Tư tưởng đạo đức học trong phân tâm học của Sigmund Freud

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA
HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA TRIẾT HỌC
------

------
PHẠM THỊ HOA
TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG
PHÂN TÂM HỌC CỦA SIGMUND FREUD
Dịch Vụ Làm Khóa Luận Tốt nghiệp
Luanvantrithuc.com
Tải tài liệu nhanh qua hotline 0936885877
Zalo/tele/viber
dichvuluanvantrithuc@gmail.com
Khóa luận tốt nghiệp hệ đại học chính quy
Ngành: Triết học
(Chương trình đào tạo: chuẩn)
Hà Nội – 2019

2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA
HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA TRIẾT HỌC
------

------
PHẠM THỊ HOA
TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG
PHÂN TÂM HỌC CỦA SIGMUND FREUD
Khóa luận tốt nghiệp hệ đại học chính quy
Ngành: Triết học
(Chương trình đào tạo: chuẩn)
Người hướng dẫn: PGS.TS. Nguyễn Anh Tuấn
Hà Nội – 2019

3. LỜI CẢM ƠN
Hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này, trước hết em xin chân thành cảm ơn sự dạy dỗ
nhiệt tình của các thầy cô giáo trong khoa Triết học, trường Đại học Khoa học xã
hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội trong suốt thời gian em học tập tại khoa,
tại trường.
Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất tới PGS.TS Nguyễn Anh Tuấn đã
giúp đỡ và hướng dẫn em rất tận tình trong quá trình thực hiện và hoàn thiện khóa
luận tốt nghiệp này.
Mặc dù đã rất cố gắng, nhưng chắc chắn khóa luận sẽ không tránh khỏi những hạn
chế và thiếu sót. Vì vậy, em rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các thầy,
các cô, cùng toàn thể các bạn để khóa luận này được hoàn thiện hơn.
Hà Nội, ngày 1 tháng 5 năm
2019
Sinh viên
Phạm Thị Hoa

4. MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ..........................................................................................................1
CHƯƠNG 1. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ
TƯỞNG ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG PHÂN TÂM HỌC CỦA SIGMUND
FREUD .............................................................................................................6
1.1. Điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa, tinh thần châu Âu cuối thế kỷ
XIX - đầu thế kỷ XX của sự hình thành tư tưởng đạo đức học Freud .. 6
1.2. Những tiền đề khoa học của sự hình thành và phát triển tư tưởng
đạo đức học trong Phân tâm học của Freud.............................................8
1.2.1. Những tiền đề khoa học tự nhiên, y học và tâm lý học cuối thế kỷ
XIX -đầu thế kỷ XX....................................................................................8
1.2.2. Những tiền đề triết học của tư tưởng Freud về đạo đức học........10
1.3. Cuộc đời, sự nghiệp và những tác phẩm chủ yếu của S.Freud......16
1.3.1. Đôi nét về cuộc đời Sigmund Freud..............................................16
1.3.2. Nguồn gốc của phân tâm học Sigmund Freud..............................21
1.3.3. Những nền tảng triết học phân tâm học........................................23
TIỂU KẾT CHƯƠNG I ..................................................................................34
CHƯƠNG 2. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA TƯ TƯỞNG ĐẠO
ĐỨC HỌC S.FREUD....................................................................................36
2.1. Quan niệm về thiện ác, lương tâm, nghĩa vụ, tự do, trách nhiệm và
bản chất của tư tưởng đạo đức học trong phân tâm học của Freud....37
2.2. Một số đánh giá về tư tưởng đạo đức học của Freud .....................57
2.2.1. Nhận xét chung về tư tưởng đạo đức học của Freud....................57
2.2.2. Những điểm tích cực trong tư tưởng đạo đức học của Freud ......61
2.2.3. Hạn chế của tư tưởng đạo đức học Freud ....................................63
TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ...............................................................................65
KẾT LUẬN ..................................................................................................688
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………….80

5. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Chúng ta đang sống trong một xã hội hiện đại vô cùng phức tạp, con người
vẫn luôn phải đối mặt với vô vàn những vấn đề tâm - sinh lý nan giải. Việc tìm ra
định hướng sống phù hợp với bản chất văn hóa, nhân văn của mình là một nhiệm vụ
thực sự cấp bách của con người hiện nay. Lịch sử văn minh nhân loại cho chúng ta
thấy, phần lớn những thành tựu mà con người đã đạt được cho tới nay đều dựa trên
khoa học, tư duy lý tính vốn chủ yếu được hình thành vào thời cận đại ở Tây Âu.
Tuy nhiên, định hướng tư duy và lối sống duy khoa học - kỹ thuật, kỹ trị và việc đề
cao thái quá những giá trị vật chất do văn minh công nghệ mang lại đã đưa loài
người đến những thảm họa của thời hiện đại, mà biểu hiện rõ nhất là hai cuộc thế
chiến ở thế kỷ XX. Nguy hiểm hơn, cách tiếp cận duy lý cực đoan tới con người,
bản tính người đã đơn giản hóa nhiều vấn đề của tồn tại người, làm lu mờ nhiều đặc
điểm quan trọng của con người, khiến cho nó bị đẩy vào tình trạng bế tắc dù cố
gắng vùng vẫy để thoát ra khỏi những tình huống sinh hoạt gay cấn. Hoàn cảnh sinh
tồn của người phương Tây hiện đại đã làm cho họ lâm vào khủng hoảng tinh thần
sâu sắc, buộc người ta phải tìm hiểu kỹ lưỡng và toàn diện hơn “thế giới nội tâm”,
bản tính người của mình như con đường, tiền đề lý luận để có được định hướng giá
trị đáng tin cậy. Phân tâm học gắn liền với tên tuổi Sigmud Freud đã ra đời trong
điều kiện đó và nhằm đáp ứng nhu cầu đó của con người phương Tây từ cuối thế kỷ
XIX. Sigmund Freud (1856 - 1939) là một trong những nhà khoa học được liệt kê
trong cuốn “On Giants’ Shoulders” (Đứng trên vai những người khổng lồ) của
Melvyn Bragg, bên cạnh những tên tuổi vĩ đại khác như Archimedes, Galileo
Galilei, Isaac Newton, Henri Poincaré, Albert Einstein. Công lao chủ yếu của Freud
là khám phá ra vô thức (unconsciousness) như tầng tư duy nền tảng định hướng mọi
hành vi của con người. Khám phá này được coi như một cuộc cách mạng trong nhận
thức về bản chất của hành vi, bởi trước đó nền văn minh có xu hướng đề cao ý thức
như phần tư duy chủ yếu của con người.
Cho đến nay, các quan điểm phân tâm học cơ bản của Freud không những vẫn
bảo toàn giá trị mà còn được các thế hệ kế tiếp ông làm phong phú, sâu sắc và phát
triển toàn diện hơn. Tư tưởng của Freud hiện nay không chỉ được nghiên cứu đơn
1

6. thuần như một lý thuyết y học hay tâm lý học, mà còn được nghiên cứu ở các khía
cạnh triết học, văn hóa học, nghệ thuật, tôn giáo, nhân học, xã hội học… nhằm tạo
dựng giá trị, lối sống và hơn nữa là giúp con người hiểu một cách sâu sắc và toàn
diện hơn về chính bản thân mình. Tất cả những lĩnh vực nghiên cứu đó và ứng dụng
của chúng cho thấy ảnh hưởng của phân tâm học đã tạo ra một sự quan tâm đặc biệt,
sâu sắc, có ý nghĩa to lớn, không chỉ đối với triết học mà đối với xã hội tri thức nói
chung. Tuy nhiên, việc nghiên cứu phân tâm học trên phương diện triết học chưa
được thực hiện nhiều, nhất là ở Việt Nam. Tôi cũng ý thức được rằng, khía cạnh
triết học trong phân tâm học không tồn tại một cách cụ thể, nhưng cũng không quá
chung chung. Có thể nhận thấy rằng, vốn là học thuyết tâm lý học được Freud sử
dụng vào nghiên cứu con người và các vấn đề của đời sống xã hội khác nhau, nên
phân tâm học cũng đòi hỏi sự lý giải của triết học. Thực sự, Freud đã có những phát
hiện mới cho quan niệm về con người so với triết học truyền thống. Những điểm
mới đó bao hàm một sự hiểu biết triết học sâu sắc về tồn tại người trong thế giới
hiện đại.
Ở Việt Nam, phân tâm học thực ra không xa lạ bởi nó đã được giới thiệu từ
những năm 30 - 40 của thế kỷ trước. Khi ấy, nội dung chủ yếu được quan tâm của
phân tâm học là sự ứng dụng những lý thuyết của Freud để lý giải hoạt động sáng
tác và phê bình văn học nghệ thuật. Điều đó cho thấy việc tiếp nhận tư tưởng của
Freud thời kỳ đầu và sau này còn mang tính chọn lọc, một chiều. Trong bối cảnh
tiếp biến văn hóa toàn cầu và hội nhập quốc tế hiện nay, chúng ta không thể tránh
đối diện với những vấn đề của con người sống trong xã hội hiện đại. Những áp lực
và đòi hỏi của cuộc sống hiện đại đã khiến cho con người rơi vào trạng thái trầm
cảm, căng thẳng, mệt mỏi, thậm chí còn làm gia tăng số ca mắc bệnh tâm thần. Một
bộ phận không nhỏ thanh, thiếu niên hiện nay ở nước ta đang hiểu lầm, hiểu sai về
lối sống và văn hóa phương Tây, đặc biệt là về cuộc cách mạng tình dục dường như
được khởi xướng từ lý thuyết Freud, nên đã có những hành vi lệch chuẩn so với đạo
đức truyền thống và thuần phong mỹ tục của dân tộc. Lối sống gấp và ích kỷ, thói
đạo đức giả đang trở thành hiện tượng phổ biến trong xã hội đang là những vấn đề
báo động cho cả gia đình lẫn xã hội và đặt ra những thách thức cho nền giáo dục
Việt Nam. Mặt khác, trong quá trình đổi mới, Đảng và nhà nước ta đang có chủ
2

7. trương coi con người là nguồn lực nội sinh quan trọng nhất để xây dựng và phát
triển đất nước thì việc xem xét một cách nghiêm túc các quan niệm về con người
cũng như tư tưởng triết học của Freud để có một cái nhìn khách quan, biện chứng về
nó nhằm góp thêm một hướng đi mới trong nghiên cứu con người Việt Nam hiện
đại là một việc làm vừa có ý nghĩa lý luận, vừa có ý nghĩa thực tiễn cấp bách. Vì
những lý do trên, Tôi quyết định chọn vấn đề Tư tưởng đạo đức học trong Phân tâm
học của S. Freud làm đề tài cho khóa luận tốt nghiệp của mình với hy vọng làm rõ
tư tưởng đạo đức học trong phân tâm học của S. Freud đồng thời gợi ý một cách tiếp
cận mới, tìm hướng đi mới cho nghiên cứu con người Việt Nam trong xã hội hiện
đại.
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Tác giả Nguyễn Vũ Hảo (2013) trong Một số quan niệm đạo đức học phương
Tây hiện đại và ảnh hưởng của chúng ở Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế
hiện nay [10], cũng đã bàn đến những nội dung đạo đức cơ bản của Freud. Theo tác
giả: “Ngay từ đầu Freud đã coi luân lý đạo đức là lĩnh vực liên quan đến sự ép, sự
cưỡng bức và sự đánh mất tự do” [10, 115]. Tác giả đánh giá về quan niệm đạo đức
của Freud rằng, đạo đức học trong phân tâm học dựa trên nền tảng triết học nhân
bản phi duy lý với cách tiếp cận rất mới và độc đáo đối với các vấn đề con người, cơ
cấu tâm lý cá nhân, đặc biệt là vô thức với tính cách là khởi nguồn, nguyên nhân và
yếu tố tác động cơ bản đến các hành vi đạo đức của con người trong xã hội.
Vấn đề đạo đức học và triết học văn hóa cũng được bản đến trong cuốn Nhân
học triết học Freud và ảnh hưởng của nó đến nhân học triết học phương Tây hiện
đại. Các tác giả cho rằng, Freud xem xét quan niệm đạo đức để trả lời cho hai vấn
đề: thứ nhất, phải chăng những hiện tượng tâm thần xấu xa bộc lộ ra trong giấc mơ
thực sự khẳng định ý kiến của một số nhà triết học về bản tính ác của con người?
Thứ hai, vì chú giải giấc mơ cho thấy những thiên hướng và ham muốn xấu xa của
con người, nên chúng là gì và bản chất của chúng là gì? [12, 274]. Do vậy, các tác
giả cho rằng thực chất quan niệm đạo đức của Freud là đi tìm nguồn gốc của đạo
đức và những yêu cầu của đạo đức trong xã hội hiện đại. Về quan niệm văn hóa, các
tác giả đã xác định tiền đề để Freud triển khai triết học văn hóa là xem xét tồn tại
3

8. người trên phương diện xã hội tính, quan hệ xã hội, nguyên nhân dẫn đến sự tha hóa
trong con người... [12, 319-322].
Trong một số bài viết như của Nguyễn Vũ Hảo (2013) Đạo đức học phương
Tây đương đại: Tổng quan các trào lưu và vấn đề chủ yếu, Tạp chí Thông tin Khoa
học xã hội [9] và của Châu Khê (2011), Luận bàn về tính thiện ác - Học thuyết của
Sigmund Freud [15]... cũng ít nhiều đề cập đến quan niệm của Freud về tôn giáo,
đạo đức.
Như vậy, có thể nói, các vấn đề tôn giáo, đạo đức và văn hóa trong quan niệm
của Freud đã được nhiều tác giả quan tâm. Tuy nhiên, điều chủ yếu mà họ chú ý
thuộc về những nội dung cơ bản của tư tưởng, họ chưa bàn nhiều về khía cạnh triết
học của đạo đức học Freud. Trên cơ sở những nghiên cứu ấy, khóa luận sẽ tiếp tục
phát triển và đặc biệt là làm rõ khía cạnh triết học của những nội dung trên.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích: Nghiên cứu chuyên sâu và trình bày có hệ thống nội dung tư tưởng
đạo đức học chủ yếu trong Phân tâm học của Freud và những đánh giá về ông với tư
cách là một nhà triết học phương Tây hiện đại.
Nhiệm vụ:
- Trình bày những điều kiện và tiền đề cho sự hình thành và phát triển tư
tưởng đạo đức học trong Phân tâm học của Freud.
- Phân tích những nội dung chủ yếu của đạo đức học trong phân tâm học
Freud trên các phương diện để thấy được những đóng góp mới của ông trong quan
niệm về đạo đức học.
- Trình bày một số đánh giá về tư tưởng đạo đức học của S.Freud, những mặt
tích cực và tiêu cực bổ sung vào hệ thống tri thức về đạo đức học hiện nay.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng: Đối tượng nghiên cứu của khóa luận là nội dung cơ bản của đạo
đức học trong Phân tâm học của Freud.
Phạm vi: Khóa luận tập trung khảo cứu, làm rõ những nội dung cơ bản về quan
niệm thiện ác, lương tâm, nghĩa vụ, tự do, trách nhiệm, bản chất và nguồn gốc của đạo
đức trong Phân tâm học của Freud. Có thể nói, sự lý giải của Freud về cái vô thức là lý
thuyết nền tảng và là đóng góp lớn nhất của ông ở phương diện triết học. Do vậy, có
4

9. thể sử dụng kết quả của sự lý giải này để hiểu toàn bộ các quan niệm khác như về
con người, đạo đức học và triết học văn hóa.
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Cơ sở lý luận: Khóa luận được thực hiện dựa trên quan điểm triết học Mác –
Lênin về mối quan hệ giữa ý thức xã hội với tồn tại xã hội, về sự thống nhất lý luận
và thực tiễn trong nghiên cứu tư tưởng đạo đức học.
Phương pháp nghiên cứu: Khóa luận sử dụng các phương pháp nghiên cứu
biện chứng như: thống nhất lịch sử - logic; phân tích và tổng hợp; đối chiếu so sánh
tài liệu; phương pháp hệ thống - cấu trúc…
6. Đóng góp mới của khóa luận
- Khóa luận khẳng định, ở Freud có tư tưởng đạo đức học với những tiền đề từ
chính triết học và những nội dung phong phú, sâu sắc đáp ứng khuôn mẫu của một
học thuyết triết học kinh điển.
- Khóa luận không chỉ khảo cứu, phân tích và trình bày có hệ thống để làm rõ
những nội dung đạo đức học chủ yếu trong Phân tâm học của Freud nhằm xác định
vị trí của ông trong dòng chảy triết học phương Tây hiện đại mà còn chỉ ra những
giá trị và hạn chế thông qua sự đánh giá tư tưởng đạo đức học của ông từ các trào
lưu triết học khác.
7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của khóa luận
Ý nghĩa lý luận: Khóa luận góp phần nghiên cứu có hệ thống những nội dung
đạo đức học cơ bản trong Phân tâm học của Freud - một lĩnh vực vẫn chưa được
nghiên cứu chuyên sâu ở Việt Nam - để làm rõ những đóng góp về đạo đức học
trong phân tâm học Freud trong việc mở ra một cách tiếp cận mới trong nghiên cứu
con người Việt Nam.
Ý nghĩa thực tiễn: Khóa luận có thể làm tài liệu tham khảo cho mọi người
quan tâm tìm hiểu tư tưởng đạo đức học trong Phân tâm học của Freud và cho các
nhà nghiên cứu có mong muốn vận dụng lý thuyết này trong nghiên cứu con người
hiện nay ở Việt Nam.
8. Kết cấu của khóa luận
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, khóa luận gồm 2
chương, 5 tiết.
5

10. CHƯƠNG 1. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ
TƯỞNG ĐẠO ĐỨC HỌC TRONG PHÂN TÂM HỌC CỦA SIGMUND
FREUD
1.1. Điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa, tinh thần châu Âu cuối thế kỷ XIX
-đầu thế kỷ XX của sự hình thành tư tưởng đạo đức học Freud
Từ giữa thế kỷ XIX là thời kỳ lịch sử châu Âu có nhiều biến đổi lớn và ở nước
Áo - quê hương Freud chịu nhiều tác động bởi những biến đổi . Năm 1848, cuộc
cách mạng Áo nổ ra nhằm thực hiện mục tiêu lật đổ chế độ phong kiến, giải phóng
nhân dân thoát khỏi sự thống trị của giai cấp địa chủ quý tộc. Nhưng cuộc cách
mạng đó bị thất bại, chế độ phong kiến của vương triều Habsbourg lại được khôi
phục dẫn đến sự áp bức ngày càng nặng nề, mâu thuẫn trong xã hội ngày càng gay
gắt. Đồng thời lúc này, phương thức sản xuất TBCN ở Tây Âu về cơ bản đã được
xác lập và phát triển mạnh mẽ đang từng bước chuyển sang giai đoạn chủ nghĩa Đế
quốc. Sự ra đời của chủ nghĩa tư bản đã chứng tỏ được tính ưu việt của mình so với
các phương thức sản xuất trước đó. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển kinh tế thì
trong đời sống tinh thần cũng xuất hiện những mâu thuẫn gay gắt thuộc nhiều lĩnh
vực như tư tưởng, chính trị, triết học, tôn giáo… khiến cho đời sống xã hội trở nên
mong manh, nhạy cảm, căng thẳng và phức tạp hơn [17, 9].
Freud sống ở Viên - thủ đô nước Áo, một trong những thành lũy của chủ nghĩa tư
bản Tây Âu lúc bấy giờ. Nhìn bề ngoài thành Viên hoa lệ, hoành tráng nhưng lại che
giấu bên trong nó một lò lửa sục sôi đầy rẫy những mâu thuẫn kinh tế, xã hội và tư
tưởng. Bạo loạn, chiến tranh, chết chóc xảy ra thường xuyên. Freud đã chứng kiến thực
tế ấy và ngay chính gia đình, những người thân của ông cũng phải đối mặt với hiện
thực xã hội ấy. Hai người anh trai của ông bị buộc phải tham gia cuộc chiến tranh giữa
Ý, Pháp, Phổ và Áo, gia đình ông phải chạy loạn đến Laizic để lánh nạn. Đồng thời, lúc
này sự biến đổi về kinh tế của toàn bộ đế quốc Áo - Hung, công việc làm ăn khó khăn
khiến gia đình của Freud phải ly tán. Vào độ tuổi trưởng thành, bản thân Freud đã tận
mắt chứng kiến hoặc tham gia các cuộc chiến tranh: Mỹ - Tây Ban Nha, Nhật - Nga và
Đại chiến thế giới lần thứ nhất. Những cuộc chiến tranh này không chỉ làm hao tổn sức
người, sức của mà còn gây ra vết thương tinh thần to lớn. Sự xáo trộn trong đời sống
kinh tế, chính trị và sự dồn nén, ức chế của xã hội dẫn đến
6

11. số bệnh nhân tâm thần tăng vọt. Việc là nhân chứng và trực tiếp tham gia vào những
diễn biến số phận của con người và xã hội như vậy đã có ảnh hưởng đến sự hình
thành và phát triển tư tưởng của Freud [17, 8-9].
Thái độ của xã hội đối với vấn đề tình dục, bầu không khí ở Viên, nơi Freud
sống và làm việc vào cuối thế kỷ XIX cũng là một thể hiện của “tinh thần thời đại”
có ảnh hưởng không nhỏ đến quan điểm của Freud. Trong xã hội xuất hiện đầy rẫy
mâu thuẫn và căng thẳng, với thói đạo đức giả tràn lan. Dưới triều đại nữ hoàng Áo
Victoria, chủ nghĩa bài Do thái của Công giáo bành trướng khắp Tây Âu… đã làm
đạo đức và pháp luật truyền thống mất hiệu lực trong việc hướng dẫn và kiểm soát
đời sống tinh thần con người; sự phát triển vượt bậc của khoa học thời đó đã biến
phương Tây thành xã hội duy lý, lấy “cái tôi” làm trung tâm, từ đó thói đạo đức giả
trở thành mốt của thời đại. Tính dục cũng như các nhu cầu sinh lý cơ bản khác và
khuynh hướng vô chính phủ trong các hành vi của con người, một mặt, không được
kiểm soát, hướng dẫn và ngăn chặn bởi đạo đức và pháp luật, nên đã phát triển tràn
lan; mặt khác, chúng cũng không được công khai thừa nhận chính thức trong ngôn
luận và trong các hành vi ứng xử xã hội. Trên thực tế, ở phương Tây thế kỷ XIX có
hai xã hội, xã hội của đời sống tình dục rất sục sôi diễn ra bên trong có “sự bật đèn
xanh” của các thành viên và “xã hội bề ngoài” với sự lên mặt của “cái tôi thanh cao,
kiêu hãnh”. Điều này giải thích vì sao, những vấn đề quan trọng của đời sống tinh
thần suốt cả cuộc đời mỗi con người như tính dục và các nhu cầu sinh lý khác lại
được cả xã hội công khai hay ngấm ngầm để ý với các thái độ khác nhau [18, 220].
Tóm lại, trong xã hội phương Tây lúc này đã xuất hiện nhiều mâu thuẫn mới, đặc
biệt là những mâu thuẫn trong đời sống tinh thần: giữa một bên là những quan niệm
truyền thống với các tập tục thành kiến của xã hội quan phương Thanh giáo bảo thủ tồn
tại hàng trăm năm, và bên kia là một xã hội mới sôi động với những quan điểm và
“chuẩn mực” mới. Trong bối cảnh ấy, việc nảy sinh thói đạo đức giả do sự ức chế trong
hoạt động tinh thần - nhất là sự ức chế về mặt tính dục là không thể tránh khỏi. Điều
này khiến những con người không kịp thời thích ứng với điều kiện xã hội mới, thích
ứng với những mối quan hệ xã hội mới… sẽ trở nên căng thẳng, thiếu tự tin trong cuộc
sống, trong nếp nghĩ và sẽ rơi vào tình trạng bị “tự kỷ ám thị” với cuộc đấu tranh giữa
cái mới và cái cũ ngay trong suy nghĩ của bản thân mình. Từ
7

12. đó những căn bệnh mới về tinh thần cũng có nguy cơ phát triển theo. Triết học đã, đang
và mãi mãi có một mục đích nhân văn duy nhất của mình là thúc đẩy giải phóng con
người, đem lại tự do cho con người, bằng cách chỉ ra bản chất đích thực của sự tha hóa
của con người và con đường khắc phục sự tha hóa ấy. Những bi kịch và khủng hoảng
tinh thần của nền văn minh khoa học hiện đại vô tình đã đưa Freud tới kết luận rằng,
cần phải nhận thấy một cái thô thiển và thấp hèn ở đằng sau mọi khát vọng cao thượng.
Học thuyết Freud ra đời thực chất là lời cảnh báo về những mối nguy hiểm nằm trong
bề sâu tâm thần của con người. Quan điểm nhân học của Freud là một bước ngoặt trong
quan niệm triết học về con người. Người ta bắt đầu thừa nhận cần phải xem xét con
người một cách chăm chú và sâu sắc hơn so với trước đây. Con người không những là
một thực thể duy lý. Nó thực ra là "giao điểm của hai thế giới" - thế giới tinh thần, cao
thượng và thế giới tự nhiên, thấp hèn. Và, đó chính là đặc thù của con người như một
dạng hiện tồn đặc biệt. Từ những suy ngẫm sâu sắc như vậy, Freud đã quan tâm đến
đạo đức học như một phương tiện hữu hiệu nhất để đem lại tự do tinh thần cho con
người, buộc người ta bắt đầu thừa nhận cần phải xem xét con người một cách chăm chú
và sâu sắc hơn so với trước đây.
1.2. Những tiền đề khoa học của sự hình thành và phát triển tư tưởng đạo
đức học trong Phân tâm học của Freud
1.2.1. Những tiền đề khoa học tự nhiên, y học và tâm lý học cuối thế kỷ XIX -
đầu thế kỷ XX
Trong quá trình học tập ở trường đại học Viên và sau này thông qua các
nghiên cứu thực tiễn chữa trị bệnh tâm thần, Freud đã gặp gỡ, tiếp xúc, học hỏi ở
khá nhiều các nhà khoa học bậc thầy đi trước về tâm lý học, triết học, y học, sinh
học, sinh lý thần kinh, trực tiếp nhất là về các phương pháp chữa trị bệnh tâm thần.
Các cuộc gặp gỡ, tiếp xúc học hỏi này đã bổ sung và củng cố các cơ sở triết học, y
sinh học, tâm sinh lý học tâm thần cho các tư tưởng triết học của ông.
Thế kỷ XIX là thời kỳ tư tưởng khoa học kỹ thuật có sự phát triển mạnh mẽ.
Những phát minh có tính bước ngoặt như Thuyết tiến hoá của Charles Drawin, Định
luật bảo toàn và chuyển hoá năng lượng và Tâm lý học biến thể, đã có ảnh hưởng
rất lớn đến sự ra đời của phân tâm học Freud. Ông đã chủ định lựa chọn tìm hiểu
các tri thức khoa học đỉnh cao đương thời để làm giàu thêm hiểu biết của mình và
8

13. chúng có ảnh hưởng rất lớn đến sự hình thành tư tưởng triết học cũng như toàn bộ
nội dung của phân tâm học Freud.
Những nghiên cứu về phương pháp chữa bệnh tâm thần
Trước khi là nhà Phân tâm học, hoạt động chuyên môn trực tiếp của Freud là
nghiên cứu nguồn gốc và trị liệu các rối nhiễu tâm lý. Chính trong lĩnh vực này ông
đã học tập được nhiều ở các bậc tiền bối.
Đầu thế kỷ XIX, xã hội có thái độ nhân đạo và sáng suốt hơn đối với các rối
nhiễu tâm lý. Một trong số những người chủ xướng quan điểm mới này là bác sĩ
người Pháp Philip Binzl (1745 - 1826). Ông khẳng định, những rối nhiễu tinh thần
là một hiện tượng tự nhiên, vì thế để chữa trị chúng cần có những phương pháp
khoa học tự nhiên. Ông đã giải phóng bệnh nhân khỏi xiềng xích và đối xử với họ
một cách nhân đạo. Chính ông là người đầu tiên đã ghi lại tiền sử bệnh, chú ý đến
tính chất và quy trình trị liệu. Do ảnh hưởng của tấm gương này, người ta dần tháo
bỏ xích cho bệnh nhân cả ở châu Âu và Mỹ. Bệnh nhân tâm lý đã trở thành đối
tượng của các nghiên cứu khoa học. Freud thường trích dẫn và phân tích các luận
điểm của Binzl trong việc lý giải vô thức và mặc cảm Ơdip trong nghiên cứu tôn
giáo.
Trong quá trình trị bệnh tâm thần, Freud đã nghiên cứu và kế thừa các phương
pháp chữa trị của các bậc tiền bối, nhưng ông nhận thấy rằng nó còn “thiếu cái khoa
học có tính cách triết học phụ thuộc có thể dùng vào những mục tiêu do những hoạt
động y khoa đặt ra” điều đó đã thôi thúc Freud tìm tòi một phương pháp mới để vô
thức trở về với ý thức.
Cuộc khủng hoảng phương pháp luận trong tâm lý học
Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, tâm lý học thế giới bước vào khủng hoảng về
phương pháp luận vì đã chỉ chủ yếu lấy ý thức làm đối tượng nghiên cứu và đó là
mảnh đất cho sự xuất hiện các trường phái tâm lý học khách quan. Freud đã bắt đầu
xây dựng phân tâm học với mục tiêu thiết lập một quan hệ chủ - khách thể mới
trong việc giải quyết mối quan hệ giữa vô thức và ý thức để khắc phục những hạn
chế của tâm lý học duy tâm, chủ quan.
Như vậy, những bế tắc và khủng hoảng trong y học và tâm lý học cuối thế kỷ
XIX đầu thế kỷ XX đã tạo điều kiện cho phân tâm học ra đời với tư cách là một hệ
9

14. thống các quan niệm triết học. Sự xuất hiện của phân tâm học một cách khách quan
đã làm cho cả y học và tâm lý học phát triển. Mặc dù các thành tựu khoa học tự
nhiên và tâm lý học có ảnh hưởng rất lớn đến sự hình thành tư tưởng Freud, nhưng
có thể nói bên cạnh những tiền đề ấy tư tưởng triết học hoàn toàn có thể ảnh hưởng
đến việc hình thành các quan điểm phân tâm học khác nhau [4; 11], như chính ông
đã từng thừa nhận trong Phân tâm học nhập môn.
1.2.2. Những tiền đề triết học của tư tưởng Freud về đạo đức học
Nhiều nhà nghiên cứu phương Tây khẳng định rằng, học thuyết phân tâm của
Freud dựa trên quan sát lâm sàng. Cơ sở của phân tâm học là các quan điểm tâm
thần học và sinh lý học cuối thế kỷ XIX. Còn các tư tưởng triết học hầu như không
ảnh hưởng gì đến Freud, vì ông không những có thái độ đề phòng đối với những suy
luận trừu tượng của các nhà triết học mà còn chưa bao giờ quan tâm đến các tác
phẩm triết học. Thực tế cho thấy, Freud chịu ảnh hưởng rất đậm nét các quan điểm
triết học trong lịch sử từ thời cổ đại cho đến thời cận đại.
Trong quan niệm về vô thức, Freud chịu ảnh hưởng từ các nhà triết học Đức
như G.W. Leibniz (1646 - 1716) trong Thuyết đơn tử, của Fridric Herbart (1776 -
1841) với thuyết ngưỡng ý thức về sự loại suy đơn tử từ vô thức đến ý thức. Trong
các suy tư về bản năng tính dục và giấc mơ ông chịu ảnh hưởng của Platon, Aristot,
Descartes, Scherner, Fisher… Ông kế thừa quan niệm đạo đức và văn hoá từ
Spinoza, Kant, Voltaire... Nhưng người thực sự có công khai sáng và ảnh hưởng
mạnh mẽ đến S.Freud là Schopenhauer và Nietzsche. Các nhà tư tưởng này đã đặt
nhiệm vụ cho triết học phải thoát khỏi sự cám dỗ của thế giới hư ảo bên ngoài để
quay trở về thế giới nội tâm của mình, từ đó tìm tòi bản tính nội tại thực sự của con
người và thế giới. S. Freud đã nhiệt tình tiếp thu quan điểm chủ yếu của các nhà
triết học này trong quá trình hình thành tư tưởng.
Trong quan niệm về đạo đức, Freud thừa nhận, phạm trù cấm đoán xã hội ông
chịu ảnh hưởng từ mệnh lệnh tuyệt đối của Kant. Trong tác phẩm Nguồn gốc của
tôn giáo và văn hóa, Freud cho rằng, nghiên cứu về Tôtem giáo nhằm làm sáng tỏ,
nó có thể đem lại cách nhìn phân tâm học để giải thích các vấn đề về cấm kỵ hiện
nay. Do đó, dù nó có bị nhìn nhận một cách tiêu cực và có thể gán cho nó những nội
dung khác thì xét về bản chất tâm thần, nó chính là mệnh lệnh tuyệt đối của Kant [3,
10

15. 40]. Do vậy, quan niệm đạo đức của ông được rút ra từ việc nghiên cứu sự xuất hiện
các cấm kỵ, vì “việc luận giải cấm kỵ có thể làm sáng tỏ cội nguồn của mệnh lệnh
tuyệt đối” [3, 130]. Ngoài ra, trong quan niệm về đạo đức, ông còn nghiên cứu rất
kỹ các tác phẩm của Voltaire bàn về tôn giáo, chiến tranh và trách nhiệm xã hội [5,
28-29].
Khi đề cập đến lịch sử phát triển của phân tâm học, ông dứt khoát tuyên bố:
“Trong việc xây dựng khái niệm về sự lấn át, tôi tuyệt đối độc lập, tôi không chịu
một ảnh hưởng nào đưa tôi đến khám phá ấy. Và tôi coi tư tưởng ấy là độc đáo suốt
một thời gian dài, cho tới khi O. Rank nói cho tôi biết một chỗ trong Thế giới như là
ý chí và biểu tượng của Schopenhauer, tại đó ông cố gắng lý giải sự điên rồ. Như
vậy, chỉ vì không đọc mà tôi có khả năng đưa ra một khám phá độc đáo” [8, 50].
Mặc dù phủ nhận ảnh hưởng bởi các tư tưởng triết học nhưng trong các tác phẩm
khác, Freud thường viện ngay vào Schopenhauer. Bàn về vấn đề tình dục, ông nhấn
mạnh rằng, Schopenhauer từ lâu đã chỉ ra hành vi và suy nghĩ của con người “được
định trước bởi khát vọng tình dục đến mức độ nào” [8, 50] và thừa nhận “vai trò to
lớn của đời sống tình dục” [8, 50]. Khi bàn về cái chết, ông cho rằng, đây vốn là đề
tài truyền thống của triết học. Luận chứng quan niệm về “bản năng chết”, Freud viết
rằng, ông vô vọng bị sa vào “đầm lầy của triết học Schopenhauer”. Ông nói:
“Nhưng có một điều mà chúng ta không thể bỏ qua được: chúng ta không ngờ đi
vào ngõ ngách triết lý của Schopenhauer, theo triết lý ấy thì cái chết là kết quả chính
thức của mục đích mà đời sống theo đuổi, còn như bản năng dục tình là biểu hiện
của mong muốn sinh sống” [2, 82]. Như vậy, một điều nổi bật là ngay trong giai
đoạn hoạt động ban đầu, khi quan điểm “bản năng chết” chưa được luận chứng về
mặt phân tâm học, Freud cũng dựa vào Schopenhauer: “Theo Schopenhauer, vấn đề
cái chết luôn đứng ở cửa ngõ của mọi triết thuyết, chúng ta đã từng nghe nói rằng
ngay cả việc tạo dựng những linh hồn và niềm tin nghiên cứu vào ma quỷ đặc trưng
cho thuyết linh hồn cũng đưa đến ấn tượng mà cái chết áp đặt lên con người” [3,
156]. Mặc dù vậy Freud vẫn khẳng định rằng ông chỉ bắt đầu “đọc Schopenhauer
vào giai đoạn cuối đời”! Ngoài ra, Freud còn thừa nhận mình chịu ảnh hưởng của
Rousseau trong quan niệm về cái chết.
11

16. Freud cũng có thái độ tương tự đối với Nietzsche. Một mặt, ông thường viện
dẫn tư tưởng của Nietzsche trong các tác phẩm của mình. Cụ thể, khi khảo cứu vấn
đề vai trò của người cha trong xã hội nguyên thủy, Freud nhận xét rằng, ở buổi đầu
lịch sử của loài người, người cha là “siêu nhân mà Nietzsche chỉ chờ đợi trong
tương lai” [8, 51]. Sử dụng khái niệm “phi Ngã”, Freud nhấn mạnh, Nietzsche
thường sử dụng thuật ngữ này để biểu thị “cái vô cá tính, tự nhiên - tất yếu ở trong
con người” [8, 51]. Mặt khác, vào năm 1908, khi trình bày và thảo luận cuốn sách
Gia phả luận đạo đức của Nietzsche tại phiên họp của Hội Phân tâm học, Freud
nhấn mạnh rằng, ông chưa từng biết đến tác phẩm này và các tư tưởng của
Nietzsche không có ảnh hưởng đến việc hình thành phân tâm học. Mặc dù phủ nhận
như vậy nhưng cuối cùng bản thân Freud thừa nhận rằng, ông chịu ảnh hưởng từ
triết học đời sống của Nietzsche. Freud đã khảo sát các mặt sâu thẳm ý thức của
Nietzsche không chỉ từ các lập trường phân tích triết học, mà còn như một bác sĩ
chữa bệnh thần kinh.
Tất cả những điều nêu trên chứng tỏ Freud, ở một chừng mực nhất định, đã
viện dẫn các tư tưởng triết học của Schopenhauer và của Nietzsche. Song, một vấn
đề còn bỏ ngỏ là sự ảnh hưởng ấy đến Freud diễn ra trong giai đoạn hoạt động nào
của ông. Có những bằng chứng cho thấy Freud đã làm quen với các tác phẩm của
hai nhà triết học nêu trên từ thời sinh viên và đã có hiểu biết nhất định về tư tưởng
triết học của hai ông. Tất nhiên là không có sự đồng nhất hoàn toàn quan điểm của
Freud với hai nhà tư tưởng này. Ngược lại, họ còn có những bất đồng nhất định
trong quan niệm vô thức. Vô thức ở Schopenhauer ngay từ đầu mang tính bản thể,
là “ý chí của thế giới”, là nguyên nhân đầu tiên của vạn vật; Nietzsche lại tập trung
xem xét hoạt động của vô thức ở trong miền sâu của con người, còn Freud lại xem
xét vô thức là hoạt động chủ yếu của tâm thần con người.
Trong tác phẩm cơ bản Phân tích các giấc mơ xuất bản năm 1899 và, về thực
chất, là tác phẩm đánh dấu “sự khám phá” ra phân tâm học đối với độc giả, Freud
viện ra nhiều nhà triết học, nhắc đến và bình chú luận điểm của họ về bản chất của
giấc mơ, cũng như về các quá trình diễn ra trong miền sâu tâm thần con người. Khi
Freud còn sống, tác phẩm này được tái bản tám lần. Vì ở những lần tái bản sau,
Freud đều bổ sung và chỉnh lý nhiều, nên khó xác định được ông đã dựa vào các tác
12

17. phẩm nào khi viết công trình của mình. Nhưng, trong lần xuất bản thứ ba vào năm
1911, trong danh mục tài liệu tham khảo có tên Platon, Arixtot, Lucrexius, Hegel,
Kant, Fichte, Schubert, Fisher, Scherner, Schleiermecher, Herbart, Hartman, Lipps,
Bundt, Bredli, Schopenhauer,... Chỉ riêng điều này đã cho phép rút ra kết luận rằng,
Freud là một người quan tâm đến triết học sâu sắc.
Như vậy, ảnh hưởng của triết học đến tư tưởng của Freud là khá rõ. Nhưng tại
sao ông lại kiên trì phủ nhận sự thực này và thường xuyên quảng bá tính độc đáo
của những tư tưởng phân tâm học do ông đưa ra, nhấn mạnh rằng không một thế
giới quan triết học nào có ảnh hưởng đến việc hình thành thuyết phân tâm học? Ông
chỉ nói đến nguồn gốc triết học trong trường hợp tối cần thiết. Ông viết: “Trái với
mọi lời khẳng định trước kia và sau này của tôi, có thể chỉ ra các nhà triết học nổi
tiếng như các bậc tiền bối, trước hết là nhà tư tưởng vĩ đại Schopenhauer, mà “ý
chí” vô thức có thể được đồng nhất với dục vọng tâm thần trong phân tâm học” [19,
148]. Có thể lý giải “sự lãng quên” của Freud về các nguồn gốc triết học trong tư
tưởng của mình là vì ông muốn thể hiện dưới mắt mọi người như một nhà khoa học
chân chính, xây dựng học thuyết của mình không phải dựa trên những tư biện trừu
tượng đáng hoài nghi như nhiều nhà triết học vẫn làm, mà dựa trên dữ kiện kinh
nghiệm được rút ra từ thực tiễn lâm sàng, từ cuộc sống hiện thực. Do vậy, ông kiên
trì và nỗ lực công khai khước từ triết học, cố gắng đặt lên hàng đầu tư liệu lâm sàng
hay kết quả tự phân tích trong các tác phẩm của mình.
Chính thái độ của ông kiên trì phủ định triết học buộc chúng ta phải thận trọng
trong vấn đề này. Vả lại bản thân Freud cũng khẳng định rằng, con người không
những thường không trung thực trong những vấn đề bắt buộc họ phải thừa nhận một
điều gì đó họ không mong muốn, mà còn chống lại việc những hồi tưởng từng bị
bác bỏ không bùng phát trên bề mặt của ý thức. Sử dụng hệ thuật ngữ của Freud, có
thể nói rằng, ý nghĩa của các cội nguồn triết học đối với sự xuất hiện các tư tưởng
phân tâm học đã bị gạt ra khỏi ý thức của Freud do ông lo ngại rằng học thuyết của
ông bị đồng nhất với một hệ thống triết học đã có, khiến ông bị nghi ngờ nghiêng về
tư duy siêu hình học. Đó là một trong những lý do có thể cho phép lý giải việc
Freud tránh nhắc tới các bậc tiền bối triết học trong những tác phẩm của mình.
13

18. Trên phương diện triết học, lý thuyết về cái vô thức và việc ứng dụng nó để lý
giải tồn tại người của Freud đã góp phần định hướng phát triển cho nhiều trào lưu
triết học phương Tây hiện đại. Thực tế cho thấy, các trào lưu triết học thế kỷ XX ở
phương Tây như triết học hiện sinh, hiện tượng học, nhân học triết học... đều ít
nhiều, trực tiếp hay gián tiếp quan tâm, xem xét các quan niệm triết học của Freud.
Những khám phá về cái vô thức của Freud đã mở ra một chân trời mới cho nền triết
học hiện đại. Lý thuyết vô thức của được ông áp dụng vào lý giải bản tính người
đóng vai trò quan trọng trong việc phê phán quan niệm duy lý phiến diện về con
người. Chủ nghĩa duy lý trước sau đều coi lý tính và niềm tin khoa học là chìa khoá
vạn năng để giải quyết tất cả những vấn đề liên quan đến sự tồn tại của con người
trong thế giới. Từ đó nó coi bản chất bên trong của con người là cái không đáng tin
và tước bỏ bản tính người, khía cạnh xã hội trong con người. Do đó theo chủ nghĩa
duy lý, khi đứng trên đỉnh cao khoa học, với lý tính có sẵn con người có thể làm chủ
cuộc sống của mình một cách sáng suốt. Trong khi đó, vô thức mà Freud đưa ra
không phải chỉ là bản năng, mà gần như là tất cả đời sống tinh thần. Khám phá đó
đã đề cao cái vô thức. Câu chuyện lý trí và bản năng, linh hồn và thể xác không thể
đem ra nói bằng ngôn ngữ của triết học truyền thống, không thể coi là những sự
kiện ngăn cách, mà phải đặt ra hướng tiếp cận mới cho triết học hiện đại, đặc biệt là
trong quan niệm về con người.
Sở dĩ, phân tâm học Freud và Hiện tượng học Husserl có mối quan hệ với
nhau bởi cả hai ông đều là học trò xuất sắc của Brentano trong việc kế thừa và phát
triển quan điểm về tính ý hướng. “Song mỗi ông đều lĩnh hội nó theo cách riêng của
mình. Freud đặt trọng tâm vào tính ý hướng “cảm xúc”, Husserl phát triển quan
niệm về tính ý hướng “giác tính” [14, 461]. Cả hai ông cố gắng đặt vấn đề tri thức
một cách rộng lớn, bao quát và sâu xa, thoả mãn được mọi đòi hỏi của mọi ngành
học vấn. Cái “tâm” con người coi như trung tâm của sự hiểu biết; người ta nhận
thấy cần phải đặt lại vấn đề tâm thức và luôn thể cả vấn đề vô thức. Hiện tượng học
đã có cái may mắn khởi xướng quan niệm tương quan giữa cá nhân với ngoại giới,
con người mật thiết với người khác và cảnh vật quanh mình, họ lập những tương
quan qua lại trong một thế liên lập và hỗ tương ảnh hưởng, hay hỗ tương trong biện
chứng. Do đó mà có vấn đề người khác trong ta, vấn đề liên chủ quan tính, vấn đề
14

19. hữu thể-tại thế. Tâm lý xã hội cũng không thể quan niệm ở ngoài khái niệm chủ
quan và khách quan tương hệ mật thiết. Ta có cảm tưởng như một trào lưu suy
tưởng rộng lớn đang cố gắng hoà giải cá nhân với cộng đồng, quân bình thiên nhiên
với yêu cầu thực tế.
Có một vấn đề yếu tính (essence) của Siêu hình học mà Hiện tượng học phải
chấp nhận nền móng khi áp dụng phương pháp Hiện tượng học để tìm hiểu về tồn
tại người. Yếu tính của lý học không phải yếu tính của tâm thần, bởi vì những vấn
đề tâm trạng của ta không thể so với hiện tượng lý học và đem ra nghiên cứu như
vậy. Chấp nhận như thế thì ta thấy xuất hiện những khó khăn nan giải của cái vô
thức theo kiểu Phân tâm học của Freud. Bởi vì yếu tính của lương tâm (tâm thức) là
sống động, là tự nó bộc lộ cho nó biết nó. Tâm thức không hiểu được vô thức, vậy
thì sao có thể nói vô thức cùng yếu tính với tâm thức được? Vì sự tôn trọng nguyên
lý chỉ đạo, hiện tượng học không chấp nhận vô thức, tuy không hề phủ nhận những
hiện tượng thuộc loại vô thức. Người ta tìm một cách dung hoà là xếp những hiện
tượng ấy vào khái niệm tâm thức tiềm ẩn (hay ý thức tiềm ẩn). Sở dĩ có sự khác biệt
như vậy là vì, sự quy giản của Husserl cuối cùng là để đạt tới là ý thức về một cái gì
đó, còn vô thức của Freud là vô thức định hướng vào một cái gì hay ai đó [14, 462].
Tuy bất đồng ý kiến trong quan niệm vô thức nhưng phân tâm học và hiện tượng
học hoạt động song song và bổ sung cho nhau. Kết quả đạt được của ngành nọ xác
định sự đích xác của ý kiến ngành kia. Phân tâm học tìm ý nghĩa kín đáo của những
phát hiện của dòng sống; người ta “sống” biết bao hiện tượng mà không “suy tư”
được nó, không thể diễn tả nó ra thành ngôn từ. Freud làm công việc ấy, phải chăng
đã “làm” một cách tự nhiên, trước khi có tư trào Hiện tượng học thực sự? Vì hiện
tượng học cũng theo đuổi mục đích tìm hiểu ý nghĩa những đường lối ứng xử của
con người. Hiện nay, các nhà Phân tâm học muốn có một quan niệm về vô thức gần
với quan niệm ý thức tiềm ẩn của Hiện tượng học. Đối với Lacan, một nhà Phân
tâm học uy tín ngày nay, thì quy luật của Ngôn ngữ học và Ý nghĩa học đều đồng
tính chất với quy luật của vô thức [16, 67].
Heidegger cũng tỏ thái độ phê phán đối với các quan niệm phi duy lý về con
người trong đó có Freud. Ông cho rằng, Freud đã quá nhấn mạnh đến đam mê vô
thức để dẫn đến việc coi nó như nhân tố định trước bản tính người. Nếu Freud cố
15

20. gắng xem xét các bộ phận cấu thành cấu trúc của tâm thần thông qua vô thức, thì
Heidegger lại hướng vào các cấu trúc bản thể của tồn tại người từ góc độ quan niệm
tiền phản tư, tức vô thức về chúng. Freud nhận thấy cội nguồn đau khổ của con
người ở các xung đột đam mê vô thức bẩm sinh với các giá trị của văn hóa, văn
minh; Heidegger xuất phát từ những bất an hiện sinh, thực chất là từ những mâu
thuẫn nội tại của tồn tại trong thế giới, nơi mà hiện sinh người đông thời là “tính cởi
mở” và “tính khép kín”, siêu việt và hiện hữu [12, 489-490].
Bên cạnh đó, Freud còn chịu những ảnh hưởng triết học F.Brentano từ việc
trao đổi thư từ với Brentano. Freud thừa nhận “tôi quyết định phấn đấu có được
bằng tiến sĩ về triết học do ảnh hưởng của Brentano”. Theo chỉ dẫn của Brentano
mà Freud đã dịch tập 12 của J.Mill sang tiếng Đức, trong đó có đề cập tới học
thuyết Platon về hồi tưởng. Như vậy, có thể khẳng định, việc say mê triết học đã để
lại dấu ấn sâu đậm ở tư duy của Freud.
Freud còn chịu ảnh hưởng bởi quan niệm của T.Lips, người được ông coi là
“trí tuệ lớn nhất trong số các nhà triết học hiện đại” về quá trình tâm thần vô thức
qua tác phẩm Những vấn đề cơ bản của đời sống tâm thần (1883). Trong tác phẩm
của mình, Lips bảo vệ tư tưởng cho rằng, những quá trình vô thức là cơ sở của mọi
quá trình hữu thức. Freud tách biệt luận điểm này và nhận xét: “những sự kiện của
đời sống tâm thần không phải là những quá trình cấu thành nội dung của ý thức, mà
là những quá trình vô thức tự thân của chúng” [2,75].
Như vậy, cần lưu ý rằng quá trình hình thành phân tâm học của Freud thực sự
cũng phụ thuộc vào các tiền đề triết học xét trên nhiều phương diện. Freud không
muốn công khai thừa nhận chúng, nhưng không thể coi ý định của ông muốn quay
lưng lại với triết học là bằng chứng và hơn nữa là sự khẳng định rằng, phân tâm học
là khoa học không có điểm nào chung với tri thức triết học. Có nhiều khi điều người
ta muốn che đậy hay chối bỏ lại là điều cố hữu ở người đó.
1.3. Cuộc đời, sự nghiệp và những tác phẩm chủ yếu của S.Freud
1.3.1. Đôi nét về cuộc đời Sigmund Freud
Sigmund Freud tên đầy đủ là Sigmund Schlomo Freud (1856 – 1939) sinh
ngày 6 tháng 5 năm 1856 tại Freiberg ở Moravia, một thành phố nhỏ ở Tiệp Khắc
hiện nay. Cha mẹ ông là người Do Thái và bản thân ông cũng luôn là người Do
16

21. Thái. Ông được đưa tới thành Vienna thủ đô nước Áo vào năm lên bốn tuổi và đã
sống gần suốt tuổi trưởng thành tại đây. Theo Ernest Jone, người viết tiểu sử chính
của Freud thì ông đã được thừa hưởng của cha ông là một nhà buôn len tính hoài
nghi sâu sắc về những tai biến bất thường của cuộc đời, thói quen dùng giai thoại
Do Thái để châm biếm các quan điểm đạo đức, không tín ngưỡng những vấn đề tôn
giáo. Mẹ Freud sống tới 59 tuổi, bản tính năng động và nhanh nhẹn. Sigmund Freud
là đứa con cưng đầu lòng của bà. Sau này chính Freud đã viết “một người từng là
con yêu đặc biệt của một bà mẹ thì suốt đời người ấy có cảm giác là một kẻ chính
phục và chính cái lòng tin chiến thắng ấy luôn đem lại thành công thực sự”. Cuộc
đời của Freud gắn liền với nước Áo. Ngoại trừ việc trải qua thời thơ ấu ở Moravia
Leibzig và những năm tháng cuối đời sống lưu vong, Freud sống trọn đời ở Viên.
Năm 1873, Freud đỗ vào ngành y học trường đại học tổng hợp Viên. Năm 1881,
Freud nhận được học vị tiến sĩ y học và thực hành với tư cách nhà thần kinh lâm
sàng. Năm 1882 - 1885, Freud làm việc tại Viện đa khoa Viên, đi sâu về bệnh lý
học thần kinh và đã tích cực sử dụng phương pháp thôi miên và thanh trừ. Năm
1900, ông xuất bản cuốn Lý giải những giấc mơ, một tác phẩm chính đã đánh dấu
sự thành công của ông. Giai đoạn 1990 - 1910 vị thế chuyên môn của Freud được
củng cố một cách nhanh chóng. 1902, ông cùng A. Adler thành lập Hội các nhà
phân tâm học. Đời tư và thời thơ ấu cũng như hoạt động khoa học của S. Freud có
nhiều sự kiện để lại dấu ấn không phai mờ và chúng đã trực tiếp góp phần vào việc
hình thành phân tâm học và tư tưởng đạo đức học của ông sau này.
Vào những năm đầu của cuộc đời, Freud rất tin vào thuyết Darwin vì ông thấy
rằng “Những thuyết ấy làm cho người ta có thể hy vọng vào những bước tiến phi
thường trong việc tìm hiểu thế giới”. Dự định sẽ trở thành thầy thuốc, ông đã theo
học trường Đại học Y khoa thành Viên và ông đã đỗ bác sỹ năm 1881. Là một thầy
thuốc trẻ tuổi của bệnh viện đa khoa, chữa trị đủ mọi loại bệnh, ông tiếp tục nghiên
cứu môn thần kinh bệnh học và giải phẩu thần kinh. Ít năm sau, số mệnh xoay chiều
và bất thần làm tên tuổi ông nổi tiếng khắp thế giới. Một bạn đồng nghiêp của ông
đã đi sang Paris và ông bèn đi theo sang thành phố này. Tại đây, ông cùng làm việc
với Jean Charcot, lúc ấy đã là một nhà bệnh lý học và thần kinh học người Pháp nổi
tiếng. Ở đây, lần đầu tiên ông được tiếp xúc với công trình của Charcot về bệnh
17

22. loạn thần kinh và cách dùng phương pháp thôi miên để điều trị bệnh này. Freud đã
thỏa mãn khi thấy Charcot chứng minh “bệnh loạn thần kinh thật và loạn thần kinh
giả do dùng thôi miên tạo ra”.
Nhận thấy sự hạn chế của việc áp dụng thuật thôi miên cho mục đích nội khoa,
tuy nhiên, sau khi trở lại thành Viên, Freud không làm thế nào để thuyết phục được
các bác sỹ đồng nghiệp: họ không tin là phương pháp chữa bệnh loạn thần kinh
bằng thôi miên lại có cơ sở khoa học. Con người ta rất dễ bị cầm tù bởi những quan
niệm, những hiểu biết cũ kĩ đã được thấy trong sách, đã được học trong nhà trường.
Nếu thấy ở đâu đó có điều gì không phù hợp với những điều đã học, đã đọc là bác
bỏ ngay không cần đắn do gì. Và người ta còn trừng phạt những ý nghĩ quá táo bạo
của ông bằng cách đuổi ông ra khỏi phòng thí nghiệm giải phẫu thần kinh. Từ đấy
Freud tách khỏi môi trường đại học và không còn còn tiếp tục tham gia những buổi
họp của giới trí thức ở Viên nữa. Trong lúc hành nghề bác sỹ tư, ông tiếp tục dùng
phương pháp thôi miên để thí nghiệm trong nhiều năm nữa, nhưng dần dần ông đã
bỏ phương pháp điều trị này chỉ vì ít người hợp với lối chữa bằng thôi miên và cũng
vì đôi khi thôi miên có những hiệu quả không hay với nhân cách người bệnh. Thay
vào đó, Freud bắt đầu phát triển một phương pháp mới, ông đặt tên là “tự do liên
tưởng”. Ông không còn còn ý định quy các quá trình tâm lý về các quá trình sinh lý,
mặc dù vẫn tiếp tục sử dụng các mô hình cơ học và năng lượng để lý giải chúng. Về
sau kỹ thuật này đã trở thành một tiêu chuẩn thực hành của khoa học phân tâm học.
Freud đã từng khẳng định như sau: “Môn Phân tâm học chỉ ra đời khi người ta bỏ
không dùng thôi miên nữa”.
Trong cuối những năm 90 của thế kỷ XIX, đã diễn ra quá trình hình thành các
khái niệm cơ bản trong học thuyết của ông mà sau này người ta gọi là thuyết Freud.
Tuy nhiên cần phải lưu ý rằng sau này, cho tới tận ngày nay, thuật ngữ “thuyết
Freud” vẫn được sử dụng lúc thì như đồng nghĩa với thuật ngữ “phân tâm học”, thể
hiện các quan điểm của bản thân Freud và các môn đệ chính thống của ông. Khái
niệm “phân tâm học” thường được sử dụng với nghĩa rộng hợn: nó bao gồm các
trường phái, các học thuyết và thực tiễn rất khác nhau, bắt nguồn từ học thuyết
Freud, nhưng lại có khá nhiều luận điểm khác nhau về thuyết Freud. Ngoài ra thuyết
Freud trước hết có liên hệ đến các luận điểm cơ bản của một học thuyết, trong khi
18

23. đó phân tâm học, ngoài siêu hình tâm lý học (tức những luận điểm, giả thuyết triết
học, tâm lý học, tâm thần học), còn bao hàm hàng loạt lý luận chữa bệnh chuyên
sâu, phương pháp và quy trình chữa bệnh, các nghiên cứu ứng dụng khác nhau,...
Tâm phân học hiện nay được nhiều nhà khoa học cũng như đại chúng coi như một
lý thuyết (theorie) hoàn chỉnh. Thậm chí còn được nâng lên thành một chủ nghĩa
(doctrine, isme). Đó là chủ nghĩa Freud.
Phương pháp Phân tâm học là một phương pháp điều trị mới mẻ mà vào thời
kì đó người thầy thuốc chưa bao giờ được học trong nhà trường. Đây là phương
pháp chữa bệnh chỉ bằng sự trò chuyện giữa người thầy thuốc và người bệnh. Freud
đã khẳng định: “Khi điều trị một bệnh trong môn này, người thầy thuốc chẳng làm
gì khác hơn là trò chuyện với người bệnh”.
Người thầy thuốc Phân tâm học đối với người bệnh không phải như một vị
hoàng đế đối với thần dân của người. Đối với người bệnh người thầy thuộc lại
không có bất cứ một quyền lực nào dù cho là nhỏ bé nhất. Cho nên người thầy thuốc
Tâm phân học lại phải trông chờ ở chính người bệnh và chỉ có con đường trò
chuyện dể xây dựng mối quan hệ thân thiện với họ. “Phương pháp Phân tâm học đòi
hỏi phải trò chuyện với người bệnh trong khi họ thức chứ không phải trong giấc ngủ
nhân tạo bằng thôi miên”.
Kỹ thuật do Freud phát minh ra để giải tỏa với mọi “dồn nén” và loại bỏ mọi
đối kháng là phương pháp “gợi tự do liên tưởng”: Những lời nói thao thao bất tuyệt
có ý thức của người bệnh khi nằm trên cái giường của nhà phân tâm học trong cảnh
đèn sáng mờ mờ, nhà phân tâm học kích thích, khêu gợi để người bệnh không nghĩ
một cách có ý thức về bất cứ chiều hướng nào, Freud cho rằng phương pháp “kích
thích tự do liên tưởng” là phương pháp duy nhất hữu hiệu để chữa bệnh tâm thần.
Ông cũng chủ trương là phương pháp ấy “hoàn thành được điều mà người ta trông
đợi, nghĩa là đưa những mong muốn bị sức đối kháng dồn nén từ xưa ta lĩnh vực ý
thức”. Cộng sự của Freud đã mô tả cách Freud chữa bệnh như sau: “Ông thuyết
phục con bệnh gạt mọi suy nghĩ có ý thức, tự buông thả mình vào một trạng thái tập
trung bình thản, tự phó mặc theo những cảm xúc và suy nghĩ nảy sinh, rồi thuật lại
tất cả những điều đó cho ông biết. Nhờ phương pháp ấy, ông đưa dần bệnh nhân tới
trạng thái “tự do liên tưởng”; và nhờ nghe người bệnh tự do liên tưởng, mà thầy
19

24. thuốc có thể tìm ra được nguồn gốc sâu xa của các triệu chứng”. Sự việc đã quên rồi
nay lại được người bệnh kéo ra khỏi cõi vô thức, có khi phải sau hàng tháng trời
điều trị bằng phương pháp phân tâm. Nguồn gốc thường là một sự việc nào đó đau
đớn, khó chịu, đang sợ hay nói cách khác đáng ghét, từ trong quá khứ của bệnh
nhân. Đó chính là những “kỷ niệm” mà người bệnh hoàn toàn không muốn nhớ lại
một cách có ý thức. Trong quá trình tự do liên tưởng, những hồi tưởng lông bông ấy
không tránh khỏi tạo ra một mớ lộn xộn, rối rắm những sự kiện lờ mờ không rõ, và
tưởng như vô ích. Vì vậy, người thầy thuốc như nhiều nhà phê bình cho biết, gần
như có vô vàn cách giải thích những dữ kiện ấy. Vì thế nhà phân tâm học phải hết
sức sáng suốt và có tài khéo léo.
Với Freud, người sáng lập ra môn Tâm phân học, thì trước hết nó vẫn là một
phương pháp thiết thực để điều trị những chứng bệnh tâm thần và ngăn ngừa những
người khỏe mạnh rơi vào bệnh hoạn bằng cách làm chủ bản thân và đừng bao giờ
trở thành nô lệ của những ham muốn thấp hèn, tự biến mình thành những con người
sa đọa về cả thể chất lần tinh thần. Nhiều lắm thì Freud cũng chỉ gọi Phân tâm học
là một môn tâm lý học về cái vô thức, về những miền sâu thẳm trong tâm hồn con
người.
Vào năm 1900, tác phẩm chính đầu tay Lý giải giấc mơ của Freud đã được
công bố, đến tận bây giờ nó vẫn dược coi là “Kinh Thánh” đối với các môn đệ của
ông. Sau đó Freud đã công bố các cuốn sách và các bài viết về những vấn đề khác
nhau của tâm lý học, y học và tâm lý học đại cương, phân tâm học ứng dụng (dân
tộc học, nghệ thuật, tôn giáo học,...): Ba lược khảo về lý thuyết tình dục” (1906),
Totem và tabu (1913), Đứng ở phía bên kia nguyên tắc thỏa mãn (1919), Tôi và nó
(1923), Tương lai của một ảo tưởng (1927), Bất mãn với văn hóa (1930),... Một
nhóm học trò đã tập hợp xung quanh Freud, lúc đầu họ hình thành Hội phân tâm
học Viên, sau đó là Hội phân tâm học quốc tế. Bất chấp những sự chia rẽ, sự ra đi
của các học trò độc đáo như A.Adler và C.Jung, phong trào phân tâm học vẫn có
ảnh hưởng ngày một lớn hơn ở châu Âu, đặc biệt ở Mỹ từ những năm 30. Nhiều nhà
phân tâm học đã tới đây từ Đức và Áo. Đến tận lúc mất, Freud vẫn thường xuyên
lãnh đạo đội ngũ những người cùng tư tưởng và những môn đệ ngày một tăng. Còn
các tác phẩm của ông cho tới nay vẫn được sử dụng làm cơ sở lý luận cho đa số các
20

25. nhà phân tâm học. Vào năm 1938, sau khi nước Aó đầu hàng Đức phát-xít, Freud đã
dang sống lưu vong tại Anh và mất tại đây vào ngày 23 tháng 9 năm 1939.
1.3.2. Nguồn gốc của phân tâm học Sigmund Freud
Một số nhà nghiên cứu phương Tây khẳng định rằng, học thuyết phân tâm học
của Freud căn cứ trên quan sát lâm sàng. Trước hết, thần kinh học và phân tâm học
không phải hai từ đồng nghĩa. Phân tâm học có thể được coi như một ngành của
thần kinh học và chỉ áp dụng cho những trường hợp khó khăn nhất là rối loạn nhân
cách. Cho nên, phân tâm học có thể được định nghĩa như một phương pháp dùng để
trị những bệnh rối loạn tâm lý và thần kinh. Cơ sở của phân tâm học là các quan
điểm tâm thần học và sinh lý học cuối thế kỷ XIX. Còn đối với các tư tưởng triết
học theo các nhà nghiên cứu phương Tây thì chúng hoàn toàn không có ảnh hưởng
tới Freud, vì ông không những có thái độ đề phòng đối với những suy luận trừu
tượng của các nhà triết học, mà còn tỏ ra ít quan tâm đến các tác phẩm triết học.
Chẳng hạn, J.Brown khẳng định “Freud không có một quan điểm triết học nào”.
Một số nhà nghiên cứu khác lại cho rằng, một số tư tưởng triết học hoàn toàn có thể
ảnh hưởng đến việc hình thành các quan điểm phân tâm học khác nhau. Trong các
công trình nghiên cứu gần đây, phần lớn các nhà nghiên cứu dều cho rằng không
nên chỉ bàn về các tiền đề thuần túy khoa hoc tự nhiên của phân tâm học, rằng phân
tâm học cũng có nguồn gốc triết học của mình. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa triết
học và phân tâm học vẫn là một vấn đề ít được các nghiên cứu đề cập tới.
Những tài liệu công bố gần đây chứng tỏ Freud đã quay lại quan tâm đến triết
học chính vào thời điểm mang tính bước ngoặt trong sự nghiệp của mình, khi những
tư tưởng phân tâm học tản mạn không những bắt đầu được phác họa rõ, mà còn
được hợp nhất thành một hệ thống những tiền đề đóng vai trò cơ sở cho học thuyết
phân tâm học. Có thể nói, giống như các tiền đề khoa học tự nhiên, các nguồn gốc
triết học của phân tâm học đã bộc lộ hoàn toàn rõ ràng. Không ai có thể bác bỏ được
ảnh hưởng của các nguồn gốc triết học đến quá trình hình thành học thuyết phân
tâm học của Freud.
Trong tác phẩm cơ bản “Lý giải giấc mơ” xuất bản năm 1899, tác phẩm về
thực chất đánh dấu “khám phá” ra phân tâm học đối với với độc giả, Freud viện dẫn
vào nhiều nhà triết học, nhắc đến và bình chú luận điểm của họ về bản chất của giấc
21

26. mơ, cũng như về các quá trình diễn ra trong miền sâu tâm thần con người. Khi
Freud còn sống, tác phẩm này đã được tái bản 8 lần. Trong những lần tái bản sau,
Freud bổ sung và chỉnh lý nhiều, nên khó xác định được ông đã dựa vào các tư liệu
nào cho tác phẩm của mình. Nhưng trong lần xuất bản thứ ba vào năm 1911, trong
danh mục tài liệu tham khảo có tên Platon, Aristotle, Lucretius, Hegel, Kant, Fichte,
Schubert, Fehner, Schleiermacher, Herbart, Hartmann, Lipps, Bundt, Schopenhauer
Chỉ riêng thực tế này đã cho phép rút ra kết luận rằng, Freud là một người có học
vấn triết học sâu sắc.
Thái độ “lãng quên” của Freud đối với các nguồn gốc triết học của mình, được
lý giải là vì ông muốn thể hiện dưới mắt mọi người với tư cách là một nhà khoa học
chân chính, xây dựng học thuyết của mình không phải dựa trên những sự tư biện
trừu tượng đang hoài nghi mà nhiều nhà triết học vẫn thường vấp phải, mà dựa trên
tư liệu kinh nghiệm được rút ra từ thực tiễn lâm sàng, từ cuộc sống hiện thực. Do
vậy, ông kiên trì và nỗ lực công khai khước từ triết học, cố gắng đặt lên hàng đầu tư
liệu lâm sàng hay kết quả tự phân tích trong các tác phẩm của mình.
Cần lưu ý rằng quá tình hình thành học thuyết phân tâm học của Freud thực sự
được chế định bởi các nguồn gốc triết học xét trên nhiều phương diện. Freud không
mong muốn công khai thừa nhận các nguồn gốc này, mong muốn phân định với triết
học, không thể được lĩnh hội như là bằng chứng và hơn nữa là sự khẳng định rằng,
phân tâm học là khoa học không có điểm nào chung với tri thức triết học. Ngược lại,
được Freud tán thành và được các nhà phân tâm học ủng hộ, định hướng như vậy tất
yếu cần phải dẫn đến câu hỏi: Phải chăng thực sự có triết học phân tâm học – mà
Freud không muốn nói tới do những nguyên nhân nêu trên – nhưng lại cơ cấu thành
hạt nhân, bản chất của học thuyết phân tâm học?
Việc trả lời câu hỏi này đòi hỏi chúng ta phải trực tiếp chú ý đến phương diện
triết học trong học thuyết phân tâm học của Freud. Việc làm sáng tỏ mối liên hệ
giữa triết học và phân tâm học chưa trở thành căn cứ đầy đủ để xem xét học thuyết
này với tư cách là một hệ thống triết học. Trên thực tế ông nhấn mạnh tính khoa học
của phân tâm học, không đồng ý với các tự biện siêu hình về con người, lên tiếng
chống lại đồng nhất phân tâm học với triết học. Nhưng tư tưởng của ông lại có
những luận điểm đối lập như: ông chỉ ra vị trí trung gian giữa y học và triết học hay
22

27. quan điểm về cái tâm thần vô thức: “Nếu ai không có đầy đủ tri thức triết học hay
không có thiên hướng về hệ thống triết học thì sẽ bác bỏ khả năng của cái tâm thần
vô thức”. Tuy nhiên, có thể khẳng định, phân tâm học đã phát triển từ thực tiễn chữa
bệnh tâm thần và các giả thuyết riêng của tâm lý học y học tới tâm lý học phổ quát
và học thuyết triết học xã hội. Freud gọi tổng thể các định đề chung của phân tâm
học là siêu tâm lý học. Nó được ông sử dụng cả làm phương pháp luận nghiên cứu
các quá trình tâm lý vô thức, lần làm cơ sở cho phân tâm học ứng dụng, tức là áp
dụng các phương pháp phân tâm học vào xã hội học, dân tộc học, nghiên cứu văn
học, thẩm mỹ học, tôn giáo và các môn khoa học khác.
1.3.3. Những nền tảng triết học phân tâm học
Những nền tảng triết học – phân tâm học cho đạo đức học của Freud thể hiện
nội dung nhân học triết học của Freud và phát triển trên một số phương diện cơ bản
sau đây:
a. Nguyên tắc thỏa mãn và nguyên tắc thực tại
Sau nhiều năm tìm tòi vào thập kỷ cuối của thế kỷ XIX, Freud đã đưa ra quan
niệm về cái tâm lý vô thức. Quan điểm này khác căn bản so với các lý thuyết trước
đó. Freud không phải là người đã phát hiện ra cái vô thức, vì các nhà triết học và
các nhà y học đã nói tới nó trước ông. Điểm mới trong học thuyết của ông là ở chỗ,
ông đưa ra quan điểm động thái về tâm lý, trong đó ông lý giải được một cách logic
không những một số lượng lớn bệnh rối loạn tâm thần mà cả mối liên hệ qua lại
giữa các quá trình vô thức và ý thức. Thêm vào đó là các quá trình vô thức được
nhất quán và đồng nhất với những kích thích mang tính bản năng, trước hết là dục
vọng. Con người thể hiện ra đối với Freud là homo natura (một thực thể tự nhiên),
khác với các động vật khác ở một khối lượng trí nhớ lớn hơn và ở chỗ ý thức của
con người bắt đầu trung gian hóa quan hệ với môi trường bao quanh trong quá trình
tiến hóa. “Mọi động vật đều tồn tại theo nguyên tắc thỏa mãn, tức chúng cố gắng
đáp ứng nhu cầu của mình và né tránh đau khổ. Con người khác với con vật ở chỗ,
nó hoãn việc đáp ứng dục vọng hay thậm chí đè nén chúng, nếu việc trực tiếp đáp
ứng chúng đe dọa sự sống còn. Qua đó, con người thay thế nguyên tắc thỏa mãn
bằng nguyên tắc thực tại”. [11;106 ]
23

28. Theo Freud, mọi động vật đều tồn tại theo nguyên tắc thỏa mãn, tức chúng cố
gắng đáp ứng nhu cầu của mình và né tránh đau khổ. Con người khác với con vật ở
chỗ, nó hoãn việc đáp ứng dục vọng hay thậm chí đè nèn chúng, nếu việc trực tiếp
đáp ứng chúng đe dọa sự sống còn. Qua đó, con người thay thế nguyên tắc thỏa mãn
bằng nguyên tắc thực tại. Vào thời thơ ấu, đứa trẻ mới thoát ra từ bụng mẹ không
biết đến những hạn chế và không có trí tuệ phát triển, do vậy nó chỉ tồn tại theo
nguyên tắc thỏa mãn bằng nguyên tắc thực tại. Những dục vọng của giai đoạn này
vẫn được giữ lại trong tâm lý con người sau này, nhưng chúng bị đè nén và bị đẩy
xuống lĩnh vực cái vô thức, chúng được bộc lộ ra trong các giấc mơ hay triệu chứng
mắc bệnh tâm thần. Dục vọng xung đột với các chuẩn tắc xã hội và các quy định
đạo đức. Sự sinh tồn của con người luôn là trận chiến giữa những khát vọng mang
tính bản năng và những yêu cầu của văn hóa có định hướng khác nhau. Như vậy,
việc làm sáng tỏ bản chất của cái vô thức, vị thế của nó trong chỉnh thể tâm thần
người là xây dựng quan niệm triết học về bản tính người.
So sánh tâm linh con người với một tảng băng, mà tới tám chín phần mười
tảng băng này chìm dưới nước biển, Freud cho rằng phần chính tâm lý con người
cũng được ẩn giấu trong cõi vô thức. Bên dưới lớp vỏ ngoài, vì những lý do nào đó,
những cảm giác và những mục đích mà một cá nhân đã không những giấu kín người
khác mà còn tự giấu ngay chính bản thân mình nữa. Trong tâm lý học Freud, cõi vô
thức là tối thượng và mọi hoạt động ý thức chỉ có một vị trí phụ thuộc. Nếu hiểu
được cái thầm kín bí mật sâu xa của vô thức ắt chúng ta hiểu được bản chất nội tâm
của con người.
b. Thứ hai là hai mô hình về bản tính người
Freud phân biệt khái niệm mô tả và khái niệm hệ thống về cái vô thức. Thuật
ngữ “cái vô thức” có quan hệ với các biểu tượng tâm lý được suy xét. Freud đưa ra
mô hình tâm lý thứ nhất của ông trong các tác phẩm ở đầu thế kỷ XX. Ông phân
biệt ba thang bậc; ý thức, tiềm thức và vô thức.
Khái niệm mô tả về cái vô thức của Freud không khác gì nhiều các quan điểm
trước đó (cái tiềm thức của nhà tâm lý học người Pháp, P.Janer) và quan điểm của
một số “tà giáo”. Tất cả những người ủng hộ tâm lý học nội quan đều nhất trí rằng,
ngoài các quá trình tâm lý được chúng ta ý thức, thì còn các quá trình không được ý
24

29. thức. Có một cái gì đó từ bề sâu tâm lý từ bề sâu tâm lý vượt lên trên khoảng trung
gian giữa những tư tưởng rõ ràng và rành mạch của chúng ta, hơn nữa là ý định nắm
bắt những biểu tượng này thường xuyên vấp phải sự phản kháng – một cái gì đó cản
trở chúng ta đi vào ý thức. Trong tác phẩm Bệnh lý học sinh hoạt hàng ngày, Freud
chỉ ra rằng chúng ta có quan hệ với sự can thiệp của cái vô thức trong các tình
huống sinh hoạt hàng ngày bình thường nhất. Mỗi người chúng ta đều gặp phải một
thực tế là: chúng ta có lúc không thể nhớ nổi tên người quen, quên nghĩa của từ
tiếng nước ngoài đã biết rõ, để ở đâu đó cuốn sách cần tìm, những câu nói lỡ lời,...
Đó là tất cả những hành vi xảy ra một cách bất thần, dường như vô nghĩa, vô tội vạ
mà mỗi người chúng ta đều đã không ít lần phạm phải nhưng đều bỏ qua vì chúng
chẳng có gì đáng quan tâm. Những sự việc như vậy không phải là ngẫu nhiên,
chúng được quy định bởi các động cơ vô thức. Giống như trong giấc mơ, sự cố gắng
đi vào ý thức và những biểu tượng bị loại ra, bị cấm đoán. Xuất hiện tình trạng
xuyên tạc trí nhớ của chúng ta hay tạo ra thế giới của những giấc mơ kỳ lạ. Ảo giác
của những người bị bệnh tâm thần, ảo ảnh của các nhà thần bí hay của các nhà thơ,
giâc mơ của mỗi người đều có nguồn gốc từ hoạt động của cái vô thức.
Người ta thường hiểu tiềm thức là một hiện tượng tinh thần không còn thuộc ý
thức nữa nhưng cũng chưa hoàn toàn vô thức. Còn tiền ý thức, theo Freud là một
hiện tượng tinh thần được xét theo chiều ngược lại, nó không còn là vô thức nữa
nhưng nó cũng chưa trở thành ý thức. Nó là một hình thức tinh thần trung gian trong
quá trình chuyển biến cái vô thức thành cái hữu thức, thành ý thức. Để nói thay cách
diễn giải của Phân tâm học về cái vô thức và sự chuyển dịch của nó qua tiềm thức,
để trở thành ý thức trở thành hữu thức, Freud đưa ra mô hình tâm lý thứ nhất, ông
phân biệt ba thang bậc: ý thức, tiềm thức và vô thức. Freud đã lấy ví dụ sau đây:
ông hình dung có hai căn phòng liền nhau và có một cái cửa thông giữa hai phòng
đó. Ngồi ở cửa thông này là một người gác cửa. Trong phòng thứ nhất chứa đầy cái
vô thức. Một số cái vô thức tìm cách lọt qua mắt người gác để sang phòng thứ hai
trong đó dành cho cái hữu thức. Một số cái vô thức đã qua được sự kiểm soát của
người gác nhưng chưa vào được hẳn phòng thứ hai là nơi cư trú của cái hữu thức.
Vì vậy, những cái vô thức này chưa trở thành hữu thức những cũng không là vô
thức nữa và được gọi là tiềm thức.
25

30. Nếu so sánh cái Tôi của chúng ta với ánh sáng, thí dụ như ngọn nến ở trong
một căn phòng nào đó, thì lĩnh vực ý thức bao gồm những cái đang được chiếu sáng
vào thời điểm đó. Nếu chúng ta ở trong một căn phòng lớn, thì ngọn nến chiếu sáng
một khoảng không gian không lớn, cũng giống như ở mỗi thời điểm chúng ta ý thức
được một số lượng không lớn đối tượng bên ngoài, hình ảnh trong ký ức của chúng
ta. Số lượng những cái có thể ý thức được thực ra là rộng hơn nhiều: chúng ta có vô
số hồi tưởng, chúng ta có thể chuyển từ đối tượng này sang đối tượng khác. Đó
chính là lĩnh vực tiềm thức, tức cái không được ý thức một cách thực tại nhưng lại
có thể đạt tới đối với ý thức. Cũng trong phòng tối đó, chúng ta chuyển từ một bức
tranh này sang bức tranh khác, phát hiện ra cửa dẫn tới các gian phòng khác mà
chúng ta có thể đi sang đó. Chẳng hạn, tôi không thể nhớ cách tính tích phân như
thế nào, nhưng nếu giờ tôi xem lại các công thức đó, tôi có thể giải được.
Cho đến hôm nay mọi người đều thừa nhận rằng vô thức là cái mang tính sinh
lý tự nhiên, là cái mang tính bản năng di truyền bẩm sinh từ đời nọ sang đời kia.
Freud đồng ý như vậy. Nhưng cái vô thức không phải chỉ có như vậy. Ông thừa
nhận những đặc tính đó trong Phân tâm học, chúng ta có thể gặp không ít lần những
từ như bẩm sinh, bản năng, di tuyền... để nói về cái vô thức. Nhưng điều quan trọng
với ông là cái vô thức không chỉ có thế, nên ông đã bổ sung một điều qua trọng là
cái vô thức ngoài nguồn gốc có tính sinh lý bẩm sinh do cơ quan sinh lý phát động
còn có sự tác động từ bên ngoài xã hội. Ông thường quả quyết rằng nếu không có sự
tác động bên ngoài từ xã hội thì làm sao hình thành được cái vô thức. Như vậy, theo
Phân tâm học ngoài mặt sinh lý bẩm sinh, bản năng, cái vô thức còn có mặt khác, đó
là hoàn cảnh sống của mỗi người trong xã hội. Chính sự tác động từ bên ngoài này
quyết định sự hình thành cái vô thức và nội dung của nó chẳng có gì ngoài cái người
đời đã từng gặp phải trong cuộc sống của mình. Nội dung của cái vô thức bao gồm
tất cả những biến cố, những kỷ niệm mà con người đã trải qua trong quá trình sống
trước đấy, những tình cảm đó có được sau những biến cố, những kỷ niệm đó và cuối
cùng là tất cả những ước muốn chưa được thực hiện do nhiều nguyên nhân khác
nhau, trong đó nguyên nhân xã hội giữu vai trò to lớn và thường giữa vai trò quyết
định. Vô thức - mảng lớn nhất - nằm bên trong tâm thức con người. Cái vô thức mà
Phân tâm học quan tâm nhiều hơn cả là cái trước đây đã từng là cái hữu
26

31. thức nhưng bị dồn vào vô thức nên đã trở thành cái vô thức mà đương sự cũng
không hề hay biết.
Cái đóng vai trò quan trọng trong đời sống tâm thần của chúng ta, theo Freud,
là hầm ngầm, là bóng tối bên trong mà chúng ta đã bỏ một cái gì đó rất quan trọng
vào đó – di sản thời thơ ấu của chúng ta. Tất cả chúng ta đều trở thành bản thân
mình ở những năm tháng đầu tiên của cuộc đời, nhưng lại không nhớ gì về nó. Có
một cái gì đó giống như sự kiểm duyệt cản trở trên con đường hồi tưởng.
Trên cơ sở các ý tưởng trên, vào những năm 20 của thế kỷ XX, Freud đã xem
xét và đưa ra một mô hình cấu trúc tâm lý khác: Freud phân loại mọi hoạt động tinh
thần của mỗi nhân con người được thể hiện thành ba cấp độ được ông gọi là Bản
ngã, (Id. Soi hay bản năng, cái nó); Tự Ngã (ego moi hay còn gọi là cái tôi) và Siêu
Ngã (superego Surmoi hay còn gọi là cái siêu tôi). Quan trọng số một là cái Id,
Freud bảo: Phạm vi của bản năng là phần nhân cách tối tăm và không thể đi đến
được của chúng ta. Bản thân ta chỉ biết chút ít về cái bản năng qua nghiên cứu các
giấc mộng và qua sự biểu hiện các triệu chứng bên ngoài của bệnh tâm thần, bản
năng là nơi trú ngụ các bản năng nguyên thuỷ và các xúc cảm đi ngược lên tới cái
quá khứ xa xưa khi mà con người còn là một con thú, bản năng có tính chất thú vật
và bản chất của nó là thuộc về dục tính (sexual in nature), nó vốn vô thức.
Cái Bản ngã được hiểu một cách đơn giản và ngắn gọn là những con người
chưa thực sự thành nhân hay những phần trong nhân cách biểu thị một lối sống tự
nhiên, bản năng tự phát. Một con người sống theo “chiều gió” chưa có khả năng làm
chủ cuộc sống người của mình. Điều đó nói lên một nhân cách với lối sống mà định
hướng chưa được xác định rõ ràng. Họ chưa có ý thức gì về cuộc sống nói chung
cũng như mọi hoạt động của chính mình. Vận dụng nội dung ý tưởng thứ nhất nói
trên thì đây là những con người mà ước vọng chưa được hình thành một cách chủ
động. Mục đích của cuộc sống nói chung và mục đích của mỗi hành vi nói riêng
không rõ rệt hoặc chưa được hoạch định trước. Họ tìm kiếm những khoái cảm theo
kiểu được đến đâu hay đến đó, không có chủ đích nhất định. Với ý tưởng thứ hai thì
loại người Bản ngã lại tìm kiếm những khoái cảm bất chấp nguyên tắc thực tế, bất
chấp lợi ích hơn thiệt, nghĩa là không mang nội dung kinh tế vì họ không cần biết và
cũng không quan tâm đến những hao phí sức lực nhiều hay ít trong việc thỏa
27

32. mãn tình dục, tìm kiếm khoái lạc. Ở họ không có một tính toán gì cả trong việc trả
giá cho những khoái cảm. Tất cả những ý nghĩ cũng như hành động của họ cũng
như không thuộc về họ với tư cách là một chủ thể đang sống, suy nghĩ và hành
động. Họ sống như vay mượn ở nơi khác, xa lạ với chính bản thân mình. Vận dụng
ý tưởng thứ ba ở những người Bản ngã hay cái phần bản ngã trong một con người,
chúng ta thấy chủ thể không phân biệt được đâu là ý tưởng ý thức, đâu là ý tưởng
vô thức. Đương nhiên cũng không phân biệt được những định luật tác động nơi ý
thức cũng như nơi những vô thức để từ đó làm chủ những tác động mang tính quy
luật này. Cấp độ Bản ngã có thể tương ứng với sự hoạt động và chi phối một cách
mù quáng của cái vô thức thuần túy. Cái Bản ngã này là cái Tự ngã chưa có ý thức
gì về mình và cuộc sống cũng như hành vi của ình. Một cuộc sống đến đâu biết đến
đó. Tất cả trông chờ vào sự may rủi. Những kích động nơi cái Bản ngã này được
xem như những kích động sơ khởi của chính chủ thể. Nhiều hành vi ở cấp độ này
chỉ là sự tự phát vô tổ chức ví như phá hoại chứ không nghĩ gì tới những quy phạm
về pháp luật hay đạo đức xã hội và cũng không biết sợ những hậu quả do việc làm
đó gây ra. Mọi hành vi đều mang tính bộc phát. Sự lệ thuộc của nó vào nguyên tắc
khoái cảm thực là rõ nét và chỉ nhằm có mục đích đó.
Cái Tự ngã hay cái Tôi chủ động và có khả năng kiểm soát mọi ý tưởng, mọi
cảm nghĩ và nói chung là mọi hoạt động tinh thần như cái người ta thường gọi là sự
tự ý thức. Đây là cái Tôi biểu hiện của mọi khuynh hướng xã hội, sống và làm việc
với những quy định của xã hội một cách nghiêm túc. Đó là cái Tôi đã thành nhân có
khả năng định hướng được cuộc sống của mình. Dù cho những khích động như thế
nào từ bên trong cũng như từ bên ngoài mang lại, cái Tôi xã hội này luôn hướng
những khát vọng của mình vào việc tìm kiếm những thỏa mãn hợp với nền luân lý
xã hội dù cho nó có hợp lý hay không; đồng thời kiểm soát nghiêm ngặt những ước
vọng mà xã hội cấm kỵ dù cho nó có chính đáng đến đâu. Cái Tôi này sống và làm
việc theo đúng nguyên tắc thực tế, theo nguyên tắc lợi ích để tự bảo tồn cá nhân
ngay cả khi không thể bảo tồn dược trong thực tế. Tình hình đó cũng xảy ra tương
tự khi nó tự bảo tồn giống nòi. Sự hưởng thụ khoái cảm, sự dễ chịu, sự sung sướng
cũng luôn được tính đến ý nghĩa kinh tế của sự hưởng thụ sao cho sự tiêu phí sức
lực ít nhất, vào lúc đó lợi nhất mà cũng không ảnh hưởng gì đến những hoạt động
28

33. khác mà trước mắt là tránh rơi vào bệnh hoạn. Cái Tôi này thành cái Tôi đại diện
cho cái hữu thức, cho ý thức và luôn đối lập với cái vô thức. Cái Tôi này luôn hành
động theo ý chí và chỉ do lý trí mà thôi. Nó không biết gì đến cái vô thức và dung
nạp được cái vô thức trong cuộc sống của mình. Nó là đại diện cho một thành phần
của cơ cấu toàn diện về nhân cách như là một cái Tôi có tổ chức. Nó là khuynh
hướng gây ức chế và mọi cấm đoán đối với những gì mà xã hội không chấp nhận.
Nó còn là đại diện cho xã hội để tiến hành trừng phạt khi cần thiết. Đây là cái Tôi
nghiêm khắc và nghiêm nghị trong mọi trường hợp. Nó sống bằng lý chứ không
bằng tình. Nó thực sự là đại diện cho một con người “mực thước”. Freud cho rằng
đó chính là con người kiểm duyệt của cái Tôi: ý thức con người. Chính ý thức này
kiểm duyệt các giấc mơ, đó chính là nơi xuất phát của những sự dồn ép các ham
muốn không thể chấp nhận được. Chịu ảnh hưởng của thói quen hay quan sát ý thức
bị tan rã và cho ta biết nguồn gốc của nó; đó là những ảnh hưởng của cha mẹ, những
nhà giáo dục, bầu không khí xã hội xung quanh, đồng hóa với một vài người mà
người ta chịu ảnh hưởng.
Tâm lý học cổ điển, chỉ biết đến vai trò của ý thức thì đúng là một mẫu người
xã hội mà mọi người “đoan chính” cần noi theo. Nó rất phù hợp với những đòi hỏi
của xã hội dù cho những đòi hỏi đó có chính đáng hay không, có phù hợp với con
người vừa là sản phẩm của giống nòi (di truyền) có nhiệm vụ bảo tồn dòng giống lại
vừa là con người xã hội sống với những quy định xã hội do con người đặt ra và tôn
sùng.
Chúng ta có thể hiểu đây là một mẫu người nêu chúng ta muốn gọi thì đó
chính là những con người một chiều, chỉ biết có cái hữu thức.
Tâm phân học rất coi trọng vai trò của ý thức, của cái hữu thức, của đời sống
xã hội với những đòi hỏi thực tế, nhưng Tâm phân học không muốn nhân cách con
người chỉ hoàn thiện ở cấp độ như vậy. Vì thế Phân tâm học còn chú ý đến một cấp
dộ nhân cách toàn diện mà người ta gọi là cái siêu Tôi.
Nếu mà cái cái Nó chỉ biết đến cái vô thức, chỉ sống và hành động theo sự
hướng dẫn mù quáng của cái vô thức, cái Tôi ý thức lại chỉ biết đến suy nghĩ và
hành động theo sự hướng dẫn của cái hữu thức với tư cách là một thực thể xã hội,
thì cái Siêu Tôi lại suy nghĩ và hành động trên cơ sở hiểu biết đúng đắn cả cái ý
29

34. thức và cái vô thức bao gồm cả những quy luật hoạt động của chúng. Nó được hiểu
theo tâm lý học về cơ cấu nhân cách toàn diện như là lý tưởng sống của những con
người có nhân cách phát triển dù chưa đủ chín chắn để vừa ý thức được những đòi
hỏi hợp tình hợp lý của cuộc sống lại vừa kiềm chế được những ham muốm riêng tư
tầm thường trước mắt, đồng thời hướng nó vào những mục tiêu cao cả có ích cho
đời cũng như cho bản thân. Đây là những con người có tố chất đặc biệt trong con
người họ khiến họ không bao giờ dám phạm phải những lỗi lầm mới nảy sinh trong
suy nghĩ. Từ trong sâu thẳm tâm hồn họ có một cái gì đó luôn là quan tòa dể phán
xét ngay cả những ý tưởng xấu xa. Họ không phải là loại người không làm những
sai trái là do phải giữ những quy phạm về đạo đức xã hội, về luật pháp của nhà nước
mà là do sự phán xét lương tâm của họ. Suy nghĩ và hành động của cái Siêu Tôi là
cái được sự hướng dẫn của sự kết hợp hài hòa giữa cái hữu thức và cái vô thức.
Trong cái Siêu Tôi, cái hữu thức và cái vô thức đã được thuần dưỡng, đã được nhận
thức, đã được hướng vào những mục tiêu có ý thức gần hay xa, trực tiếp hay gián
tiếp tương đối rõ rệt. Như việc hướng những uốn nắn tình dục ngay cả theo nghĩa
hẹp vào những mục tiêu cao cả mà sự sung sướng, những khoái cảm mang lại không
kém gì những khoái cảm khi khát dục được thỏa mãn, không chỉ cho riêng họ mà
còn cho cả nhân loại, cho đời. Những ý tưởng ngông cuồng vô thức đã trở thành
mục tiêu thực hiện trong một phạm vi nào đó mà họ đã phấn đấu một cách có ý thức
đầy đủ. Ngay cả những cuồng vọng vô thức, những đam mê vô thức cũng có thể trở
thành những động lực có sức mạnh to lớn để hoàn thành những công việc to lớn có
ích cho đời.
Trong cái Siêu thức, cái Siêu Tôi, cái hữu thức đã trở nên mềm mỏng hơn, biết
điều hơn, biết đối xử gượng nhẹ hơn đối với cái vô thức. Nó không là cái hữu thức
vô đoán, quá khắt khe và thô bạo như trước. Cái Siêu Tôi được hướng dẫn của sức
mạnh nội tâm lành mạnh, tạo ra một lương tâm trong sáng, cái mà người đời từ xưa
đến nay luôn đề cao và có vai trò có ý nghĩa hàng đầu trong mọi suy nghĩ và hành
động của con người. Cái mà chúng ta gọi là lương tâm đó như là một cái gì hư ảo
nhưng thực ra nó lại có một sức mạnh rất cụ thể nhiều khi còn mạnh hơn cả những
quy phạm về đạo đức, những thể chế, những luật lệ xã hội gấp nhiều lần. Sự phán
xét của lương tâm chính lại là sự phán xét công minh, nghiêm khắc và có hiệu quả
30