piersiowa, 7 – ok.
lędźwiowa; okolice klatki piersiowej:8 – ok. przedmostkowa, 9 – ok. mostkowa, 10 – ok. łopatkowa,
11 – ok. Ŝebrowa; okolice brzucha: 12 – ok. podŜebrowa, 13 – ok. chrząstki mieczykowatej, 14 – ok.
boczna brzucha, 15 – ok. pępkowa, 16 – ok. wymienia; okolice miednicy: 17 – ok. krzyŜowa, 18 – ok.
guza biodrowego, 19 – ok. pośladkowa, 20 – ok. pośladka, 21 – ok. guza kulszowego, 22 – ok.
ogonowa; okolice kończyny piersiowej: 23 – stawu ramiennego, 24 – ok. ramienia, 25 – ok. m.
trójgłowego ramienia, 26 – ok. łokciowa, 27 – ok. guza łokciowego, 28 – ok. przedramienia, 29 – okk.
nadgarstka, 30 – ok. śródręcza, 31 – ok. stawu pęcinowego, 32 – ok. pęcinowa, 33 – ok. stawu
koronowego, 34 – ok. racicy; okolice kończyny miednicznej: 35 – ok. stawu biodrowego, 36 – okk.
uda, 37 – okk. kolana,.38 – ok. podudzia, 39 – ok. stępu, 40 – ok. śródstopia, 41 – ok. stawu
pecinowego, 42 – ok. pęcinowa, 43 – ok. stawu koronowego, 44 – ok. racicy [2, s. 66]
Głowa jest częścią ciała, która graniczy z szyją w miejscu przeprowadzonej płaszczyzny
między kością potyliczną a kręgiem szczytowym, atlasem. W kierunku dolnym granica ta
przechodzi wzdłuŜ brzegu szyjnego gałęzi Ŝuchwy do kąta Ŝuchwy, a stąd do trzonu kości
gnykowej, tj. do okolicy podgnykowej.

9
Rys. 3. Okolice ciała konia 1 – głowa, 2 –7 –okk. szyi, 2 – ok. grzbietowa szyi (kark), 3 – ok. boczna szyi,
4,6–ok. dobrzuszna szyi (ok. jarzmowa), 5.– ok. przyusznica, 6 – ok. krtaniowa, 7 – ok.
przedłopatkowa, 8, 9, 14 – ok. grzbietu, 8, 9 – ok. kręgowa klatki piersiowej (ok. grzbietowo –
Ŝebrowa), 8 – ok. międzyłopatkowa (kłąb), 10 – 13 – ok. klatki piersiowej, 10 – ok. łopatkowa,
11 – ok. Ŝebrowa, 12 – ok. przedmostkowa, 13 – ok. mostkowa, 14 – ok. lędźwiowa, 15–21 – ok.
brzucha, 15, 16 – ok. przednia brzucha (przedbrzusze lub nadbrzusze), 15 – ok. podŜebrowa, 16 – ok.
mieczykowata (wyrostka mieczykowatego mostka), 17, 18, 19 – ok. środkowa brzucha (śródbrzusze),
17, 18, 18' – ok. boczna brzucha, 17 – dół przylędźwiowy (głodowy, słabiznowy), 18' – ok. fałdu boku
(ok. fałdu kolanowego), 19 – ok. pępkowa, 20, 21 – ok. tylna brzucha (zabrzusze lub podbrzusze),
20 – ok. pachwinowa, 21 – ok. łonowa, 22—24, 40 – ok. miednicy, 22 – ok. krzyŜowa, 23 – ok.
pośladkowa (ok. mięśni pośladkowych), 23' – ok. pośladkowa nadkulszowa (ok. mięśni połoŜonych
ponad guzem kulszowym), 24 – ok. guza biodrowego, 25 – (patrz 34. – 39) ok. stawu biodrowego (ok.
krętarzowa), 26 –32 – ok. kończyny piersiowej, 26 – ok. stawu ramiennego, 27 – ok. trójgłowowa
(czyli mięśnia trójgłowego ramienia), 28 – ok. ramienia (ramię), 29 – ok. łokciowa (łokieć), 30 – ok.
podramienia, 31 – ok. nadgarstka, 32 – ok. śródręcza, 33 – ok. palca ręki, 34 – 39, 25 – ok. kończyny
miednicznej, 34 – ok. boczna kolana, 35 – ok. uda (udo), 36, 36' – ok. podudzia(ok. goleni ), 36' – ok.
podkolanowa, 37 – ok. stępu, 38 – ok. śródstopia, 39 – ok. palca stopy, 40 – (patrz 22 – 24.) okolica
ogonowa [ 4, s. 120]
Na powierzchni głowy przeŜuwaczy i konia widocznymi wyniosłościami kostnymi są:
łuk jarzmowy, brzeg szyjny gałęzi Ŝuchwy i brzeg dolny trzonu Ŝuchwy. U przeŜuwaczy
wyraźnym punktem topograficznym jest guz twarzowy, a ponadto u bydła kresa skroniowa
i guzowatość międzyroŜna.
U konia widoczną wyniosłością jest grzebień twarzowy oraz wcięcie nosowo-
siekaczowe, brzeg nadoczodołowy, brzeg podoczodołowy i staw skroniowo-Ŝuchwowy.
U świni i psa widoczne punkty kostne są słabiej zaznaczone.
Do punktów kostnych wyczuwalnych palcami naleŜą:
− u bydła: wcięcie nosowo-siekaczowe, otwór podoczodołowy, otwór bródkowy, otwór
nadoczodołowy i bruzda nadoczodołowa,
− u konia: otwór podoczodołowy, otwór bródkowy, wcięcie naczyń twarzowych, otwór
nadoczodołowy, kresa skroniowa, grzebień strzałkowy zewnętrzny, grzebień karkowy,
− u świni (trudne do wymacania ze względu na znaczną grubość skóry i tkanki podskórnej):
brzeg szyjny gałęzi Ŝuchwy, brzeg dolny trzonu Ŝuchwy, łuk jarzmowy, brzeg
nadoczodołowy, grzebień karkowy, boczna krawędź kostna, występująca na kości
siekaczowej, kości łzowej i na szczęce, oraz dół kłowy,
− u psa: otwór podoczodołowy, otwory bródkowe, brzeg dolny trzonu Ŝuchwy, wyrostek
kątowy Ŝuchwy, staw skroniowo-Ŝuchwowy, wyrostek jarzmowy kości czołowej,
grzebień strzałkowy zewnętrzny.

10
Widoczny i namacalny w obrębie głowy u wszystkich gatunków zwierząt jest brzeg
przedni mięśnia Ŝwacza. U psa w płaszczyźnie pośrodkowej czaszki znajduje się zagłębienie
między silnie rozwiniętymi mięśniami skroniowymi.
W obrębie głowy rozróŜnia się okolice czaszki i okolice twarzy. Okolice twarzy obejmują
początkowe odcinki układu trawiennego (jamę ustną), oddechowego (jamę nosową) oraz
narząd wzroku.
Rys. 4. Okolice topograficzne głowy krowy (linia kropkowana oddziela część mózgową od części twarzowej
czaszki): 1 – ciemieniowa, 2 – skroniowa, 3 – małŜowiny usznej, 4 – czołowa, 5 – rogowa, 6 – grzbietowa
nosa, 6′ – boczna nosa, 6" – nozdrzy, 7 – wargowa górna, 7' – wargowa dolna, 8 – bródkowa,
9 – oczodołowa,10 – jarzmowa, 11 – podoczodołowa, 12 – stawu skroniowo-Ŝuchwowego,
13 – Ŝwaczowa, 14 – szczękowa, 15 – policzkowa, 16 – Ŝuchwowa [2, s. 11]
Okolice czaszki
Okolice czaszki obejmują obudowę dla mózgowia i narządów zmysłów, jak narząd
węchu i ucho W okolicy czaszki wyróŜniamy okolicę potyliczną, ciemieniową, skroniową,
małŜowiny usznej, czołową i rogową.
Okolica potyliczna znajduje się w sąsiedztwie kręgu szczytowego między kością
potyliczną a kręgiem obrotowym. U bydła jest bardzo wąska. U konia ma kształt wypukłego
wału. Warstwy (stratygrafia) występujące w tej okolicy to: skóra, mięśnie małŜowiny usznej,
powięź powierzchowna i głęboka, mięśnie, powrózek karkowy, kaletka podwięzadłowa
karkowa, kręg szczytowy, przestrzeń między kością potyliczną a łukiem dogrzbietowym
kręgu szczytowego, opona twarda mózgowia, pajęczynówka mózgowia, zbiornik
móŜdŜkowo-rdzeniowy, opona miękka mózgowia, mózgowie. W okolicy potylicznej tętnica
kręgowa przechodzi przez otwory wyrostków poprzecznych. Przy kręgu szczytowym łączy
się z tętnicą potyliczną gałęzią zespalającą. śyła potyliczna i Ŝyła kręgowa mają podobne
połoŜenia do tętnic i podobną gałąź zespalającą. Znajdują się tu nerwy rdzeniowe szyjne
I – III.
Okolica ciemieniowa jest bardzo wąska, leŜy w płaszczyźnie potylicy zgodnie
z połoŜeniem kości ciemieniowej i międzyciemieniowej. U pozostałych gatunków zwierząt
leŜy na przodzie głowy i np. u psa w jej obrębie znajduje się najwyŜej połoŜony punkt
czaszki. Od tyłu graniczy z okolicą potyliczną, z boku z okolicą małŜowiny usznej i okolicą
skroniową, a z przodu z okolicą czołową (u przeŜuwaczy równieŜ z okolicą rogową).
Występują tu warstwy: skóra, blaszka powierzchowna powięzi skroniowej, mięśnie
małŜowiny usznej, mięsień skroniowy, tętnica i Ŝyła skroniowa powierzchowna, i Ŝyła
skroniowa powierzchowna, tętnica skroniowa głęboka donosowa, nerw uszno-powiekowy,
który jest ruchowym odgałęzieniem nerwu twarzowego, kość ciemieniowa, jama czaszki.
Okolica skroniowa od góry graniczy z okolicą czołową w miejscu kresy skroniowej,
z przodu z okolicą oczodołową w miejscu wyrostka jarzmowego kości czołowej i wyrostka
czołowego kości .jarzmowej, od dołu z okolicą jarzmową i od tyłu z okolicami małŜowiny
usznej oraz rogową. Występują tu warstwy: skóra z tkanką podskórną, blaszka
powierzchowna powięzi skroniowej, mięśnie małŜowiny usznej, blaszka głęboka powięzi
szerokiej, mięsień skroniowy, gałąź jarzmowo – skroniowa nerwu jarzmowego, tętnica i Ŝyła

11
skroniowa powierzchowna, kość skroniowa, jama czaszki. Przy usuwaniu rogu u bydła
wykonuje się znieczulenie gałęzi jarzmowo – skroniowej.
Okolicę małŜowiny usznej tworzy małŜowina uszna i jej podstawa. WyróŜniamy w niej
następujące warstwy: skórę i tkankę podskórną, blaszkę powierzchowną powięzi skroniowej
i powięzi szyi, mięśnie małŜowiny usznej z chrząstką tarczowatą, blaszka głęboka powięzi
skroniowej i powięź przyusznicza, tętnice i Ŝyły. Na małŜowinie usznej znajdują się
odgałęzienia tętnicy małŜowinowej tylnej. śyły występują obok tętnic o tej samej nazwie.
U świni Ŝyły znajdujące się na zewnętrznej powierzchni małŜowiny usznej wykorzystuje się
do iniekcji doŜylnych lub pobierania małych ilości krwi. Dalej znajduje ciało tłuszczowe,
mięsień skroniowy i łuk jarzmowy, z tyłu mięsień obojczykowo-potyliczny, przewód
słuchowy zewnętrzny, ucho środkowe i ucho wewnętrzne.
Okolica czołowa leŜy u bydła w obrębie potylicy a u konia na przodzie głowy. U bydła
i świni okolica czołowa jest płaska, u owcy, konia i mięsoŜernych lekko wypukła. Występują
tu kolejno warstwy: skóra zespolona z tkanką podskórną, mięsień czołowy, powięź głęboka,
tętnica nadoczodołowa wychodząca na powierzchnię kości czołowej przez otwór
nadoczodołowy, (u psa nie występuje), Ŝyła nadoczodołowa u świń i konia tak jak tętnica
przechodząca przez otwór nadoczodołowy, nerw czołowy, kość czołowa, zatoki czołowe
i jama nosowa (u bydła i świń) a jama czaszki, zatoki czołowe i jama nosowa u małych
przeŜuwaczy, konia i psa. U bydła i konia wykonuje się trepanację zatoki( otwarcie jamy
kostnej zatoki). U owcy zatoki czołowe mogą być siedliskiem larw gza owczego.
Okolica rogowa obejmuje róg i podstawę rogu. Występuje tu tętnica i Ŝyła rogowa,
odgałęzienia tętnicy i Ŝyły skroniowej powierzchownej. Na podstawie okręŜnych bruzd na
pochwie rogowej krowy, która rodziła moŜna w przybliŜeniu określić jej wiek.
Rys. 5. Przekrój poprzeczny (widziany od tyłu) głowy konia na wysokości zęba przedtrzonowego l – szczęka,
2 – podniebienie twarde, 3 – gruczoły policzkowe górne, 4 –-Ŝuchwa, 5 – m. Ŝuchwowo-gnykowy,
6 – m. bródkowo – gnykowy, 7 – m. bródkowo – językowy, 8 – ząb przedtrzonowy II, 9 – przedsionek
jamy ustnej, 10 – jama ustna właściwa, 11 – język, 12 – małŜowina nosowa dolna, 13 – małŜowina
nosowa górna [2, s. 35]
Okolice twarzy
Okolice twarzy obejmują początkowe odcinki układu trawiennego (jamę ustną),
oddechowego (jamę nosową) oraz narząd wzroku.
Do okolicy nosowej naleŜą: okolica grzbietowa nosa, okolica boczna nosa i okolica
nozdrzy. W okolicy grzbietowej nosa występują kolejno warstwy: skóra z tkanką podskórną,
powięź, mięsień unosiciel nosowo-wargowy, tętnica i Ŝyła grzbietowa nosa, kość nosowa,
jama nosowa. W okolicy bocznej nosa występuje kolejno: skóra z tkanką podskórną, powięź
złączona ze skórą, mięsień skórny twarzy, mięsień unosiciel wargi górnej, tętnica i Ŝyła
grzbietowa nosa, tętnica i Ŝyła boczna nosa, odgałęzienia nerwów podoczodołowego
i podbloczkowego, uchyłek nosa, wcięcie nosowo-siekaczowe w przedniej części, a w tylnej

12
kość siekaczowi i górna część szczęki. W okolicy nozdrzy znajduje się wierzchołek nosa
i nozdrza przednie.
Okolicę ustną tworzy warga górna i warga dolna, wyróŜniamy okolicę wargowa górną
i dolną. Kolejne warstwy to: skóra, mięsień okręŜny ust, tętnice i Ŝyły wargowe górne i dolne,
nerw podbloczkowy i bródowy, mięśnie siekaczowi górny i dolny, błona śluzowa,
przedsionek wargowy.
W okolicy bródkowej mięsień bródkowy stanowi podłoŜe dla bródki, jest przerośnięty
tkanką łączną i tłuszczową tworząc wyraźną wyniosłość u konia. Znajduje się tu równieŜ
tętnica, Ŝyła i nerw bródkowy, który jest miejscem wykonywania znieczuleń.
Okolica oczodołowa jest to brzeg wejścia do oczodołu. W skład tej okolicy wchodzą
powieka górna i dolna jako narządy ochronne oka, oraz w oczodole gałka oczna z jej
mięśniami, naczyniami i nerwami. W okolicy powiekowej górnej pod skórą, tkanką
podskórną i powięzią leŜą mięśnie: czołowy, okręŜny oka, unosiciel i cofacz oka, oraz
unosiciel powieki górnej, następnie tętnice i Ŝyły powiekowe, gałęzie powiekowe nerwu
uszno-powiekowego, tarczka górna oraz spojówka powieki. W okolicy powiekowej dolnej
znajduje się mięsień okręŜny oka i licowy, tętnice i Ŝyły powiekowe, nerwy czuciowe, tarczka
dolna, spojówka i tzw. powieka trzecia (III). Spojówkę i powiekę trzecią ogląda się podczas
badania klinicznego.
Okolica jarzmowa leŜy między okiem a małŜowiną uszną w obrębie łuku jarzmowego.
U bydła graniczy z przodu z okolicami oczodołową i podoczodołową, dolnie z okolicą
Ŝwaczową, z tyłu z okolicą stawu skroniowo-Ŝuchwowego, a od góry z okolicą skroniową.
Okolica podoczodołowa leŜy przednio-dolnie od okolicy oczodołowej. U bydła graniczy
z przodu z okolicą boczną nosa, od dołu z okolicami szczękową i Ŝwaczową, a z tyłu
z okolicami jarzmową i oczodołową.
Okolica stawu skroniowo-Ŝuchwowego leŜy z przodu (u bydła) lub przednio-dolnie od
małŜowiny usznej i graniczy z okolicami: ciemieniową od góry, jarzmową z przodu,
Ŝwaczową od dołu, a od tyłu z okolicą małŜowiny usznej i okolicą przyuszniczą. Znajdują się
tu: skóra z tkanką podskórną, powięź przyusznica i mięśnie: przyusznico-małŜowinowy
i jarzmowo-małŜowinowy, tętnica i Ŝyła skroniowa powierzchowna, tętnica i Ŝyła poprzeczna
twarzy, nerw uszno-skroniowy, gałęzie nerwu uszno-powiekowego, gruczoł przyuszny, węzeł
chłonny przyuszniczy oraz staw skroniowo-Ŝuchwowy.
Okolicę Ŝwaczową określa mięsień Ŝwacza, który jest łatwo namacalnym punktem
topograficznym. W tym miejscu okolica Ŝwaczowa graniczy z okolicami: szczękową,
policzkową i Ŝuchwową. Miesień Ŝwacz u bydła jest nacinany podczas badania poubojowego
na obecność wągrów (wągrzyca bydła). Występuje tu miesień skórny twarzy i jarzmowy,
tętnica poprzeczna twarzy, tętnica i Ŝyła mięśnia Ŝwacza, gałęzie policzkowe, przednia część
gruczołu przyusznego, przewód gruczołu przyusznego, mięsień Ŝwacz, Ŝyła głęboka twarzy,
tętnica, Ŝyła i nerw policzkowy, mięsień policzkowy, Ŝuchwa, szczęka i kość jarzmowa.
Okolica szczękowa leŜy między okolicą nozdrzy a guzem twarzowym lub przednim
końcem grzebienia twarzowego (koń). U bydła od góry graniczy z okolicami: boczną nosa
i podoczodołową, od dołu z wargową górną i policzkową , a tyłu z okolicą Ŝwaczową.
Okolica policzkowa znajduje się pod okolicą szczękową między kątem ust a brzegiem
przednim mięśnia Ŝwacza, od dołu sąsiaduje z okolicą Ŝuchwową.
Okolica Ŝuchwowa leŜy wzdłuŜ trzonu Ŝuchwy miedzy okolicą bródową a okolicą
Ŝwaczową, od góry graniczy z okolicą policzkową, a od dołu z okolicą międzyŜuchwową.
Występują tu kolejno warstwy: skóra i tkanka podskórna, powięź policzkowo-gardłowa,
mięsień skórny twarzy i mostkowo-Ŝuchwowy (u bydła), tętnica i Ŝyła twarzowa, tętnica
i Ŝyła wargowa dolna, przewód gruczołu przyusznego, gałęzie policzkowe nerwu
twarzowego, mięsień obniŜający wargę dolną , gruczoły policzkowe dolne, trzon Ŝuchwy.

13
Tętnica twarzowa u bydła w obrębie okolicy Ŝuchwowej jest miejscem badania tętna u bydła.
U konia badanie tętna wykonuje się przyśrodkowo od wcięcia naczyń twarzowych.
Okolica międzyŜuchwowa znajduje się pomiędzy obydwoma trzonami Ŝuchwy. Pod
skórą z tkanką podskórną występuje kolejno powięź policzkowo-gardłowa z mięśniem
skórnym twarzy i mostkowo-Ŝuchwowym, gruczoł przyuszny, gruczoł Ŝuchwowy, ośrodek
chłonny Ŝuchwowy, pień językowo-twarzowy, który dzieli się na tętnicę twarzową
i językową, (tylko u bydła i koni), Ŝyła językowo-twarzowa, która przechodzi w Ŝyłę szyjną
zewnętrzną, gałęzie policzkowe nerwu twarzowego, mięsień Ŝuchwowo-gnykowy,
dwubrzuścowy, łopatkowo-gnykowy, mostkowo-gnykowy, mięsień bródowo-gnykowy,
gruczoł podjęzykowy jednoprzewodowy, tętnica i Ŝyła podjęzykowa, nerw zębodołowy
dolny, mięśnie skrzydłowe boczne i przyśrodkowe, które unoszą Ŝuchwę.
Okolica podgnykowa z przodu i po bokach graniczy z okolicą międzyŜuchwową. Pod
skórą i powięzią występują mięśnie: Ŝuchwowo-gnykowy, mostkowo-gnykowy, łopatkowo-
gnykowy i rylcowo-gnykowy.
Jama czaszki zawiera opony i mózgowie. Sklepienie otacza jamę czaszki od strony
przedniej, górnej i z boków. Dno jamy czaszki tworzy podstawa czaszki. Opona twarda
mózgowia zrasta się okostną jamy czaszki. W fałdach opony znajduje się zatoka strzałkowa
górna i poprzeczna. Pajęczynówka mózgowia jest słabo unaczynioną błoną łącznotkankową.
Jama podpajęczynówkowa, w której znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy rozszerza się
tworząc zbiorniki podpajęczynówkowe. Opona miękka mózgowia jest cienką błoną
łącznotkankową, zrasta się z pajęczynówką i jest bardzo unaczyniona, w komorach mózgowia
tworzy zgrubienia, w których wytwarzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy.
Mózgowie wypełnia jamę czaszki. Znajduje się równieŜ tu rdzeń przedłuŜony
tyłomózgowie wtórne, śródmózgowie, międzymózgowie, kresomózgowie. Kresomózgowie
wraz z międzymózgowiem i śródmózgowiem nazywane jest mózgiem. Mózg moŜe być
miejscem sadowienia się larw pasoŜytów. Z mózgu pobiera się próbkę do badania na
wściekliznę.
Szyja z przedniej strony graniczy z głową a drugiej tylnej z grzbietem, klatką piersiową
i kończynami piersiowymi. Skórę szyi unerwiają czuciowo rdzeniowe nerwy szyjne II – VIII.
Na szyi wyróŜnia się okolicę grzbietową szyi, zamałŜowinową, okolice boczne szyi,
przyuszniczą i dobrzuszną szyi.
Okolica grzbietowa szyi z przodu graniczy z okolicą potyliczną, a z tyłu z okolicą
międzyłopatkową. Występują w niej warstwy: skóra, tkanka podskórna, powięź, gałęzie
skórne nerwów szyjnych, mięsień obojczykowo-potyliczny u przeŜuwaczy, mięsięń płatowaty
u konia, mięsień czworoboczny, powrózek karkowy, oraz mięśnie: płatowaty (przeŜuwacze),
równoległoboczny szyi, zębaty dobrzuszny szyi, półkolcowy głowy, najdłuŜszy głowy,
najdłuŜszy kręgu szczytowego, wielodzielny i kolcowy szyi. Dalej znajdują się powięź
głęboka, gałęzie tętnicy i Ŝyły szyjnej, gałęzie dogrzbietowe nerwów szyjnych, blaszka
karkowa więzadła karkowego.
Okolica zamałŜowinowa znajduje się w przedniej części okolicy grzbietowej szyi,
sąsiadującej z okolicą małŜowiny usznej, u świń jest miejscem wykonywania iniekcji
podskórnych i domięśniowych do mięśnia obojczykowo-potylicznego.
Okolica boczna szyi rozciąga się dolnie od okolicy grzbietowej szyi i sięga do rynienki
szyjnej. W jej obrębie wyróŜnia się:
− okolicę mięśnia ramienno-głowowego, u duŜych zwierząt wykonuje się iniekcje
podskórne, domięśniowe do brzuśca mięśnia ramienno-głowowego oraz iniekcje
śródskórne m.in. przy próbach diagnostycznych np. tuberkulinizacji,

14
− okolicę przedłopatkową, która znajduje się z przodu od okolic: łopatkowej i stawu
ramiennego, przebiega tu tętnica i Ŝyła szyjna głęboka, tętnica i Ŝyła kręgowa, nerw
przeponowy, splot ramienny do którego wykonuje się iniekcje.
Okolica przyusznicza od góry graniczy z okolicą małŜowiny usznej, od dołu z okolicą
krtaniową, z przodu z okolicą Ŝwaczową, a tyłu z okolicą boczną szyi. Zagłębienie na szyi
miedzy gałęzią Ŝuchwy a skrzydłem kręgu szczytowego, nazywa się dołem zaŜuchwowym.
U świni jest miejscem iniekcji np. przy szczepieniach ochronnych. U koni uchyłek trąbki
słuchowej (worek powietrzny) w stanach chorobowych jest miejscem, w którym wykonuje się
punkcje i operacje. W okolicy tej u konia znajdują się tętnice: szczękowa, skroniowa
powierzchowna, szyjna wewnętrzna i zewnętrzna, potyliczna oraz Ŝyły: szczękowa,
skroniowa powierzchowna i potyliczna. U bydła występują liczne odgałęzienia tętnicy szyjnej
wspólnej.
Okolica dobrzuszna szyi od góry graniczy z okolicami przyuszniczą i boczną szyi.
Z przodu graniczy z okolicami podgnykową i miedzyŜuchwową, a w kierunku tylnym
z okolicami stawu ramiennego i przedmostkowego. W obrębie okolicy dobrzusznej szyi
znajduje się:
− rynienka szyjna, która jest międzymięśniową bruzdą leŜącą na bocznej powierzchni
okolicy dobrzusznej szyi, u świni i psa rynienka jest krótka. W rynience biegną narządy
układu naczyniowego, nerwowego, pokarmowego, oddechowego i mięśniowego. NaleŜą
do nich: Ŝyła szyjna zewnętrzna, mięsień mostkowo-sutkowy, pochewka naczyń
szyjnych, Ŝyła wewnętrzna, tętnica szyjna wspólna, tchawica, pień błędno-współczulny,
odcinek przełyku. śyła szyjna zewnętrzna w 1/3 przedniej części rynienki jest dostępna
do wykonywania iniekcji doŜylnych.
− dół szyjny jest zagłębieniem tylnego końca rynienki szyjnej, leŜący bocznie od rękojeści
mostka,
− okolica mięśnia mostkowo-głowowego, która tworzy mięsień o tej samej nazwie i leŜy
dolnie od rynienki szyjnej,
− okolica gardłowa jest wąskim odcinkiem powierzchni szyi, z boków obejmuje ją okolica
międzyŜuchwowa,
− okolica krtaniowa która z przodu graniczy z okolicami międzyŜuchwową i gardłową,
z tyłu z okolicami mięśnia mostkowo – głodowego i tchawiczną, od góry przylega do
okolicy przyuszniczej. Zawiera ona krtań, którą otaczają narządy: od góry początkowy
odcinek przełyku i mięśnie zginacze głowy i szyi, z boku – gruczoł Ŝuchwowy, od strony
przednio-górnej krtań łączy się z gardłem, a z tyłu z tchawicą,
− okolica tchawiczna która od góry graniczy z okolicą mięśnia mostkowo – głowowego,
z przodu z okolicą krtaniową, a tylnie z okolicą przedmostkową. Na tchawicy
przeprowadza się operacje oraz wprowadza narzędzia do tchawicy.
Grzbiet graniczy z szyją, klatką piersiową, brzuchem i miednicą. Skórę grzbietu bydła
czuciowo unerwiają gałęzie skórne, które odchodzą od gałęzi dogrzbietowych nerwów
piersiowych i lędźwiowych. W obrębie grzbietu dostępne palpacyjnie są końce wyrostków
kolczystych kręgów piersiowych i lędźwiowych. W okolicy grzbietu wyróŜnia się okolicę
kręgową piersiową i lędźwiową.
Okolica kręgowa piersiowa obejmuje narządy połoŜone w sąsiedztwie kręgów
piersiowych. W tej okolicy rozróŜnia się:
− okolicę międzyłopatkową, zwaną u duŜych zwierząt kłębem. Okolica ta leŜy między
szyją a najniŜszym miejscem grzbietu, które u bydła znajduje się na wysokości kręgu
piersiowego VIII, a u konia kręgu piersiowego XI. U koni w tej okolicy występują
schorzenia wynikające z otarć, odparzeń, urazów mechanicznych. Odległością kłębu od
podłoŜa określa się wysokość zwierzęcia. Przy opuszczonej głowie i szyi jest to najwyŜej
połoŜona okolica ciała.

15
− okolicę piersiową właściwą znajdującą się tylnie od okolicy międzyłopatkowej, obejmuje
ona część grzbietu znajdującą się na wysokości pięciu ostatnich kręgów piersiowych
u przeŜuwaczy i psa, sześciu u świni i siedmiu u konia.
Okolica lędźwiowa z przodu graniczy z okolicą kręgową piersiową. W przestrzeni
międzyłukowej za ostatnim kręgiem lędźwiowym wykonuje się nakłucia lędźwiowe w celu
wstrzykiwania płynów do jamy nadtwardówkowej lub pobrania płynu mózgowo-rdzeniowego
z jamy podpajęczynówkowego rdzenia kręgowego oraz wprowadzenia w te miejsca leków.
Znajdują się tu następujące nerwy: biodrowo-podbrzyszny, biodrowo-pachwinowy, płciowo-
udowy, skórny boczny uda, udowy, zasłonowy. Pień współczulny prawy i lewy przechodzi
między mięśniami lędźwiowymi i trzonami kręgów lędźwiowych. W okolicy lędźwiowej
dokonuje się orientacyjnej oceny wartości rzeźnej.
Klatka piersiowa graniczy z szyją, grzbietem, brzuchem i kończynami piersiowymi. Granicą
miedzy klatką piersiową a brzuchem jest trzon ostatniego kręgu piersiowego i ostatni odcinek
mostkowy.
Skóra klatki piersiowej (bydła i konia) jest unerwiona gałęziami skórnymi, które
odchodzą od gałęzi dogrzbietowych i dobrzusznych nerwów piersiowych. Gałęzie dobrzuszne
noszą nazwę nerwów międzyŜebrowych.
Skórę okolicy przedmostkowej zaopatrują nerwy nadobojczykowe dobrzuszne. Pozostała
dolna część skóry okolicy Ŝebrowej, okolicy mostkowej i sercowej są zaopatrzone w nerwy.
międzyŜebrowe II – XII. U innych gatunków zwierząt, w zaleŜności od liczby Ŝeber
występuje odpowiednia liczba nerwów międzyŜebrowych.
W klatce piersiowej wyróŜnia się następujące okolice: przedmostkową, mostkową,
sutków piersiowych, łopatkową, chrząstki łopatkowej, nadgrzebieniową, podgrzebieniową,
wyrostka barkowego, Ŝebrową, sercową.
W okolicy podgrzebieniowej za skórą połoŜona jest tkanka podskórna, powięź, mięsień
podgrzebieniowy oraz obły mniejszy, łopatka, tętnica i Ŝyła okalająca łopatkę. Do mięśnia
podgrzebieniowego wykonuje się iniekcje domięśniowe, głównie u psów otłuszczonych.
Okolicę Ŝebrową od góry wyznacza łopatka i guz biodrowy. Ku dołowi okolica ta
przylega do okolicy przedmostkowej i mostkowej. Granicą przednią jest mięsień
podobojczykowy (u konia i świni), mięsień nadgrzebieniowy (u przeŜuwaczy i psa). Tylnie
okolica Ŝebrowa łączy się z odcinkiem mostkowym. U konia widocznych jest 13 ostatnich
Ŝeber a u pozostałych gatunków zwierząt 8 – 9 Ŝeber. W okolicy Ŝebrowej w przestrzeni
międzyŜebrowej znajdują się mięśnie międzyŜebrowe zewnętrzne działające jako mięśnie
wdechowe oraz mięśnie międzyŜebrowe wewnętrzne spełniające rolę wydechowych. W
przestrzeni leŜy tętnica i Ŝyła międzyŜebrowa, oraz nerw międzyŜebrowy. Splot ramienny
tworzą gałęzie dobrzuszne nerwów rdzeniowych. Nerwy splotu ramiennego wychodzą na
powierzchnię boczną klatki piersiowej. Tętnica i Ŝyła kręgowa leŜą przy bliŜszym końcu
Ŝebra a przy końcu dalszym tętnica i Ŝyła podobojczykowa. Od splotu ramiennego odchodzą
nerwy: nadłopatkowy, podłopatkowy, mięśniowo-skórny, pachowy, pośrodkowy,
promieniowy, łokciowy, międzyŜebrowo-ramienny oraz nerwy piersiowe doczaszkowe. W tej
okolicy wykonuje się badania płuc oraz nakłucia opłucnej i iniekcje opłucne.
Okolica sercowa, której granica górna przebiega przez pierwsze Ŝebro, a tylna jest na
wysokości przestrzeni międzyŜebrowej V u bydła, Ŝebra VI u konia oraz Ŝebra VI lub VII
u psa. Występują tu następujące warstwy: skóra z tkanką podskórną, powięź piersiowa,
mięsień skórny tułowia, mięsień piersiowy głęboki i mięsień zębaty dobrzuszny, Ŝebra,
mięśnie międzyŜebrowe zewnętrzne i wewnętrzne, powięź wewnątrzpiersiowa, opłucna
ścienna Ŝebrowa, osierdzie, jama osierdzia, serce. W tej okolicy osłuchuje się serce oraz
wykonuje nakłucia osierdzia. Naczynia serca to tętnica wieńcowa prawa i lewa oraz Ŝyły
serca. Obie tętnice wychodzą z aorty u podstawy serca w okolicy płatków półksięŜycowatych
– prawego i lewego. Tętnica wieńcowa prawa i lewa przebiega w bruździe wieńcowej serca.

16
śyła główna jest odpowiednikiem tętnicy wieńcowej lewej i wpada do niej Ŝyła średnia
biegnąca w bruździe międzykomorowej podzatokowej. śyły prawe odprowadzają krew ze
ścian prawego przedsionka i komory. W części serca od lewej strony ujście aorty leŜy
naprzeciw Ŝebra IV, a ujście pnia płucnego na wysokości przestrzeni międzyŜebrowej III
i Ŝebra IV, ku górze na szerokość dłoni od brzegu mostka. Serce jest narządem o unerwieniu
współczulnym i przywspółczulnym.
Kościec jamy klatki piersiowej tworzą kręgi piersiowe, Ŝebra i mostek. W otworze
przednim klatki piersiowej znajduje się: mięsień długi szyi, tchawica, nad którą górnie
i w lewo przebiega przełyk z nerwem błędnym, nerw krtaniowy wsteczny i nerw przeponowy,
tętnica kręgowa, pień tętnic szyjnych, tętnica pachowa, Ŝyła kręgowa, Ŝyła szyjna zewnętrzna,
Ŝyła główna doczaszkowa, węzeł chłonny Ŝebrowo-szyjny (bydło, owce), węzły chłonne
szyjne głębokiedoogonowe, przewód piersiowy i przewód chłonny prawy, grasica. Otwór
tylny klatki piersiowej zamyka przepona.
Śródpiersie jest to dość znaczna ciągnąca się od kręgosłupa do mostka i wąska przestrzeń
między lewym a prawym płucem wypełniona narządami( tchawicą, aortą, przełykiem,
sercem) i tkanką łączną. WyróŜnia się śródpiersie dogrzbietowe i dobrzuszne.
W śródpiersiu dogrzbietowym doczaszkowym pod mięśniem długim szyi leŜą pnie
współczulne ze zwojami piersiowymi. Zwój gwiaździsty, czyli szyjno-piersiowy leŜy
pomiędzy głowami Ŝeber I i II. Od niego bierze początek piersiowy odcinek pnia
współczulnego a takŜe odchodzą nerwy: kręgowy, sercowe szyjne i piersiowe, czyli nerwy
pobudzające skurcze serca.
W śródpiersiu dogrzebietowym środkowym leŜą pnie współczulne, łuk aorty i jego
przedłuŜenie czyli aorta zstępująca. Od niej odchodzą tętnice międzyŜebrowe dogrzbietowe.
Po lewej stronie od aorty znajduje się Ŝyła nieparzysta lewa i wraz z jej odgałęzieniami. W tej
okolicy znajdują się równieŜ tętnice płucne prawa i lewa, które są odgałęzieniami pnia
płucnego, doprowadzające krew czynnościową do płuc, Ŝyły płucne odprowadzają krew
z płuc do lewego przedsionka serca.
W śródpiersiu dogrzbietowym doogonowym występują pnie współczulne, Ŝyła
nieparzysta prawa, przewód piersiowy a pod nim aorta piersiowa. Między aortą a przełykiem
znajdują się węzły chłonne. PoniŜej znajduje się przełyk, po którego powierzchni przebiega
pień błędny.
W rozwidleniu tchawicy znajdują się węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe, które nacina
się przy badaniu poubojowym bydła, koni i świń.
Brzuch jest częścią ciała graniczącą z klatką piersiową, grzbietem, miednicą i z kończynami
miednicznymi. Od klatki piersiowej odgranicza go linia wygięta tylnie, która łączy trzon
ostatniego kręgu piersiowego z ostatnim odcinkiem mostkowym. Od miednicy brzuch jest
odgraniczony przednim brzegiem okolicy guza biodrowego. Od powierzchni bocznej
kończyny miednicznej oddziela go linia łącząca guz biodrowy z rzepką. Granicą między
brzuchem a przyśrodkową powierzchnią kończyny miednicznej jest pachwina.
Przednio-górną część skóry brzucha łącznie z 1/3 przednią częścią dołu
przylędźwiowego, unerwia gałąź dogrzbietowa ostatniego nerwu piersiowego. Przednio-dolna
część skóry brzucha jest zaopatrzona we włókna czuciowe ostatnich nerwów
międzyŜebrowych i nerwu Ŝebrowo-brzusznego. Na wysokości 2/3 tylnych części dołu
przylędźwiowego do guza biodrowego u bydła skóra jest unerwiona przez gałęzie
dogrzbietowe trzech pierwszych nerwów lędźwiowych
Nerw płciowo-udowy unerwia skórę napletka, moszny (u przeŜuwaczy i konia) i sutków
pachwinowych (wymienia).
Skórę okolicy mosznowej bydła i konia unerwiają odgałęzienia nerwów: biodrowo-
podbrzusznego, biodrowo-pachwinowego, płciowo-udowego i sromowego (gałęzie
napletkową i mosznową).

17
W skórze okolicy wymienia u bydła znajdują się nerwy: biodrowo-podbrzuszny,
płciowo-udowy, udowo-goleniowy, sromowy.
W ścianie brzucha wyróŜniamy okolice: doczaszkową, środkową, doogonową.
W okolicy doczaszkowej brzucha-podbrzuszu wyróŜniamy:
− okolicę podŜebrową z przodu której znajduje się okolica Ŝebrowa, z tyłu okolica boczna
brzucha, a dolnie okolica chrząstki mieczykowatej, w tej okolicy chirurgicznie otwiera
się jamę brzuszną – zabieg nazywa się laparotomią. Po lewej stronie ciała laparotomię
wykonuje się np. w celu usunięcia śledziony, otwarcia Ŝołądka (gastrotomia) i otwarcia
Ŝwacza (rumenotomia). Po prawej stronie moŜna pobrać wycinek wątroby.
− okolicę chrząstki mieczykowatej, która znajduje się u bydła w dolnej części brzucha
między okolicami podŜebrowymi lewą i prawą. Z przodu graniczy z okolicą mostkową,
a kierunku tylnym z okolicą pępkową, w tej okolicy równieŜ wykonuje się laparotomię.
Okolicę środkową brzucha zwaną takŜe śródbrzuszem, która dzieli się na:
− okolicę boczną brzucha która od strony przedniej graniczy z okolicą podŜebrową, a od
strony tylnej z okolicą uda. Od góry przylega do okolicy lędźwiowej, a dolnie do okolicy
pępkowej. Na powierzchni zewnętrznej okolicy bocznej brzucha znajduje się dół
przylędźwiowy i fałd boku. Dół przylędźwiowy widoczny wyraźnie u bydła jest
nazywany równieŜ dołem głodowym lub słabiznowym. W dole przylędźwiowym
u przeŜuwaczy w przypadkach ostrego wzdęcia wykonuje się nakłucia Ŝwacza, czyli
trokarowanie. Ostrze trójgrańca powinno być ustawione w kierunku prawego stawu
łokciowego tj. prostopadle do ściany Ŝwacza. U koni w lewym dole moŜna nakłuwać
lewą okręŜnicę grzbietową, a w prawym podstawę jelita ślepego oraz okręŜnicę
grzbietową prawą. Biopsję nerek wykonuje się w obu dołach.
− okolicę fałdu boku w której dokonuje się iniekcji podskórnych. U konia po lewej stronie
moŜna wykonywać nakłucia okręŜnicy brzusznej lewej, jelita czczego, a po prawej
stronie nakłucia okręŜnicy brzusznej prawej. Po otwarciu jamy brzusznej w tej okolicy
wykonuje się nacięcia jelit i cięcie cesarskie.
− okolicę pępkową, która znajduje się pomiędzy okolicami bocznymi brzucha lewą i prawą.
Bocznie od pępka wykonuje się nakłucia jamy otrzewnowej w celu pobrania płynu
otrzewnowego lub wprowadzenia leku.
Okolicę doogonową brzucha, która dzieli się na:
− okolicę pachwinową, w której znajduje się pachwina,
− okolicę łonową, w której u samców znajduje się napletek, u świni i suki sutki
pachwinowe, a u samic przeŜuwaczy wymię. MiąŜsz wymienia znajduje się pomiędzy
ścianą brzucha a skórą wymienia.
Przebieg naczyń krwionośnych
Na przestrzeni od podstawy wymienia do chrząstki mieczykowatej mostka u krów pod
skórą brzucha widoczna jest Ŝyła nadbrzusza doczaszkowa powierzchowna zwana takŜe Ŝyłą
podskórną. Jej podskórny przebieg kończy się pomiędzy chrząstką mieczykowatą a chrząstką
Ŝebrową VIII gdzie znajduje się wyczuwalne zagłębienie. śyła nadbrzusza jest miejscem
pobierania krwi i iniekcji doŜylnych.
Tętnica sromowa zewnętrzna doprowadza krew do wymienia, przez ścianę brzucha
przechodzi w miejscu kanału pachwinowego. śyła sromowa zewnętrzna i Ŝyła podskórna
brzucha odprowadzają krew z wymienia.
Aorta brzuszna stanowi przedłuŜenie aorty piersiowej. Rozpoczyna się za przeponą
i biegnie pod mięśniem lędźwiowym mniejszym na lewo od Ŝyły głównej tylnej. Tętnice
doprowadzające krew do Ŝołądka są odgałęzieniami tętnicami trzewnej.
Do Ŝwacza krew doprowadza tętnica Ŝwaczowa lewa, która leŜy w bruździe podłuŜnej lewej,
i jej odgałęzienie tętnica czepcowa oraz tętnica Ŝwaczowa prawa, która leŜy w bruździe
podłuŜnej prawej. Do czepca krew doprowadza tętnica czepcowa, do ksiąg tętnica Ŝołądkowa

18
lewa, która jest bezpośrednim przedłuŜeniem tętnicy trzewnej. Do trawieńca doprowadza
krew tętnica Ŝołądkowa lewa leŜąca na krzywiźnie mniejszej oraz tętnica Ŝołądkowo-
sieciowa, leŜąca na krzywiźnie większej. śyła wrotna zbiera krew ze wszystkich Ŝył Ŝołądka.
Pień błędny dogrzbietowy unerwia przedsionek Ŝwacza, Ŝwacz, czepiec, księgi i trawieniec,
pień błędny dobrzuszny: przedsionek Ŝwacza, czepiec, księgi i trawieniec.
Zwoje trzewne leŜą po obu stronach tętnicy trzewnej i naleŜą do układu nerwowego
autonomicznego.
Krew do śledziony doprowadza tętnica śledzionowa będąca odgałęzieniem tętnicy
trzewnej. śyła śledzionowa odprowadza krew do Ŝyły wrotnej. Śledzionę unerwiają nerw
błędny i zwój trzewny.
Tętnica wątrobowa jako odgałęzienie tętnicy trzewnej doprowadza do wątroby krew
odŜywczą, natomiast Ŝyła wrotna doprowadza do wątroby krew czynnościową. śyły
wątrobowe odprowadzają krew z wątroby do Ŝyły głównej doogonowej. W unerwieniu
wątroby biorą udział splot wątrobowy, gałęzie wątrobowe nerwu błędnego.
Do poszczególnych odcinków jelita krew jest doprowadzana przez:
− odgałęzienie tętnicy trzewnej dochodzi do dwunastnicy. Tętnica trzewna odchodzi od
aorty brzusznej, u przeŜuwaczy, świni i mięsoŜernych na wysokości kręgu lędźwiowego
I, a u konia na wysokości kręgu piersiowego XVII – XVIII.
− odgałęzienia tętnicy krezkowej doczaszkowej zaopatrują dwunastnicę, jelito czcze, jelito
biodrowe, okręŜnicę wstępującą, okręŜnicę poprzeczną, początkowy odcinek okręŜnicy
zstępującej. Odejście tej tętnicy od aorty brzusznej znajduje się u przeŜuwaczy
i mięsoŜernych na wysokości kręgu lędźwiowego II, a u świni i konia na wysokości
kręgu lędźwiowego I.
− odgałęzienia tętnicy krezkowej doogonowej zaopatrują końcowy odcinek okręŜnicy
zstępującej. Tętnica odchodzi od aorty brzusznej jako trzecia nieparzysta tętnica, u bydła
na wysokości kręgu lędźwiowego VI, u małych przeŜuwaczy, świni mięsoŜernych V,
a u konia IV.
Tętnice jelita czczego dają się wyczuć jako wiązka naczyń krwionośnych leŜących
w krezce tego jelita. Krew z jelita (z wyjątkiem końcowego odcinka odbytnicy) jest zbierana
przez Ŝyłę wrotną. Jest ona krótka, u bydła ma średnicę około 5cm, u małych przeŜuwaczy
2cm, leŜy u wrót wątroby na prawo od tętnicy wątrobowej.
Do nerek krew doprowadzana jest przez tętnice nerkowe będące odgałęzieniami aorty
brzusznej a Ŝyły nerkowe odprowadzają ją do Ŝyły głównej doogonowej.
Miednica jest częścią tułowia, która graniczy z grzbietem, brzuchem i z kończynami
miednicznymi. Na bocznej powierzchni tułowia miednicę od kończyny miednicznej oddziela
linia łącząca guz biodrowy, krętarz większy kości udowej i guz kulszowy.
W skórze miednicy u bydła zakończenia czuciowe mają następujące nerwy: doczaszkowe
pośladków, środkowe pośladków, doogonowe pośladków, nerwy odbytnicze doogonowe,
nerw sromowy. W okolicy miednicy wyróŜnia się
− okolicę krzyŜową, która tworzy górną ścianę miednicy, jej zrębem kostnym jest kość
krzyŜowa. Od splotu krzyŜowego odchodzą nerwy: pośladkowy doczaszkowy,
pośladkowy doogonowy, skórny doogonowy uda, sromowy, nerwy odbytnicze
doogonowe, nerw kulszowy. Przez przestrzenie międzyłukowe wykonuje się znieczulenie
nadoponowe krzyŜowe przy zabiegach operacyjnych na brzuchu, miednicy, kończynach
miednicznych, zewnętrznych narządach płciowych oraz przy zabiegach połoŜniczych.
− okolicę guza biodrowego, guz biodrowy jest miejscem przyczepu powięzi piersiowo-
lędźwiowej oraz mięśni: skośnego wewnętrznego brzucha, napinacza powięzi szerokiej,
pośladkowego średniego oraz biodrowego,
− okolicę pośladkową, która górnie łączy się z okolicą krzyŜową a tylnie graniczy z okolicą
pośladka. Iniekcje domięśniowe wykonuje się do mięśnia pośladkowego średniego

19
najczęściej u duŜych zwierząt, a takŜe znieczulenia nerwu kulszowego i nerwu
sromowego.
− okolicę pośladka znajdującą się między kością krzyŜową i pierwszymi kręgami
ogonowymi a guzem kulszowym,
− okolicę guza kulszowego, której podstawę tworzy widoczny u krów guz kulszowy,
− okolicę ogonową, która obejmuje ogon zwierzęcia,
− okolicę krocza w której występuje krocze znajdujące się między odbytem a narządami
płciowymi, u samców rozciąga się od odbytu do moszny,
− okolicę odbytową, w której u przeŜuwaczy i mięsoŜernych znajduje się dół kulszowo-
odbytniczy przez który znieczulać nerw sromowy u buhajów,
− okolicę moczowo-płciową, w której u buhaja występują warstwy: skóra, powięź krocza,
mięsień wciągacz prącia, mięsień opuszkowo-gąbczasty, mięsień kulszowo-jamisty, ciało
jamiste prącia, cewka moczowa męska. U krowy powierzchowną warstwę tworzy srom,
dalej połoŜona jest łechtaczka, a następnie mięsień kulszowo-jamisty i mięsień zwieracz
sromu.
Przecięcie cewki moczowej jest wykonywane u bydła, konia, psa (osobników męskich)
na wysokości łuku kulszowego celem usunięcia kamieni moczowych.
− okolicę mosznową w której znajduje się moszna, w tej okolicy następuje chirurgiczne
usunięcie jąder lub zmiaŜdŜenie powrózków nasiennych przez skórę,
− okolicę nadsutkową którą wyróŜnia się u samic a leŜy pomiędzy okolicą moczowo-
płciową (dolnie od sromu) a okolicą sutków pachwinowych (u świni mięsoŜernych) albo
okolicą wymienia (u przeŜuwaczy i konia).
Naczynia krwionośne występujące w jamie miednicznej
Tętnica biodrowa zewnętrzna jest grubą tętnicą doprowadzającą krew do kończyny
miednicznej, odchodzi od aorty brzusznej na wysokości kręgu lędźwiowego VI
u przeŜuwaczy i psa lub IV – V u świni i konia. Początkowo przebiega ku dołowi na
wewnętrznej powierzchni mięśni lędźwiowych, następnie wzdłuŜ trzonu kości biodrowej
kieruje się do rozstępu naczyniowego, tym opuszcza jamę miedniczną i przechodzi w tętnicę
udową. Tętnica biodrowa wewnętrzna doprowadza krew do narządów jamy miednicznej.
Odchodzi od aorty brzusznej na wysokości kręgu lędźwiowego VI (u przeŜuwaczy i świni)
albo IV – V (u konia), albo VII (u mięsoŜernych). Znajduje się na przyśrodkowej powierzchni
więzadła krzyŜowo-guzowego (szerokiego) i dochodzi do wcięcia kulszowego mniejszego.
Jej odgałęzieniami na terenie jamy miednicznej są m.in. tętnice pępkowa i pochwowa oraz
tętnica sromowa wewnętrzna.
Tętnica maciczna u bydła (równieŜ u świni) jest pierwszym odgałęzieniem tętnicy
pępkowej. Znajduje się ona w przedniej części krezki macicy na wysokości środkowego
odcinka kości krzyŜowej i dochodzi do rogu macicy w obrębie przymacicza.
Tętnica krzyŜowa pośrodkowa nieparzysta, odchodzi od aorty brzusznej pomiędzy
obydwoma tętnicami biodrowymi wewnętrznymi, przebiega doogonowo wzdłuŜ kości
krzyŜowej i przechodzi w tętnicę ogonową pośrodkową. śyły o tych samych nazwach
przebiegają równolegle z opisanymi tętnicami
Kończyna piersiowa graniczy z klatką piersiową i na bardzo małym odcinku od okolicy
stawu ramiennego z szyją. Na powierzchni kończyny piersiowej widoczne są bruzdy
występujące między mięśniami. Nerwy występujące w skórze kończyny piersiowej:
− nerwy nadobojczykowe dobrzuszne unerwiają skórę okolicy stawu ramiennego
i przedniej części okolicy ramienia,
− nerw międzyŜebrowo-ramienny dochodzi do skóry tylnej części okolicy ramienia,
okolicy mięśnia trójgłowego ramienia i okolicy łokciowej,

20
− nerw skórny doczaszkowy przedramienia – dostępny pod skórą na głowie bocznej
mięśnia trójgłowego ramienia,
− nerw skórny boczny przedramienia unerwia przednio-boczną powierzchnię
przedramienia, nadgarstka, śródręcza i palców,
− nerw skórny doogonowy przedramienia dochodzi do skóry w okolicy przedramienia
bocznej, doogonowej i przyśrodkowej.
− nerw skórny przyśrodkowy przedramienia unerwia długi obszar kończyny na przednio-
przyśrodkowej powierzchni przedramienia i odpowiednio na grzbietowo-przyśrodkowej
powierzchni nadgarstka, śródręcza i palców.
− nerwy dłoniowe są odgałęzieniami nerwu pośrodkowego i unerwiają skórę na dłoniowo-
przyśrodkowej powierzchni nadgarstka, śródręcza i palców.
Do skóry palców bydła dochodzą odgałęzienia nerwów: promieniowego, łokciowego
i pośrodkowego, a do stawów kopytowych (racicowych) – odgałęzienia nerwów łokciowego
i pośrodkowego. Do skóry palca oraz do stawu kopytowego konia dochodzą odgałęzienia
nerwów łokciowego i pośrodkowego.
Rys. 6. Miejsca dostępu do niektórych nerwów kończyny piersiowej bydła: a – kończyna prawa, widok
z przodu, l – nerw skórny przyśrodkowy przedramienia (odgałęzienie n. mięśniowo – skórnego),
2 – n. pośrodkowy; b –kończyna lewa, widok od tyłu, 3 – n. łokciowy [2, s. 215]
Okolica stawu ramiennego – górną granicą jest szyjka łopatki, a granicą dolną guzek
większy kości ramiennej. Od strony bocznej znajdują się kolejno połoŜone: skóra, tkanka
podskórna, powięź powierzchowna, ramienna, mięsień obojczykowo-ramienny, dwugłowy
ramienia, ścięgno mięśnia nadrzgebieniowego, mięsień obły mniejszy, mięsień stawowy
ramienia (u konia), ścięgno mięśnia podłopatkowego, kruczo-ramiennego nerw pachowy,
tętnica pachowa, która jest przedłuŜeniem tętnicy podobojczykowej, Ŝyła pachowa, torebka
stawowa. Dokonuje się w tej okolicy punkcji kaletki międzyguzkowej i torebki stawu
ramiennego.
Okolica pachowa znajduje się między kończyną piersiową a klatką piersiową na
wysokości guza łokciowego i kości ramiennej. Występuje tu dół pachowy wyraźny
u mięsoŜernych i słabo widoczny u roślinoŜernych.
Okolica ramienia – granicą górną jest guzek większy kości ramiennej a granicą dolną
górny koniec wyrostka łokciowego.
Okolica mięśnia trójgłowego ramienia leŜy między tylnym brzegiem łopatki a kością
ramienną, jej tylną granicę tworzy brzeg mięśnia trójgłowego.
Okolica łokciowa – górną granicą guz wyrostka łokciowego, a dolną guzki więzadłowe
głowy kości promieniowej. Kostną podstawą okolicy jest staw łokciowy. Znajduje się tu guz
łokciowy. W okolicy występuje:
− tętnica pośrodkowa,
− tętnica głęboka ramienia odchodząca od tętnicy ramiennej w kierunku tylnym,
− tętnica poboczna łokciowa jest odgałęzieniem tętnicy ramiennej, znajduje się na
przyśrodkowej powierzchni wyrostka łokciowego i tworzy sieć stawową łokcia.

21
śyły mają takie same nazwy i przebieg jak tętnice. Nerw pośrodkowy na wysokości
stawu łokciowego znajduje się między mięśniem dwugłowym ramienia a tętnicą ramienną.
W tej okolicy występują kaletki. W okolicy guza łokciowego wykonuje się punkcje stawu
łokciowego.
Do okolic przedramienia naleŜą okolice: przedramienia doczaszkowa, doogonowa,
boczna, przyśrodkowa, znajduje się tu kość promieniowa i łokciowa,
Okolice nadgarstka dzielą się na: grzbietową, dłoniową, boczną i przyśrodkową.
Staw nadgarstka obejmuje stawy: przedramienno-nadgarstkowy, śródnagarstkowy
i nadgarstkowo-śródręczny. W stawach tych zachodzą ruchy zginania i prostowania (u bydła,
świni i koni) a u mięsoŜernych nieznaczne ruchy odwodzenia i przywodzenia.
W okolicy śródręcza występują okolice: grzbietowa, dłoniowa, boczna, przyśrodkowa.
W okolicy śródręcza części grzbietowej, u bydła wzdłuŜ kości śródręcza III, przyśrodkowo od
bruzdy podłuŜnej grzbietowej przebiega Ŝyła odpromieniowa dodatkowa. Znajduje się ona
pod skórą na wysokości 2/3 górnych części kości. śródręcza. Jej dopływem w 1/3 dolnej
części kości śródręcza jest Ŝyła grzbietowa wspólna palców III. Są to grube Ŝyły gdzie
dokonuje się iniekcji.
Rys. 7. śyły lewej ręki bydła a – strona grzbietowa, 1 – Ŝ. grzbietowa wspólna palców III, 2 – Ŝ. grzbietowa
wspólna palców II, 3 – Ŝ. odpromieniowa dodatkowa, 4 – Ŝ. grzbietowa śródręcza III, 5 – Ŝ. grzbietowa
wspólna palców IV; b – strona dłoniowa, 6 – Ŝ. dłoniowa wspólna palców IV, 7 – Ŝ. promieniowa,
8 – Ŝ. pośrodkowa, 9 – Ŝ. dłoniowa wspólna palców II [2, s. 231]
W okolicy śródręcza dłoni występują:
− tętnice dłoniowe wspólne palców II i III i leŜą po obu stronach ścięgna mięśnia zginacza
głębokiego palców. Tętnica dłoniowa wspólna palców II jest główną tętnicą śródręcza.
MoŜna ją wymacać na przyśrodkowej powierzchni omawianej okolicy, w środkowej
części śródręcza i u konia moŜe słuŜyć do badania tętna,
− tętnice dłoniowe śródręcza II i III będące przedłuŜeniem tętnicy promieniowej, mieszczą
po obu stronach ścięgien mięśni zginaczy palców, w rowkach między kośćmi śródręcza,
− Ŝyły dłoniowe wspólne palców II i III leŜące po obu stronach ścięgna mięśnia zginacza
głębokiego palców,
− Ŝyły dłoniowe śródręcza II i III, które mają połoŜenie podobne jak jednoimienne tętnice,
− nerwy dłoniowe wspólne palców II i III, czyli nerwy dłoniowe przyśrodkowy i boczny
przebiegają w obustronnych rynienkach pomiędzy ścięgnem mięśnia zginacza głębokiego
palców a mięśniem międzykostnym,
− nerw dłoniowy przyśrodkowy jest przedłuŜeniem nerwu pośrodkowego. Nerw dłoniowy
boczny jest przedłuŜeniem nerwu łokciowego.
− nerwy dłoniowe śródręcza przyśrodkowy i boczny są przedłuŜeniem gałęzi głębokiej

22
odchodzącej od gałęzi dłoniowej nerwu łokciowego. Przebiegają wzdłuŜ dłoniowej
powierzchni kości śródręcza. Nerwy te sięgają do stawu pęcinowego i współuczestniczą
w unerwieniu jego torebki.
− u bydła, na dłoniowej powierzchni śródręcza najgrubsza jest tętnica pośrodkowa, która
przebiega wzdłuŜ kości śródręcza III. Przyśrodkowo od niej znajduje się tętnica dłoniowa
śródręcza II oraz gałąź dłoniowa powierzchowna.
− Ŝyły dłoniowej strony śródręcza, to Ŝyła pośrodkowa przebiegająca w sąsiedztwie tętnicy
pośrodkowej, oraz podskórna Ŝyła promieniowa. W dalszej części dłoniowej strony
śródręcza u bydła występują Ŝyły dłoniowe śródręcza II, III i IV. Spośród nich Ŝyła
dłoniowa śródręcza II jest przedłuŜeniem Ŝyły promieniowej i jest najgrubsza.
− nerw pośrodkowy przebiega przyśrodkowo na dłoniowej stronie śródręcza.
Nerwy dłoniowe wspólne palców u konia i bydła są dostępne przy uŜyciu igły w dolnej
(dalszej) 1/3 części okolicy śródręcza bocznej lub przyśrodkowej. W okolicach śródręcza
bocznej i przyśrodkowej wykonuje się punkcje pochewek maziowych ścięgien mięśni
zginaczy powierzchownego i głębokiego palców lub punkcje torebki stawu pęcinowego.
Wykonuje się równieŜ znieczulenie lub neurektomię ( przecięcie) nerwów dłoniowych. śyła
odpromieniowa, dodatkowa Ŝyła grzbietowa wspólna palców II i Ŝyła promieniowa u bydła są
miejscami doŜylnego znieczulania w przypadkach zabiegów na palcach.
Okolica śródręczno – palcowa (stawu pęcinowego) obejmuje kolejno warstwy: skóra,
powięź śródręcza z więzadłem poprzecznym utrzymującym we właściwym połoŜeniu ścięgna
mięśni zginaczy palców, tętnice, Ŝyły i nerwy, ścięgna, tarczka bliŜsza (odpowiada za
przesuwanie się ścięgien zginaczy), staw pęcinowy, torebki stawowe stawu pęcinowego,
kości stawu pęcinowego.
Okolica pęcinowa występuje u kopytnych a u innych gatunków zwierząt jest to okolica
członu palcowego bliŜszego. Okolica ta zawarta jest pomiędzy guzkami więzadłowymi
bliŜszymi, a guzkami więzadłowymi dalszymi. W okolicy pęcinowej u konia tętnice, Ŝyły
i nerwy tworzą wiązki. U bydła po obu stronach kaŜdego palca (III i IV) znajduje się wiązka
okolicy pęcinowej. W okolicy pęcinowej u konia i bydła jest dostęp do nerwów właściwych
palców gdzie wykonuje się znieczulenia
Okolica stawu koronowego – występują tu ścięgna mięśni zginaczy palców, torebka
stawowa, nerwy. W tej okolicy wykonuje się punkcje.
Okolica koronowa jest bardzo mała i nazwa uŜywana jest u kopytnych a u innych
zwierząt okolicą członu palcowego środkowego.
Przestrzeń międzypalcowa występuje u parzystokopytnych i mięsoŜernych,
u parzystokopytnych rozciąga się od stawów śródręczno-członowych (stawów pęcinowych)
do fałdu międzypalcowego.
Okolica kopyta u konia w kierunku dolnym obejmuje kopyto, okolica kopyta
u parzystokopytnych to racice.
W okolicy pazura występuje puszka rogowa pazurowa, ściana rogowa, podeszwa rogowa
oraz elastyczne wiązadła u kota.
Kończyna miedniczna to część ciała, która graniczy z miednicą i brzuchem.
Najbardziej powierzchowny odcinek nerwu strzałkowy wspólnego leŜy na bocznej
powierzchni 1/3 górnej części podudzia na mięśniu prostowniku bocznym palców i w bruździe
strzałkowej.
Nerw piszczelowy – jego gałęzie unerwiają mięśnie zginacze stawu kolanowego, mięśnie
zginacze palców stopy i mięśnie prostowniki stępu. Dostęp do niego znajduje się na przyśrodkowej
powierzchni podudzia, przednio od połowy długości ścięgna piętowego wspólnego, czyli
w bruździe podudzia przyśrodkowej doogonowej.

23
Rys. 8. Miejsca dostępu do niektórych nerwów kończyny miednicznej bydła. Kończyna lewa, widok od tyłu:
1 – n. strzałkowy wspólny, 2 – n. piszczelowy [2, s. 249]
Nerwy skórne:
− splot lędźwiowo-krzyŜowy – dostęp do jamy nadtwardówkowej (do korzeni nerwów
lędźwiowych i krzyŜowych) i do jamy podpajęczynówkowej znajduje się w przestrzeni
międzyłukowej, leŜącej za ostatnim kręgiem lędźwiowym a pierwszym krzyŜowym.
Przestrzeń leŜy na głębokości 8 – 11cm u zwierząt duŜych i ok. 5cm u małych
przeŜuwaczy. Wykonuje się tu nakłucia lędźwiowe.
Rys. 9. Miejsca dostępu do jamy nadtwardówkowej u bydła 1 – w przestrzeni miedzyłukowej znajdującej się
między kręgiem ogonowym I i II, 2 – w przestrzeni międzyłukowej leŜącej między ostatnim kręgiem
lędźwiowym (VI) a k. krzyŜową [2, s. 95]
− gałęzie dogrzbietowe,
− nerwy doczaszkowe pośladków,
− gałęzie skórne nerwu sromowego,
− nerw skórny doogonowy uda – dostęp do tego nerwu leŜy na 1/3 bliŜszej części linii
łączącej krętarz większy z guzem kulszowym,
− gałąź skórna nerwu piszczelowego,
− nerw skórny doogonowy łydki jest dostępny w dolnym odcinku bruzdy uda środkowej
oraz w połowie podudzia, w bruździe podudzia bocznej doogonowej,
− nerwy podeszwowe przyśrodkowy i boczny są dostępne na podeszwowej stronie
śródstopia przy brzegach ścięgien mięśni zginaczy palców
− nerw skórny boczny łydki jest dostępny w połowie długości bocznej powierzchni
podudzia,
− nerw strzałkowy powierzchowny – miejsce dostępu znajduje się na grzbietowo – bocznej
powierzchni śródstopia,
− nerw skórny boczny uda – miejsce dostępu znajduje się przy przednim brzegu mięśnia
napinacza powięzi szerokiej,
− nerw udowo – goleniowy jest dostępny na wysokości dolnego końca kanału udowego.

24
W okolicy stawu biodrowego występują warstwy: skóra, kaletka podskórna krętarzowa,
powięź pośladkowa, kaletka krętarzowa mięśnia pośladkowego średniego, mięsień obszerny
boczny, mięsień dwugłowy uda pod którym równieŜ występuje kaletka.
Okolice uda od brzucha oddziela linia łącząca guz biodrowy z rzepką, a od miednicy linia
przechodząca przez guz biodrowy, krętarz większy i guz kulszowy. Dzieli się na okolice:
− doczaszkową,
− doogonową w której znajdują się brzuśce mięśni półścięgnistego i półbłoniastego do
których wykonuje się iniekcje domięśniowe), pomiędzy którymi znajduje się dość dobrze
zaznaczona (u konia) bruzda uda doogonowa,
− boczną którą tworzy mięsień pośladkowo-dwugłowy,
− przyśrodkową – widoczny jest mięsień najdłuŜszy uda oraz mięsień smukły. Między
mięśniami górnej części okolicy wyczuwalny się pod palcami kanał udowy. Tętnica
udowa przechodzi przez kanał udowy w kierunku dołu podkolanowego. W górnym
odcinku kanału udowego leŜy powierzchownie pod skórą i jest wyczuwalna palcami.
śyła udowa przechodzi przez kanał udowy tylnie od tętnicy udowej. Nerw udowo
znajduje się w kanale udowym Tętnica udowa głównie u małych przeŜuwaczy
i mięsoŜernych moŜe słuŜyć do badania tętna. Nerw udowo-goleniowy moŜna znieczulać
na wysokości dolnego odcinka kanału udowego.
Okolica kolana – górną granicą jest bliŜszy brzeg rzepki, dolną jest brzeg kłykci kości
piszczelowej. Od przodu ogranicza ją rzepka a od tyłu mięsień półścięgnisty. Okolice kolana
dzieli się na:
− doczaszkową w której dokonuje się punkcji stawu kolanowego,
− boczną,
− przyśrodkową,
− podkolanową w której węzły chłonne podkolanowe u bydła, świń i konia są nacinane
przy poubojowym badaniu nadzwyczajnym.
W okolicy podkolanowej znajduje się tętnica podkolanowa, która jest przedłuŜeniem
tętnicy udowej, przylega do torebki stawu udowo-piszczelowego i do wiązadeł krzyŜowych
kolana. W dalszej części okolicy dzieli się na tętnicę piszczelową doczaszkową i tętnicę
piszczelową doogonową.
Okolice podudzia – granicą górną są kłykcie kości piszczelowej, dolną guz piętowy.
Okolice podudzia dzieli się na: doczaszkową, doogonową, boczną, przyśrodkową. W okolicy
bocznej podudzia znajduje się:
− gałąź doczaszkowa Ŝyły odstrzałkowej, w części środkowej podudzia leŜy w bruździe
podudzia bocznej doogonowej i razem z gałęzią doogonową tworzy Ŝyłę odstrzałkową.
U konia nie występują gałęzie. Do gałęzi doczaszkowej wstrzykuje się doŜylnie
(najczęściej u psów) środki lecznicze i znieczulające.
− tętnica piszczelowa doczaszkowa, Ŝyła piszczelowa doczaszkowa , które są gałęziami
tętnicy i Ŝyły podkolanowej i leŜą przy przednio-bocznym brzegu kości piszczelowej,
− nerw strzałkowy wspólny u przeŜuwaczy i konia leŜy podskórnie nieco ku tyłowi od
głowy kości strzałkowej, na powierzchni górnego przyczepu mięśnia prostownika
bocznego palców. W tym miejscu wykonuje się znieczulenia. Nerw strzałkowy głęboki
leŜy w głębszej części bruzdy strzałkowej.
W okolicy doogonowej podudzia występują: Ŝyła odstrzałkowa, nerw skórny doogonowy,
nerw piszczelowy, tętnica dopiszczelowa i Ŝyła odpiszczelowa, nerw udowo-goleniowy.
Nerw piszczelowy lub nerw skórny doogonowy łydki są miejscem znieczuleń.
Okolica stępu, jej górną granicą jest guz piętowy, a dolną kości śródstopia. Dzieli się na
okolice:

25
− grzbietową w której dokonuje się punkcji pochewki maziowej mięśnia prostownika
długiego palców, na tętnicy grzbietowej stopy moŜna badać tętno,
− podeszwową – do pochewki maziowej ścięgna mięśnia zginacza długiego palców
I dokonuje się iniekcji a takŜe jej punkcji.
− piętową,
− boczną,
− przyśrodkową.
Staw stępu obejmuje 4 stawy wtórne, w których u bydła, świni i konia zachodzą ruchy
zginania i prostowania a u mięsoŜernych równieŜ nieznaczne ruchy obrotowe i na boki.
Okolica śródstopia – od góry graniczy z okolicami stępu, a od dołu z okolicą stawu
pęcinowego. Okolice śródstopia dzieli się na: grzbietową, podeszwową, boczną,
przyśrodkową śródstopowo-palcową czyli stawu pęcinowego, nazywana u konia
i przeŜuwaczy okolicą stawu pęcinowego, (wykonuje się punkcje stawu pęcinowego oraz
znieczuleń palców), okolicę pęcinową, okolicę międzyczłonową bliŜszą (dokonuje się
punkcji), okolicę koronową, okolicę kopyta. W okolicy grzbietowej śródstopia występują m.in.:
− tętnica grzbietowa śródstopia III jest główną tętnicą śródstopia. Między kością śródstopia III
i IV, jest wyczuwalna,
− tętnica grzbietowa śródstopia III u bydła i świni oraz konia jest przedłuŜeniem tętnicy
grzbietowej stopy i przebiega w bruździe podłuŜnej grzbietowej. Tętnica przy bocznym
brzegu śródstopia moŜe być miejscem badania tętna u konia.
− gałąź powierzchowna tętnicy piszczelowej doczaszkowej przebiega u bydła bocznie od
wymienionej tętnicy grzbietowej śródstopia III,
− Ŝyła grzbietowa śródstopia II u konia jest Ŝyłą cienką, przebiega wzdłuŜ środka
powierzchni śródstopia,
− Ŝyła grzbietowa wspólna palców II u konia jest największą Ŝyłą śródstopia. Znajduje się
na jego przednio-przyśrodkowej powierzchni.
− gałąź doczaszkowa Ŝyły odstrzałkowej ku dołowi od połowy śródstopia rozgałęzia się na
wtórne Ŝyły grzbietowe wspólne palców II, III i IV. śyła grzbietowa wspólna palców III,
wyróŜnia się grubością i jest dostępna do iniekcji doŜylnych.
W okolicy podeszwowej śródstopia występują:
− tętnice podeszwowe wspólne palców II i III,
− tętnice podeszwowe śródstopia II i III,
− Ŝyły podeszwowe wspólne palców II i III oraz Ŝyły podeszwowe śródstopia II i III mają
połoŜenie podobne jak jednoimienne tętnice,
− nerwy podeszwowe wspólne palców II i III,
− nerwy podeszwowe śródstopia przyśrodkowy i boczny, współuczestniczą w unerwieniu
torebki stawu pęcinowego.

26
Rys. 10. śyły lewej stopy bydła a – strona
grzbietowa: 1 – Ŝ. grzbietowa wspólna
palców II, 2 – Ŝ. grzbietowa śródstopia III,
3 – Ŝ. piszczelowa doczaszkowa, 4 – gał.
doogonowa Ŝyły odstrzałkowej, 5 – gał.
doczaszkowa Ŝyły odstrzałkowej, 6 – Ŝ.
grzbietowa wspólna palców IV, 7 – Ŝ.
grzbietowa wspólna palców III;
b – strona podeszwowa: 8 – Ŝ. podeszwowa
śródstopia IV, 9 – Ŝ. podeszwowa boczna,
10 – Ŝ. odpiszczelowa, 11 – Ŝ. podeszwowa
przyśrodkowa, 12 – Ŝ. podeszwowa
śródstopia II, 13 – Ŝ. podeszwowe własne
palców III i IV osiowe [2, s. 274]
U konia i krowy dostęp do nerwów podeszwowych bocznego i przyśrodkowego znajduje
się ku dołowi od stawu stępu na szerokość 4 palców.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje się anatomia topograficzna?
2. Jakie płaszczyzny i linie wyróŜniamy przy topograficznym podziale ciała zwierzęcia?
3. Co oznaczają pojęcia: stratygrafia, homotopia, skeletotopia, syntopia?
4. Jakie wyróŜniamy części ciała zwierzęcia?
5. Jakie wyróŜniamy okolice ciała krowy i konia?
6. Jakie są okolice topograficzne głowy krowy i konia?
7. Jakie są okolice topograficzne szyi krowy i konia?
8. Jakie są okolice topograficzne klatki piersiowej krowy i konia?
9. Jakie są okolice topograficzne brzucha krowy i konia?
10. Jakie są okolice topograficzne miednicy krowy i konia?
11. Jakie są okolice topograficzne kończyn krowy i konia?
12. W których okolicach znajdują się miejsca do wstrzyknięć podskórnych, domięśniowych?
13. Gdzie znajdują się miejsca wykonywania laparotomii, trokarowania, rumenotomii?
14. Jakie naczynia krwionośne występują w poszczególnych okolicach ciała?
15. Które tętnice i Ŝyły są widoczne na ciele zwierzęcia?
16. Do których naczyń dokonuje się iniekcji doŜylnych?
17. Gdzie są połoŜone naczynia krwionośne, do których dokonuje się iniekcje doŜylnych?
18. Jak unerwione są poszczególne części ciała?
19. Jakie są najwaŜniejsze nerwy w poszczególnych okolicach ciała zwierząt?
20. Gdzie znajdują się miejsca dostępu do nerwów?

27
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na przedstawionym schemacie krowy określ linie, kierunki oraz płaszczyzny ciała.
Rysunek do ćwiczenia 1
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania poradnika dotyczący płaszczyzn,
2) wpisać do tabeli nazwy linii, płaszczyzn oraz kierunków oraz ich połoŜenie,
Tabela do ćwiczenia 1
Wyszczególnienie Oznaczenie
z rysunku.
Nazwa Przebieg
np. A – B pośrodkowa
dogrzbietowa
przechodzi wzdłuŜ
kręgosłupa od głowy
do ogona
C – D
Linie
E – F
G
H
Płaszczyzny
I
JKierunek
K
3) przedstawić opracowanie ćwiczenia na forum grupy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
− schemat,
− tabela,
− atlas topograficzny zwierząt,
− notatnik, długopis.
Ćwiczenie 2
Narysuj na schemacie krowy i konia osie oraz płaszczyzny ciała.
1) przeczytać materiał nauczania poradnika dotyczący płaszczyzn,

28
2) określić przebieg osi i płaszczyzn,
3) narysować na schemacie osie i płaszczyzny,
4) przedstawić rysunki na forum grupy.
− schemat krowy, konia,
Ćwiczenie 3
Określ okolice ciała na ilustracji oraz modelu krowy i konia.
1) przeczytać materiał z poradnika ucznia dotyczący okolic ciała zwierząt,
2) określić oznaczone na ilustracji okolice ciała,
3) wpisać nazwy okolic ciała do tabeli,
4) wpisać w tabeli połoŜenie oznaczonych okolic ciała,
Lp. Nazwa okolicy ciała Opis połoŜenia okolicy ciała
Koń krowa Koń Krowa
1.itd
5) wskazać na modelu okolice ciała,
6) przedstawić wyniki ćwiczenia na forum grupy.
− ilustracja krowy i konia,
− model zwierząt ( krowy, konia),
− wzór tabeli,
Ćwiczenie 4
Określ okolice ciała u krowy.
2) przygotować zwierzę,
3) określić okolice ciała krowy,
4) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

29
− krowa,
− tablice poglądowe,
Ćwiczenie 5
Określ miejsca wykonania iniekcji podskórnych, domięśniowych, oraz miejsca do
wykonywania laparotomii, trokarowania i rumenotomii u krowy.
2) określić okolice ciała krowy w których wykonuje się zabiegi,
3) wskazać miejsca wykonania zabiegów,
− krowa,
− tablice poglądowe,
Ćwiczenie 6
Określ przebieg Ŝył głowy u konia posługując się poniŜszym schematem.
Rysunek do ćwiczenia 1 [1, s. 259]
1) przeczytać literaturę dotyczącą topografii naczyń krwionośnych,
2) określić przy nr nazwy Ŝył,
3) określić przebieg Ŝył,

30
− tablice poglądowe ilustrujące przebieg naczyń krwionośnych,
− modele zwierząt,
− ilustracja,
− notatnik, długopis,
− literatura z rozdziału 6 dotycząca topografii naczyń krwionośnych.
Ćwiczenie 7
Określ przebieg najwaŜniejszych naczyń krwionośnych i nerwów u krowy i konia
określonego gospodarstwie rolnego.
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący przebiegu naczyń krwionośnych i nerwów,
2) przygotować zwierzęta do pokazu,
3) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia,
− koń, krowa,
− plansze poglądowe,
− notatnik, długopis,
− odzieŜ ochronna.
Ćwiczenie 8
Określ miejsca wykonywania iniekcji doŜylnych na modelach określonych zwierząt.
1) określić nazwy Ŝył w które dokonuje się iniekcji,
2) określić na modelach zwierząt miejsca w których dokonuje się iniekcji,
3) zaznaczyć schematycznie miejsca iniekcji na rysunkach zwierząt,
− modele zwierząt,
− plansze przedstawiające miejsca dostępu do Ŝył,
− atlas topograficzny zwierząt domowych,

31
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić pojecie anatomii topograficznej?
2) wymienić płaszczyzny i linie wykorzystywane przy
określaniu topografii ciała zwierząt?
3) wymienić okolice ciała zwierząt?
4) oznaczyć okolice ciała zwierzęcia na schematach
i modelach?
5) rozróŜnić okolice ciała na Ŝywym zwierzęciu?
6) oznaczyć okolice topograficzne głowy krowy?












7) określić okolice topograficzne szyi?
8) określić okolice topograficzne klatki piersiowej?
9) określić okolice topograficzne brzucha?
10) określić okolice topograficzne miednicy?
11) określić okolice topograficzne kończyny piersiowej?
12) określić okolice topograficzne kończyny miednicznej?
13) wskazać miejsca wykonywania wstrzyknięć podskórnych
i domięśniowych?
14) wskazać miejsca do wykonywania laparotomii?
15) wskazać miejsce trokarowania Ŝwacza?
16) wskazać miejsce do wykonania rumenotomii?
17) określić połoŜenie naczyń krwionośnych i nerwów okolicy
głowy, szyi, klatki piersiowej, brzucha, kończyny piersiowej
i miednicznej?






















18) określić połoŜenie tętnic doprowadzających krew do Ŝołądka
krowy?  
19) określić tętnice doprowadzające krew do jelita ?  
20) określić połoŜenie tętnic dostępnych do badania tętna?  
21) określić nazwy Ŝył oraz miejsca wykonywania iniekcji
doŜylnych?  
22) określić przebieg waŜniejszych naczyń krwionośnych?  
23) określić naczynia krwionośne widoczne na ciele zwierzęcia?  
24) określić miejsca dostępu do nerwów głowy konia i krowy?  
25) określić nazwy nerwów i miejsca dostępu do wykonywania
iniekcji oraz zabiegów?  
26) określić topografię nerwów skóry w poszczególnych
okolicach?  

32
4.2. Topografia węzłów chłonnych dostępnych do badania
klinicznego
Węzły chłonne ze względu na okolicę, z których odprowadzana jest do nich chłonka,
dzieli się na trzewne, mięśniowe, skórne, a takŜe na mięśniowo – trzewne i skórno –
mięśniowe. Do węzłów chłonnych trzewnych doprowadzana jest chłonka z tych narządów
wewnętrznych na których są rozmieszczone np. węzeł chłonny wątrobowy, Ŝołądka. Węzły
chłonne mięśniowe leŜą w określonych najbardziej ruchomych częściach ciała, na granicy
głowy i szyi, przy wejściu do klatki piersiowej, w okolicy stawów: ramiennego, łokciowego,
krzyŜowo – biodrowego, biodrowego, kolanowego.
Węzły chłonne głowy
Węzeł chłonny przyuszniczy leŜy przednio – dolnie od stawu skroniowo-Ŝuchwowego,
na powierzchni mięśnia Ŝwacza. Ma on kształt owalny, spłaszczony; długość 6 – 9 cm;
częściowo przykryty gruczołem przyusznym.
Rys. 11. Topografia narządów w okolicy przyuszniczej i w sąsiedztwie kąta Ŝuchwy u konia : l – węzeł chłonny
przyuszniczy, 2 – gruczoł przyuszny, 3 – gruczoł Ŝuchwowy, 4 – węzeł chłonny Ŝuchwowy,
5 – zachyłek trąbki słuchowej (worek powietrzny), część górna, 6 – skrzydło kręgu szczytowego,
7 – węzły chłonne zagardłowe, 8 – węzły chłonne szyjne głębokie doczaszkowe, 9 – Ŝ. szyjna
zewnętrzna (dawna nazwa Ŝ. jarzmowa) [2, s. 49]
U konia węzły chłonne przyusznicze tworzy 6 – 8 małych węzłów, długości około 6 mm,
które leŜą poniŜej stawu skroniowo-Ŝuchwowego, przy szyjnym brzegu gałęzi Ŝuchwy,
przykryte gruczołem przyusznym.
U świni węzły chłonne przyusznicze w liczbie 3 – 4 znajdują się przy szyjnym brzegu
gałęzi Ŝuchwy, dolnie od tętnicy skroniowo-Ŝuchwowej.
U psa węzeł chłonny przyuszniczy, średnicy 1 – 1,5 cm, leŜy tylnie od stawu skroniowo-
Ŝuchwowego, przy szyjnym brzegu gałęzi Ŝuchwy, częściowo przykryty gruczołem
przyusznym.
U bydła węzły chłonne Ŝuchwowe leŜą tylnie od wcięcia naczyń twarzowych, mają
kształt kulisty, są łatwo wyczuwalne, otoczone warstwą gruczołu Ŝuchwowego.
U owcy występują dwa skupienia węzłów chłonnych Ŝuchwowych. Jedno z nich leŜy na
zewnętrznej powierzchni kąta Ŝuchwy, bocznie od Ŝyły językowo-twarzowej, drugie na
przyśrodkowej powierzchni kąta Ŝuchwy.
U świni w skład ośrodka chłonnego Ŝuchwowego wchodzą węzły wymienione u bydła
oraz węzły chłonne Ŝuchwowe dodatkowe. Wszystkie leŜą na wysokości kąta Ŝuchwy,
przykryte grubą warstwą gruczołu przyusznego.
U konia leŜą one pod skórą na wysokości wcięcia naczyń twarzowych i tworzy je duŜa
liczba małych węzłów, w linii pośrodkowej łączą się one ze sobą w kształcie litery V. Są
łatwo wyczuwalne.

33
U psa węzły chłonne Ŝuchwowe leŜą między kątem Ŝuchwy a gruczołem Ŝuchwowym.
Węzły chłonne przyusznicze i Ŝuchwowe, omacuje się podczas badania klinicznego, węzły
chłonne Ŝuchwowe nacina się przy badaniu poubojowym a u świni takŜe węzły Ŝuchwowe
dodatkowe.
Węzły chłonne okolic szyi
Powierzchowne węzły chłonne szyi owcy i świni są otoczone warstwą tkanki
tłuszczowej. U bydła i psa leŜą bardziej powierzchownie niŜ u innych gatunków zwierząt.
Zbierają chłonkę z szyi, kończyny piersiowej, przedniej części ściany klatki piersiowej.
U bydła jest to pojedynczy węzeł chłonny o długości 7 – 9 cm, leŜący z przodu i nieco ku
górze od stawu ramiennego. U małych przeŜuwaczy ma długość 3,5 – 5 cm.
U świni ośrodek chłonny szyjny powierzchowny tworzą 3 grupy węzłów chłonnych:
− węzły chłonne szyjne powierzchowne dogrzbietowe, długości 3 – 4 cm; leŜą pod częścią
szyjną mięśnia czworobocznego,
− węzły chłonne szyjne powierzchowne dobrzuszne, są małe w liczbie 6 – 8, leŜą przy
przednio-dolnym brzegu mięśnia obojczykowo-potylicznego,
− węzły chłonne szyjne powierzchowne środkowe znajdują się w sąsiedztwie Ŝyły szyjnej
zewnętrznej, pod mięśniem łopatkowo-gnykowym.
U konia jest to pojedyncze skupienie około 100 drobnych węzłów chłonnych, długości
około 20, szerokości 3 i grubości 2 cm, są połoŜone jak u bydła.
U psa omawiany ośrodek chłonny tworzą najczęściej 2 owalne węzły chłonne; wielkość
ich jest znaczna; u duŜych psów osiągają długość 7 szerokość 3,5, a grubość 2 cm.
Węzły chłonne zagardłowe boczne u bydła jest to skupienie 1–3 węzłów o długości
4–5 m, leŜące na wysokości skrzydła kręgu szczytowego, przykryte górnym końcem gruczołu
Ŝuchwowego.
U konia węzły te długości do 15 mm leŜą na bocznej ścianie uchyłka trąbki słuchowej.
U psa węzeł nie zawsze występuje; jest mały ok. 0,5 cm. LeŜy przy górno-tylnym brzegu
gruczołu Ŝuchwo przykryty gruczołem przyusznym.
Węzły chłonne zagardłowe przyśrodkowe u bydła to najczęściej węzeł pojedynczy,
długości 3 – 6cm przyśrodkowo od rogu językowego kości gnykowej, na błonie mięśniowej
gardła.
U świni ma on długość 2 – 4 cm, znajduje się na górno-bocznej ścianie gardła, na
wysokości końca wyrostka przykłykciowego.
U konia jest to grupa do 40 małych węzłów, które leŜą na gardle, przykryte uchyłkiem
trąbki słuchowej i częścią potyliczno-Ŝuchwową mięśnia dwubrzuścowego.
U psa jest to l lub 2 węzły, długości do 6cm, leŜące górno-bocznie na gardle, przykryte
bocznie gruczołem Ŝuchwowym.
Węzły chłonne szyjne powierzchowne oraz zagardłowe boczne i przyśrodkowe bada się
podczas badania klinicznego zwierząt.
Węzły chłonne okolic brzucha
Węzły chłonne podbiodrowe leŜą nieco przednio od środka linii łączącej guz biodrowy
z rzepką (okolica fałdu boku).
U bydła jest to jeden lub rzadziej dwa węzły chłonne, długości około 10 cm, szerokości
około 2 cm. U małych przeŜuwaczy dochodzi on do 5 cm długości.
U świni jest to zbiór 1 – 6 ściśle obok siebie ułoŜonych węzłów chłonnych.
U konia jest to 15 – 50 małych węzłów chłonnych, połączonych w pojedynczy twór
o długości około 8 – 10 cm.
U psa nie występują; u kota moŜna je znaleźć wyjątkowo w pobliŜu guza biodrowego;
mają wielkość do 5 mm.
Węzły te są omacywane podczas badania klinicznego.

34
Węzły chłonne sutkowe leŜą między gruczołami sutkowymi pachwinowymi a ścianą
brzucha:4 – 6 małych węzłów tworzy skupienie długości 5– 8 cm uświni a 1 – 2 węzły
długości do 2cm znajdują się 2 – 4cm przed kością łonową u suki.
U krowy nazywane są węzłami nadwymieniowymi i występują w liczbie 1 – 3, a leŜą
między miednicą a tylną częścią podstawy wymienia. Jeden z nich jest zawsze większy
a średnica jego sięga ok. 6 – 8 cm.
Wymię krowy zajmuje okolicę łonową i sąsiednie okolice pachwinowe. MiąŜsz
wymienia znajduje się pomiędzy ścianą brzucha a skórą wymienia. Węzły chłonne sutków
oraz wymię ocenia się palpacyjnie podczas badania klinicznego.
Rys. 12. Rozmieszczenie powierzchownych węzłów chłonnych u krowy i połoŜenie ręki przy ich palpacji:
l – węzły chłonne szyjne powierzchowne, 2 – węzły chłonne podbiodrowe (fałdu kolanowego),
3 – węzły chłonne nadwymieniowe, 4 – węzły chłonne Ŝuchwowe, 5 – węzły chłonne przyusznicze,
6 – węzły chłonne zagardłowe, 7 – węzły chłonne dołu przylędźwiowego [2, s. 49]
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie wyróŜniamy węzły chłonne?
2. W jakiej okolicy ciała znajdują się węzły chłonne przyusznicze i Ŝuchwowe?
3. Gdzie są połoŜone węzły chłonne powierzchowne szyi u poszczególnych gatunków
zwierząt?
4. Gdzie znajdują się węzły chłonne zagardłowe przyśrodkowe?
5. W jakiej okolicy połoŜone są węzły chłonne podbiodrowe?
6. Gdzie znajdują się węzły sutkowe?
7. Które węzły bada się podczas badania klinicznego?

35
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na rysunku zaznacz rozmieszczenie powierzchownych węzłów chłonnych u krowy oraz
połoŜenie ręki przy ich palpacji.
Rysunek do ćwiczenia 1
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący węzłów chłonnych,
2) nazwać węzły chłonne,
3) zaznaczyć węzły chłonne,
4) zaznaczyć miejsce przyłoŜenia ręki do węzłów chłonnych,
5) porównać swoje oznaczenia z oznaczeniami innych uczniów.
− rysunek,
− długopis, notatnik.
Ćwiczenie 2
Wykonaj palpację węzłów chłonnych u krowy.
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący węzłów chłonnych,
2) określić węzły chłonne do badania,
3) przyłoŜyć rękę w określonych miejscach do badania,
− krowa,
− długopis , notatnik,
− odzieŜ ochronna.

36
Ćwiczenie 3
Określ połoŜenie węzłów chłonnych dostępnych podczas badania klinicznego
u poszczególnych gatunków zwierząt.
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący połoŜenia węzłów chłonnych,
2) określić okolice topograficzną w jakiej się znajdują,
3) określić dokładne połoŜenie węzłów chłonnych,
4) wpisać dane do tabeli,
Lp. Nazwa węzła
chłonnego
Gatunek Okolica
topograficzna
PołoŜenie Opis
1.
Itd.
przyuszniczy Krowa Okolica twarzy/
okolica stawu
skroniowo-
Ŝuchwowego
Przednio-dolnie
od stawu
skroniowo-
Ŝuchwowego
Długość 6-8 cm, kształt
owalny, spłaszczony,
częściowo przykryty
gruczołem przusznym
5) przedstawić wykonanie ćwiczenia na forum grupy.
− tabela,
− atlas topograficzny,
− tablice poglądowe ilustrujące połoŜenie węzłów chłonnych,
− długopis, notatnik.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić węzły chłonne dostępne podczas badania klinicznego?  
2) określić połoŜenie węzłów chłonnych dostępnych podczas
badania ?  
3) dokonać palpacji węzłów chłonnych u krowy?  
4) określić okolice w jakich znajdują się węzły chłonne?  
5) określić połoŜenie węzłów chłonnych u poszczególnych
gatunków zwierząt?  

37
4.3. Topografia narządów klatki piersiowej, jamy brzusznej
i miednicznej u poszczególnych gatunków zwierząt
Topografia narządów jamy klatki piersiowej
W jamie klatki piersiowej znajduje się tchawica, płuca, serce z osierdziem, tętnice, Ŝyły,
nerwy, węzły i naczynia chłonne oraz przełyk.
Serce leŜy w śródpiersiu dobrzusznym środkowym. W tym miejscu śródpiersie jest
rozszerzone, a na powierzchniach przyśrodkowych płuca lewego i prawego występują
zagłębienia zwane wyciskami sercowymi.
Rys. 13. Przekrój poprzeczny klatki piersiowej świni (widoczny od tyłu) na wysokości kręgu piersiowego IV
1 – m. kolcowy klatki piersiowej, 2 – mm. płatowate głowy i szyi, 3 – m. najdłuŜszy klatki piersiowej,
4 – łopatka, 5 – płuco lewe, 6 – pień współczulny, 7 – przełyk, 8 – łuk aorty, 9 – n. błędny lewy, 10 –
tchawica, 11 – węzeł chłonny tchawiczo-oskrzelowy prawy, 12 – n. przeponowy lewy, 13 – pień
płucny, 14 – Ŝ. płucna, 15 – Ŝ. główna doczaszkowa, 16 – przedsionek prawy serca, 17 – ujście aorty,
18 – komora prawa serca, 19 – mostek [2, s. 114]
U bydła część serca leŜąca po lewej stronie od płaszczyzny pośrodkowej ma się do części
leŜącej po prawej stronie jak 5:2. Podstawa serca rozciąga się od Ŝebra III do V (lub VI).
Koniuszek serca leŜy na wysokości stawu mostkowo-Ŝebrowego V w płaszczyźnie
pośrodkowej, około 2cm przed przeponą. Przedni zarys sera określany jako brzeg komorowy
prawy jest ustawiony ukośnie od Ŝebra III do V, a zarys tylny, czyli brzeg komorowy lewy
jest ustawiony niemal pionowo i sięga d przestrzeni międzyŜebrowej V.
Przedsionki serca są widoczne na powierzchni przedsionkowej, zwróconej do prawej
strony ciała. Przedsionek serca prawy leŜy na wysokości ujścia obu Ŝył głównych,
a przedsionek serca lewy leŜy tylnie od tego ujścia. Uszka przedsionków są widoczne od
lewej strony ciała, na powierzchni ciała zwanej powierzchnią uszkową. Uszko przedsionka
prawego leŜy przednio, a uszko przedsionka lewego tylnie od pnia płucnego.
W części serca widzianej od lewej strony (na powierzchni uszkowej) ujście aorty leŜy
naprzeciw Ŝebra IV, a ujście pnia płucnego na wysokości przestrzeni międzyŜebrowej III
i Ŝebra IV, ku górze na szerokość dłoni od brzegu mostka.
Ujście przedsionkowo-komorowe prawe leŜy naprzeciwko przestrzeni międzyŜebrowej
III (prawej), a ujście przedsionkowo-komorowe lewe znajduje się naprzeciwko przestrzeni
międzyŜebrowej IV (lewej).
Komora serca prawa jest zwrócona ku przodowi i na prawo, a lewa ku tyłowi i na lewo.
Przebieg bruzdy międzykomorowej przystoŜkowej odpowiada przebiegowi lewego Ŝebra IV.

38
Bruzda międzykomorowa podzatokowa rozpoczyna się dolnie od ujścia Ŝyły głównej
doogonowej i przechodzi nieco na prawo od brzegu komorowego lewego.
PołoŜenie serca owcy i kozy w stosunku do Ŝeber jest takie jak u bydła z tym, Ŝe 3/5
części serca leŜy po lewej, a 2/5 po prawej stronie od płaszczyzny pośrodkowej.
Skeletotopia i połoŜenie w śródpiersiu serca świni są podobne jak u przeŜuwaczy.
U konia 3/5 części serca leŜy po lewej, a 2/5 po prawej stronie ciała, w odniesieniu do
kośćca klatki piersiowej serce konia sięga od Ŝebra III (lub II) do VI. Jego podstawa jest
zwrócona ku górze, leŜy na poziomie połowy Ŝebra I.
U psa serce leŜy w śródpiersiu prawie poziomo. Jego podstawa jest skierowana do
otworu przedniego klatki piersiowej. Koniuszek serca znajduje się przy lewej przestrzeni
międzyŜebrowej VI i przylega do części mostkowej przepony. Komora prawa serca leŜy po
prawej stronie klatki piersiowej i jest częściowo zwrócona w kierunku mostka. Komora lewa
leŜy po lewej stronie, zwrócona górno-bocznie. W odniesieniu do kośćca serce psa znajduje
się między Ŝebrem III a VI (lub VII). Kształt klatki piersiowej wpływa na jego połoŜenie.
U psów o zaokrąglonej klatce piersiowej serce leŜy bliŜej mostka; ku górze nie sięga do
połowy Ŝebra I. Natomiast u psów z wysoką i spłaszczoną klatką piersiową serce ma
połoŜenie bardziej górne
Wielkość serca i jego połoŜenie jest przeŜyciowe zmienne i zaleŜy takŜe od jego skurczu
i rozkurczu. Skeletotopię serca u zwierząt określa się następująco:
− u bydła, owcy, kozy i świni między Ŝebrami III – IV lub III – V,
− u konia między Ŝebrami III – VI lub II – VI,
− u psa między Ŝebrami III – VI lub III – VII.
Płuca są to dwa stoŜkowatego kształtu narządy otoczone opłucną wypełniające większą
cześć jamy klatki piersiowej, otaczają serce z osierdziem. Łącza się ze sobą rozwidleniem
tchawicy.
Rys. 14. Przekrój poprzeczny tułowia krowy (widziany od tyłu) na wysokości kręgu piersiowego VIII
(wg Chomiaka i wsp.): 1 – wyrostek kolczysty kręgu piersiowego VI, 2 – m. czworoboczny, część
piersiowa, 3 – m. kolcowe i półkolcowe klatki piersiowej i szyi, 4 – łopatka, 5 – m. najdłuŜszy klatki
piersiowej, 6 – m. równoległoboczny klatki piersiowej, 7 – m. biodrowo-Ŝebrowy, 8 – kręg piersiowy
VIII, 9 – m. najszerszy grzbietu, 10 – Ŝ. nieparzysta lewa, 11 – aorta piersiowa i przewód piersiowy,
12 – płuco lewe, 13 – Ŝebro VIII, 14 – płuco prawe, 15 – przełyk, 16 – mm. międzyŜebrowe
zewnętrzne i wewnętrzne, 17 – Ŝ. główna doogonowa, 18 – przepona, 19 – czepiec, 20 – wątroba,
21 – m. zębaty dobrzuszny klatki piersiowej, 22 – Ŝebro VII, 23 – m. piersiowy wstępujący (głęboki),
24 – chrząstka Ŝebra, 25 – t. i Ŝ. nabrzuszna doczaszkowa [2, s. 113]

39
Płuco lewe składa się z płatów – doczaszkowego i doogonowego oddzielonych od siebie
szczeliną międzypłatową doogonową. U konia szczeliny tej brak a w odpowiadającym jej
miejscu jest szerokie wcięcie sercowe.
Płat doczaszkowy u przeŜuwaczy, świni i psa jest przedzielony wtórnie na część
doczaszkową i doogonową wcięciem sercowym płuca lewego Wcięcie to u przeŜuwaczy
występuje na wysokości domostkowych (dolnych) końców Ŝeber IV i V.
U konia wcięcie leŜy w obrębie brzegu dobrzusznego płuca, pomiędzy płatem
doczaszkowym i doogonowym. Rozciąga się ono od Ŝebra III do VI. Największa głębokość
wcięcia znajduje się w przestrzeni międzyŜebrowej IV i wynosi około 12cm licząc od brzegu
mostka.
U psa wcięcie sercowe płuca lewego jest płytkie, sięga do połowy wysokości serca,
naprzeciw Ŝebra IV.
Płuco prawe u przeŜuwaczy, świni i psa składa się z czterech płatów: doczaszkowego,
środkowego, doogonowego i dodatkowego.
Rys. 15. Tylny zasięg brzegu podstawnego płuc u krowy: l – linia biodrowa, 2 – linia stawu ramiennego,
3 – rzut sklepienia (osklepka) lewego opłucnej, VIII i XlI – przestrzenie międzyŜebrowe [2, s. 124]
Rys. 16. Tylny zasięg brzegu podstawnego płuc
u konia: l – linia biodrowa, 2 – linia kulszowa,
3 – linia stawu ramiennego, X, XIV i XVI –
przestrzenie międzyŜebrowe [2, s. 125]
Rys. 17. Tylny zasięg brzegu podstawnego płuc u psa:
l – linia biodrowa, 2 – linia kulszowa,
3 – linia stawu ramiennego VIII, X i XI –
przestrzenie międzyŜebrowe [2, s. 125]
Płat środkowy jest oddzielony od płata doogonowego szczeliną międzypłatową
doogonową (brak jej u konia, poniewaŜ nie ma płata środkowego). Płat dodatkowy leŜy
w płaszczyźnie pośrodkowej, częściowo oddzielony od płata środkowego i doogonowego
fałdem Ŝyły głównej. Płuco prawe jest większe od płuca lewego w stosunku jak 4:3.
Bezpośredni dostęp do płuca u psa i kota przy uŜyciu igły jest najbardziej dogodny
i łatwy do ustalenia w miejscach znajdujących się w okolicy Ŝebrowej, tylnie od mięśnia
trójgłowego ramienia. Do kaŜdej przestrzeni międzyŜebrowej igłę wprowadza się przy brzegu
przednim Ŝebra, aby uniknąć uszkodzenia tętnicy, Ŝyły i nerwu międzyŜebrowego.
Przedni zasięg wierzchołka płuca moŜe wykraczać poza klatkę piersiową, głównie
w fazie wdechu. Płuco wypełnia wtedy sklepienie opłucnej.
Tylny zasięg brzegu podstawnego płuc, czyli tylna granica płuc, leŜy w okolicy Ŝebrowej,
jest zmienna i zaleŜy od fazy oddechu. Przy wdechu płuca powiększają się, brzeg podstawny
przesuwa się ku tyłowi i wypełnia głównie zachyłek Ŝebrowo-przeponowy opłucnej. RóŜnica
połoŜenia brzegu podstawnego w czasie wdechu i wydechu sięga do dwóch przestrzeni

Technik.weterynarii 4

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Technik.weterynarii 4

Similar to Technik.weterynarii 4 (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

Technik.weterynarii 4