"Нийгмийн хариуцлагатай уул уурхайн төлөөх талуудын хамтын ажиллагаа" семинарт тавьсан илтгэл, 2012 он.

1. Хариуцлагатай уул уурхайг төлөвшүүлэхэд
орон нутгийн засаг захиргаанд хуулиар
олгогдсон үүрэг, хариуцлага
Б.Эрдэнэболор, PhD
Тогтвортой Хөгжлийн Төлөөх Хариуцлагатай Уул Уурхайн Санаачлага
„НИЙГМИЙН ХАРИУЦЛАГАТАЙ УУЛ УУРХАЙН ТӨЛӨӨХ
ТАЛУУДЫН ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА“ СЕМИНАР
Улаанбаатар, 2012 оны 10-р сарын 4
1

2. Агуулга
1. Олон талын оролцоог хангах
2. Мэдээллийн ил тод нээлттэй байдлыг хангах
3. Хуулийн хэрэгжилтийг хангах
4. Байгаль орчин, хүний аюулгүй байдлын өмнө хүлээх
хариуцлагыг хянах
5. Хөрөнгө оруулалтыг ирээдүйн хөгжилд чиглүүлэх
6. Үр өгөөжтэй байдлыг хангах
7. Хүмүүнлэг ёс зүйг хангах
8. Дэвшилтэт технологийн суурилсан уул уурхайг
төлөвшүүлэх
2

3. 3
1. Уул уурхайн компаниудтай тогтмол харилцаатай байж, олборлох
үйл ажиллагаа, орон нутагт үзүүлсэн тусламж санхүүгийн талаарх
мэдээлэл авч байх.
2. Олон нийт, иргэдтэй харилцах:
1. Тогтмол уулзалт зохион байгуулах
2. Нөхөрлөл (Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль - БОХТХ), Зөвлөл
(Усны тухай хууль - УТХ) зэрэг зохион байгуулалтын хэлбэрүүдээр
байгаль орчны хяналт, хамгаалалтад иргэд шууд оролцох
боломжуудыг дэмжиж ажиллах.
3. Мөн Ашигт малтмалын тухай хуулийн (АМТХ) дагуу иргэдийн шууд
оролцоог олон нийтийн хэлэлцүүлэг болон иргэдийн хяналтын
хэлбэрээр зохион байгуулах.
1. Олон талын оролцоог хангах

4. 4
1. Шийдвэр гаргах төвшин: Байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн
баялгийг ашиглахдаа орон нутгийн удирдлага ил тодоор
шийдвэрлэж, иргэд болон уул уурхайн компаниудад танилцуулж
байх (БОХТХ).
2. Үйл ажиллагааны төвшин: Шийдвэр гаргах төвшний адилаар
төр, орон нутгийн удирдлагын өдөр тутмын үйл ажиллагааг ил тод
байлгах (БОХТХ).
3. Мэдээллийн төвшин: Байгалийн баялаг ашиглах зөвшөөрөл
олгосон шийдвэрээ нийтэд зарлах (Цөмийн энергийн тухай хууль),
нууцад хамаарахгүй мэдээлэл, мэдээллийн санг нээлттэй байлгах
(АМТХ), мөн байгаль орчны үнэлгээ зэрэг бичиг баримтыг олон
нийтэд танилцуулах (Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын
үнэлгээний тухай хууль)
2. Ил тод, нээлттэй байдлыг хангах

5. 5
1. Хууль тогтоомжийг харъяалах нутаг дэвсгэртээ сурталчлан
таниулж, хуулийн хэрэгжилтийг ханган биелүүлэх ажил нь орон
нутгийн засаг захиргаа, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын
үндсэн үүрэг юм (Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн
нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль - МУЗЗНДНТУТХ).
2. Хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх хүрээнд шийдвэр, захирамжийг
орон нутгийн удирдлагаас гаргах бүрэн эрхтэй бөгөөд гаргасан
шийдвэртээ хариуцлага хүлээнэ (МУЗЗНДНТУТХ).
3. Хуулийн хэрэгжилтийг хангах

6. 6
Хүний эрүүл, аюулгүй орчинг бүрдүүлэх үүднээс байгалийн тэнцлийг
хадгалан сөрөг нөлөө, бохирдлоос хамгаалах нь орон нутгийн
удирдлагын үүрэг болно (МУЗЗНДНТУТХ болон БОХТХ).
1. Нутгийн өөрөө удирдах ёсны хүрээнд байгаль орчны болон хүн амын эрүүл
аюулгүй байдлын талаар орон нутгийн асуудлыг шийдвэрлэх, биелэлтийн
хяналтыг тавих бүрэн эрхтэй (Монгол улсын үндсэн хууль).
2. Төрийн удирдлагыг орон нутагт хэрэгжүүлэгч Засаг дарга, Засаг даргын тамгын
газрын бүрэн эрхийн хүрээнд дээд шатны байгууллагын тогтоосон хууль, шийдвэр,
тогтоолын биелэлтийг хэрэгжүүлэх олон талын арга хэмжээ авах эрх мэдэлтэй
(БОХТХ). Тухайлбал уул уурхайн компани тухайн жилийн нөхөн сэргээлтийн ажлыг
бүрэн хийгээгүй бол сум, дүүргийн засаг дарга болон мэргэжлийн хяналтын алба
хамтран дараагийн жилийн ашиглалтын ажлыг эхлүүлэхгүй байх эрхтэй.
3. Уул уурхайн компаниудад байгаль орчин, хүний аюулгүй байдлын өмнө хүлээх
үүрэг хариуцлагын хэрэгжилт, биелэлтийг хангах, хянах эрх үүрэг орон нутгийн
удирдлагад мөн хамаарна.
4. Байгаль орчин, хүний аюулгүй байдлын
өмнө хүлээх хариуцлагыг хянах

7. 7
1. Алсын хараа: Уурхайн ажиллах хугацаанд орж ирэх хөрөнгө оруулалтыг ирээдүйд
үр өгөөжтэй бусад салбарт, ялангуяа байгаль орчны хамгаалал болон нийгмийн ба
олон нийтийн байгууламжид зарцуулах.
2. Хүч хавсарч ажиллах: Хөгжлийн асуудлуудад шууд хөрөнгө оруулалт хийх хүчин
багатай уурхайнуудтай орон нутгийн ирээдүйн хөгжилд чиглэн хийгдэж буй
ажлуудад хүч хавсран ажиллаж болно.
Дээрхи стратегиудыг баримтлан уул уурхайгаас ирээдүйн хөгжилд хөрөнгө оруулах
үйл хэрэгт орон нутгийн удирдлага нь чиглүүлэгч, тодорхойлогчийн үүрэг гүйцэтгэнэ.
Тухайлбал хууль тогтоомжид зааснаар хөгжлийн бодлого, газар зохион байгуулалтын
төлөвлөгөө, уул уурхайн компанитай гэрээ байгуулах, төрийн мэргэжлийн
байгууллагын хөгжлийн үнэлгээнд орон нутгийн зүгээс нөлөөлөх г.м.
5. Хөрөнгө оруулалтыг ирээдүйн хөгжилд
чиглүүлэх

8. 8
Уул уурхайн салбараас орон нутгийн хөгжил иргэдэд хүртээх олон янз үр
өгөөжийг бий болгож болно. Тухайлбал, орон нутгийн төсөв санхүүжилтэнд
татвар, лицензийн төлбөр, хураамжийн тодорхой хувийг тушаах, нутгийн
иргэдийг тогтмол ажлын байраар хангах зэрэг олон хэлбэрээр илэрч болно.
Үр өгөөжийн ховорхон дурдагддаг нэг хэлбэр бол байгаль орчинд тусах үр
өгөөж юм. Уул уурхайн салбараас орон нутгийн байгаль орчинд үлдээх үр
өгөөжийн зохицуулалт хэрхэн тусгагдсан байдгийг авч үзье.
Байгаль орчинд үр өгөөжтэй байдлыг хангах үндэс нь санхүүжилтээ юуны
өмнө бүрдүүлсэн байх зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд тэрхүү санхүүжилтээс
хяналтын ажлыг тодорхой дараалал алхамаар хэрэгжүүлэх бололцоо бүрдэх
болно.
6. Үр өгөөжтэй байдлыг хангах

9. 9
Байгаль орчны үйл ажиллагааны санхүүжилт:
• Орон нутгийн төсөвд байгаль хамгаалах ажлын төсвийг суулгах.
• Уул уурхайн салбараас санхүүжилт бүрдүүлэх. Тухайлбал Байгалийн
нөөц ашигласны төлбөрийн орлогоос байгаль орчныг хамгаалах,
байгалийн нөөцийг нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулах хөрөнгийн
хувь хэмжээний тухай хууль нь төлбөр хураамжийг тодорхой зааж өгсөн.
Энэхүү санхүүжилтийн зарцуулалтын нарийн төлөвлөгөө, хэрэгжилтийг
орон нутгийн удирдлага гаргах эрхтэй байдаг.
6. Үр өгөөжтэй байдлыг хангах

10. 10
Байгаль орчны хяналт
6. Үр өгөөжтэй байдлыг хангах
Урьдал буюу
бэлтгэл үе шат
Уул уурхайн хайгуул эхлэхээс өмнөх үед байгаль орчны ерөнхий
үзүүлэлтүүдээ нарийн боловсруулан гаргаж мэдээллийн суурь баазтай
болох хэрэгтэй. Эдгээр тоон үзүүлэлтүүдээ харьцуулах, нөлөөлөл үр
шимийг тооцоолон гаргаж ирэхэд энэ нь хэрэг болно. Орон нутгийн
мэдээллийн баазгүй тохиолдолд байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын
үнэлгээний баримтанд тулгуурлаж болно.
Дунд буюу үйл
ажиллагааны үе
шат
Уурхайн олборлолтын ажиллагаа ид явагдаж байх хугацаанд байгаль
орчны үзүүлэлтүүдээ тогтмол шалгаж байх хэрэгтэй, уурхайн байгаль
хамгаалах төлөвлөгөөний хэрэгжилт хэрхэн явагдаж байгааг орон нутгийн
удирдлагын байгаль орчны хэлтсээс тогтмол хянаж үндсэн үзүүлэлтүүдээр
харьцуулан үр нөлөөг тодруулна.
Уурхай хаах буюу
дараах үе шат
Уурхай хаагдаж олборлолтын дараах нөхөн сэргээлт хийгдэх болон нөхөн
сэргээлт хийгдэж дууссан хугацааг энэ үед хамруулна. Нөхөн сэргээлтийн
ажил нарийн хяналт, талуудын оролцоотой хийгдсэнээр орон нутагт тусах
үр өгөөж тодорхой болно. Нөхөн сэргээлтийн ажлын дараа хэмжилт хийхэд
байгаль орчны үзүүлэлтүүд өмнөх үеэс эерэг үзүүлэлттэй гарвал үр
өгөөжтэй байна гэсэн үг юм.

11. 11
Нутгийн онцлогийг мэддэг тул нутгийн иргэдэд экологийн боловсрол, хүмүүжил олгох,
үндэсний өв уламжлалыг эзэмшүүлэх үүргийг орон нутгийн удирдлага хэрэгжүүлдэг
(БОХТХ) нь хүмүүнлэг ёс зүйтэй байх зарчмын шууд тусгал юм. Уг зарчмын хүрээнд
танилцуулах, чиглүүлэх арга хэмжээг уул уурхайн компани болон нутгийн иргэдэд
чиглэн хэрэгжүүлж болно.
Танилцуулах хэлбэр:
1. Уул уурхайн компани, түүний ажиллагсдад нутаг усныхаа онцлог, зан заншил болон ёс
суртахууны тогтсон хэм хэмжээг урьдаар танилцуулан ойлгуулах.
2. Иргэдэд олборлох үйлдвэрлэлийн талаар ерөнхий мэдээлэл түгээж, үйл ажиллагааг
танилцуулах ажилд дэмжлэг үзүүлэх.
Чиглүүлэн дэмжих хэлбэр:
1. Нийгмийн эмзэг бүлэгт туслах, сайн дурын хандивын ажил зэрэг уурхайгаас гарах
санаачлагуудыг дэмжин шилдэг үлгэр дууриаллыг дэлгэрүүлэхэд орон нутгийн
удирдлагаас чиглүүлэн оролцох.
2. Тусгай хамгаалалттай газар, түүх соёлын дурсгалт газруудыг дэмжих хөтөлбөрийг
дүйцүүлэн нөхөн хамгаалалтанд тусгахаар санал оруулж болно.
7. Хүмүүнлэг ёс зүйг хангах

12. 12
1. Технологийн бодлого зохицуулалтыг хэрэгжүүлэхэд орон нутгийн
үйлдвэрлэл, байгаль орчин хариуцсан мэргэжилтнүүд технологийн суурь
мэдлэгтэй байх шаардлагатай. Уурхайн хэрэглэж байгаа технологийн
талаар хэрэгтэй мэдээллээ харилцан солилцож, байгаль орчны
нөлөөллийн үнэлгээ зэрэг бичиг баримт дээрээс ямар үндсэн
технологиор ажиллаж байгаа талаар мэдээлэл авч болно.
2. Нутаг усныхаа онцлогоос хамаарч хамгийн тохиромжтой, үр өгөөжтэй,
байгальд илүү ээлтэй байх технологийг авч хэрэгжүүлэх зарчмыг
баримтлах нь зүйтэй. Жижиг, дунд уурхайн хувьд сүүлийн үеийн
технологи нэвтрүүлэх бололцоо хязгаарлагдмал байх тохиолдолд орон
нутгийн онцлог байдалд нийцсэн ямар технологи хэрэглэх нь илүү
байгаль орчин, аюулгүй байдлын талаас тохиромжтойг орон нутгийн
удирдлага болон иргэдийн зүгээс уурхайн компанитай харилцан
зөвшилцөөд зөв шийдвэрт хүрэх бололцоотой.
8. Дэвшилтэт технологид суурилсан уул
уурхайг төлөвшүүлэх