Ancient Greece

1. Ιστορία των γεωμετρικών χρόνων
(1100-700 π.Χ.)
Κοινωνία

2. Οι περισσότερες προσπάθειες
ανασύνθεσης της ελληνικής
κοινωνίας των Σκοτεινών χρόνων
βασίστηκαν κυρίως στον Όμηρο και
εν μέρει στον Ησίοδο. Ωστόσο, η
κοινωνία που παρουσιάζεται στα
ομηρικά έπη κατά πάσα πιθανότητα
είναι ένας συγκερασμός πολύ
διαφορετικών, ακόμα και στην
περίπτωση που ήταν σύγχρονες,
κοινωνικών μορφών και η
χρονολόγησή τους έχει αποτελέσει
αντικείμενο ευρείας συζήτησης. Τα
δύο έπη υποτίθεται ότι αναφέρονται
σε γεγονότα της Μυκηναϊκής εποχής,
πριν δηλαδή από τα τέλη του 12ου
αιώνα π.Χ. Ωστόσο, από τη
λεπτομερή τους μελέτη οι ειδικοί του
20ού αιώνα έχουν καταλήξει σε
διαφορετικά συμπεράσματα. Τα ίδια
τα ποιήματα, που συντέθηκαν από τα
μέσα του 8ου ως τα μέσα του 7ου
αιώνα π.Χ., πηγάζουν από την
προφορική επική παράδοση.
Καλλιτεχνική
αναπαράσταση της
εφόδου του
Πατρόκλου στα
τείχη της Τροίας.

3. Τα έπη δεν πρέπει να σχετίζονται ακριβώς ούτε με τα δεδομένα της Μυκηναϊκής εποχής, όπως
αυτά διαμορφώνονται από τα αρχαιολογικά ευρήματα και τα κείμενα της Γραμμικής B', ούτε και
με την κοινωνία της Αρχαϊκής περιόδου. Αντίθετα, αναφέρονται περισσότερο στις συνθήκες που
επικρατούσαν στους Ύστερους Σκοτεινούς χρόνους. Τα έπη φαίνεται να αντανακλούν την
κοινωνική πραγματικότητα της εποχής αυτής, και συγκεκριμένα εστιάζουν στον κόσμο των
ευγενών, τον τρόπο ζωής και τις αντιλήψεις τους. Στα έργα του Ησιόδου, και ιδιαίτερα στο Έργα
και Hμέραι, δίνονται πληροφορίες για τη ζωή των χωρικών στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ.
Τιτανομαχία, μπαρόκ πίνακας του ολλανδού ζωγράφου Peter Paul
Rubens εμπνευσμένος από το έργο του Ησιόδου.

4. Λόγω της ασάφειας των παραπάνω πηγών τα στοιχεία τα οποία επιτρέπουν την προσέγγιση των
Σκοτεινών χρόνων βασίζονται κυρίως στην ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων, όπως στην
ανάλυση και μελέτη σπάνιων κτηρίων, ταφικών εθίμων και καλλιτεχνικών επιτευγμάτων. Η
αρχαιολογία παρέχει πλουσιότερες, πιο ενημερωτικές, αν και κάποτε περισσότερο ασαφείς,
μαρτυρίες από ό,τι οι γραπτές πηγές. Στο μέτρο που η αρχαιολογική πληροφόρηση είναι ελλιπής
είναι δυνατόν να ανατρέξει κανείς σε εθνογραφικές συγκρίσεις. Έχει γίνει εξάλλου προσπάθεια να
προσδιοριστεί η ομηρική κοινωνία με τη βοήθεια εθνογραφικών παραλλήλων. Η εκδοχή μίας
κοινωνίας "μεγάλων ανδρών" στη διάρκεια των Σκοτεινών χρόνων -ο όρος προέρχεται από τις
παρατηρήσεις ανθρωπολόγων για αρχαϊκές κοινωνίες στη σύγχρονη Bιρμανία και τη Mελανησία
και αναφέρεται στην κυρίαρχη θέση των λίγων ισχυρών- θα μπορούσε να ταιριάξει με τα
αρχαιολογικά δεδομένα, στη βάση της αστάθειας και του ανταγωνισμού μεταξύ των αρχηγών
διάφορων ομάδων.
Η μελέτη των ταφικών εθίμων
προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες
στην προσπάθεια ανασύνθεσης της
ελληνικής κοινωνίας αυτής της
περιόδου. Στη φωτογραφία,
γεωμετρικά αγγεία από το
πολυάνδριο στην Πάρο. Πρόκειται
για έναν ομαδικό τάφο του τέλους
του 8ου αιώνα π.Χ., που περιείχε
περίπου σαράντα αγγεία με οστά
πλυμένα, τα οποία ανήκαν σε άνδρες
ηλικίας 28-30 ετών.
Πάρος, Αρχαιολογικό Μουσείο.

5. Μερικές πτυχές της ομηρικής κοινωνίας είναι
συνυφασμένες με την ιδέα μίας κοινωνίας των
Πρώιμων Σκοτεινών χρόνων όπου κυριαρχούν οι
"μεγάλοι άνδρες". Πρόκειται για μία κοινωνία
τοπική, μικρής κλίμακας, πατριαρχική και
αγροτική, που τη χαρακτηρίζει ο ανταγωνισμός
μεταξύ μεμονωμένων ανθρώπων και ομάδων για
την τιμή και την καταξίωση. H τιμή αποκτιόταν
μέσω της ανδρείας στη μάχη και της παράθεσης
πλουσιοπάροχων γιορτών σε συνδυασμό με τη
διαπραγματευτική τους ικανότητα. Υπήρχε ένας
έντονος διαχωρισμός μεταξύ της τάξης των
αριστοκρατών και του κοινού λαού. Aυτή η
εικόνα είναι σύμφωνη με τα αρχαιολογικά
δεδομένα, κυρίως τον πλούτο των κτερισμάτων
σε ορισμένους τάφους, τουλάχιστον για μερικές
περιοχές της Ελλάδας τον 11ο και 10ο αιώνα
π.Χ. Στους Πρώιμους Σκοτεινούς χρόνους ήταν
συνηθισμένες οι κοινωνίες των "μεγάλων
ανδρών", οι οποίες φαίνεται να σχετίζονταν με
έναν αριθμό μη σταθερών εγκαταστάσεων.
Σχεδιαστική αναπαράσταση ταφής με καύση,
η οποία εντοπίστηκε στα βορειοδυτικά του
Αρείου Πάγου. Ο νεκρός ήταν πολεμιστής,
όπως φανερώνουν τα κτερίσματα που
συνόδευαν τον αμφορέα όπου φυλάσσονταν η
τέφρα και τα οστά του νεκρού. Εκτός από
αγγεία βρέθηκαν αιχμές δοράτων καθώς και
ένα ξίφος τοποθετημένο γύρω από τους ώμους
του αμφορέα. 900 π.Χ. Σχέδιο: J. Travlos.

6. Αυτές οι κοινωνίες, ωστόσο, παύουν να
αποτελούν τον κανόνα και χάνουν τη
σπουδαιότητά τους μετά το 10ο αιώνα π.Χ.
Είναι δύσκολο να συσχετισθούν με τα δεδομένα
από μεγαλύτερες και πιο σταθερές κοινότητες,
όπως της Aθήνας, του 'Aργους και της Kνωσού.
Στις κοινωνίες των Σκοτεινών χρόνων και της
Γεωμετρικής περιόδου ο κανόνας ήταν η
διαφορετικότητα. Ακόμα και οι πιο σταθερές
κοινότητες της εποχής αναπτύσσονταν σε πολύ
διαφορετικές γραμμές και έτσι δεν μπορούν να
ενταχθούν στο ίδιο κοινωνικό μοντέλο. Η
αναγέννηση του 8ου αιώνα π.Χ. ήταν το
αποκορύφωμα μίας μακράς περιόδου
κοινωνικών εξελίξεων και δημιούργησε τις
προϋποθέσεις για το σχηματισμό των πόλεων-
κρατών στην Ελλάδα την Αρχαϊκή εποχή.
Σύγχρονη αναπαράσταση οπλίτη της
Γεωμετρικής Περιόδου. Ευγενική χορηγία του
συλλόγου ιστορικών μελετών Κορυβαντες.
Διακρίνεται το βαρύ σιδερένιο ξίφος της εποχής
(άορ στον Όμηρο) και η οκτώσχημη ασπίδα
«τύπου Διπύλου», όπως δηλαδή
αναπαριστάνεται στην αγγειογραφία.

7. Κατά τη μετάβαση από τους μυκηναϊκούς στους σκοτεινούς χρόνους, η μυκηναϊκή παράδοση όχι
μόνο δεν εξαφανίστηκε, αλλά διατηρήθηκε σε αρκετούς τομείς της ζωής. Κατ' αρχήν, πολλοί
οικισμοί των ιστορικών χρόνων ιδρύθηκαν πάνω ή δίπλα σε μυκηναϊκές θέσεις. Σε αυτές τις
περιπτώσεις παρατηρείται ένα χρονικό κενό στα αρχαιολογικά δεδομένα, με εξαίρεση το
νεκροταφείο του Κεραμεικού όπου ανασκάφηκε μια αδιάσπαστη σειρά υπομυκηναϊκών τάφων.
Στην Αττική και την Κρήτη υπήρξε συνέχεια στην εξέλιξη της αγγειογραφίας κατά τους
Σκοτεινούς χρόνους, με τη δημιουργία δύο διαφορετικών κεραμικών ρυθμών που αποτελούσαν
συνέχεια του μυκηναϊκού και του μινωικού αντίστοιχα. Σε πολλά μυκηναϊκά και μινωικά ιερά δε
διακόπηκε η λατρεία, γεγονός που πιστοποιείται από τα αναθήματα που παρουσιάζουν άρρηκτη
συνέχεια. Σε μερικές περιοχές ιδρύθηκαν για πρώτη φορά ιερά όπου λατρεύονταν τοπικοί μυθικοί
ήρωες, όπως ο Ακάδημος στην Αθήνα και ο Οδυσσέας στην Ιθάκη.
Υπομυκηναϊκοί τάφοι, οι οποίοι βρέθηκαν στον Κεραμεικό, στη βόρεια όχθη του
Ηριδανού, κάτω από το Πομπείο.
Αθήνα, Γ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

8. Η σύνθεση των ομηρικών επών οδήγησε σε μια γενική αφύπνιση του ενδιαφέροντος για το
μυκηναϊκό παρελθόν. Ως εκδηλώσεις αυτής της τάσης θεωρούνται οι ηρωικές λατρείες που
πιστοποιούνται από την ανάθεση προσφορών σε τάφους και οι πλούσιες "ηρωικές" ταφές στη
Σαλαμίνα της Κύπρου. Τα ίδια τα έπη συνέβαλαν τα μέγιστα ώστε να γίνει κοινό κτήμα των
Ελλήνων η ανάμνηση της μυκηναϊκής εποχής, που ως τότε είχε διατηρηθεί μέσω της προφορικής
παράδοσης. Επιπλέον, διέσωσαν λέξεις και τύπους της γλώσσας, καθώς και πολιτειακούς και
θρησκευτικούς θεσμούς των μυκηναϊκών χρόνων που επιβίωσαν με διαφορετικό περιεχόμενο και
στους ιστορικούς χρόνους, όπως για παράδειγμα αυτός της βασιλείας. Τέλος, την ίδια εποχή
σημειώθηκε αύξηση των εικονιστικών παραστάσεων στην αγγειογραφία κυρίως της Αττικής και
πολλοί ερευνητές θεωρούν ότι αποδίδουν μυθολογικές σκηνές του τρωικού κύκλου.
Παράσταση σε γεωμετρική
οινοχόη, η οποία βρέθηκε
στην αρχαία Αγορά της
Αθήνας. 8ος αιώνας π.Χ.
Το θέμα που απεικονίζεται
(πολεμιστές πεζοί και σε
άρματα, εκφορά και ταφή
νεκρού, ενδεχομένως
απηχεί περιστατικό του
Τρωικού Πολέμου.

9. Ψευδόστομος αμφορέας, ο οποίος
βρέθηκε σε τάφο στην Ασίνη. 1200-
1150 π.Χ.
Άργος, Αρχαιολογικό Μουσείο 2080.
ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
© ΥΠΠΟ .
Η περίοδος που ακολούθησε την
κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού
στην Ελλάδα είναι γνωστή ως Σκοτεινοί
χρόνοι ή ελληνικός Μεσαίωνας. Η επιλογή
του όρου "ελληνικός Μεσαίωνας" είναι
ενδεικτική της μεγάλης ρήξης με το
μυκηναϊκό παρελθόν που σημειώθηκε
στους αιώνες μεταξύ του 1050 και 900
π.Χ. Η παρακμή του μυκηναϊκού
πολιτισμού ξεκίνησε σταδιακά από τα τέλη
του 13ου αιώνα π.Χ. Γύρω στο 1200 π.Χ.
μαρτυρούνται αρχαιολογικά καταστροφές
στα μεγάλα κέντρα της Πελοποννήσου και
της κυρίως Ελλάδας, με συνέπεια να
ξεκινήσει κύμα μεταναστεύσεων προς τα
παράλια της Μικράς Ασίας και εσωτερικών
μετακινήσεων προς τη δυτική Ελλάδα. Οι
αναστατώσεις αυτές προκάλεσαν τη
συρρίκνωση του πληθυσμού στην
ενδοχώρα. Η ολοκληρωτική καταστροφή
των ανακτόρων στα χρόνια μεταξύ του
1150-1050 π.Χ. σηματοδότησε το τέλος της
μυκηναϊκής εποχής, αφού οδήγησε στην
οριστική κατάλυση των βασικών πολιτικών
και οικονομικών δομών της.

10. Χάρτης με τις μεταναστεύσεις των
ελληνικών φύλλων μεταξύ του 1125
και 1100 π.Χ.
Χριστόπουλος, Γ., Μπαστιάς, Ι. (εκδ.),
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β,
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1971, σ. 20.
Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος
Ελληνισμού.
© Εκδοτική Αθηνών.
Η μετάβαση στη νέα εποχή συνοδεύτηκε από τόσο έντονες αλλαγές, σύμφωνα με τα
αρχαιολογικά δεδομένα, ώστε οι Έλληνες των ιστορικών χρόνων -που είχαν διατηρήσει την
ανάμνηση του παρελθόντος- συνέδεσαν το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού με την "κάθοδο των
Δωριέων". Κατά τον 11ο αιώνα π.Χ. εισήχθη μεν στην Ελλάδα η χρήση του σιδήρου καθώς και
νέα ταφικά έθιμα, αλλά δεν υπάρχουν ασφαλή στοιχεία που να αποδίδουν τις αλλαγές αυτές στην
εμφάνιση ενός νέου φύλου. Σύμφωνα πάντως με την ίδια παράδοση, τη "δωρική κατάκτηση"
ακολούθησε η "ιωνική μετανάστευση", δηλαδή η μετακίνηση μεγάλου μέρους των αυτόχθονων
κατοίκων της κυρίως Ελλάδας προς το Αιγαίο και τη Μικρά Ασία, γεγονός που επιβεβαιώνεται
ως ένα βαθμό και από την κατανομή των γλωσσικών ιδιωμάτων στις περιοχές αυτές.

11. Έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες για τα αίτια της
πτώσης του μυκηναϊκού πολιτισμού, ενώ η εξαγωγή
ασφαλών συμπερασμάτων για την περίοδο που
ακολούθησε είναι μάλλον αδύνατη, λόγω της έλλειψης
γραπτών πηγών. Η Ελλάδα των Σκοτεινών χρόνων
παρουσίαζε μια εικόνα φτώχειας και απομόνωσης σε
σύγκριση με την προηγούμενη εποχή, που όμως δεν
ήταν ομοιόμορφη για όλες τις περιοχές και κατά τη
διάρκεια όλης της περιόδου. Η Αθήνα και η Κρήτη για
παράδειγμα φαίνεται ότι επηρεάστηκαν λιγότερο από
τις συνθήκες αυτές. Είναι σίγουρο πάντως ότι η γνώση
της γραφής χάθηκε, καθώς και το ενδιαφέρον για την
εικονιστική τέχνη. Οι οικισμοί και τα ιερά
κατασκευάζονταν από ευτελή υλικά και έχουν αφήσει
ελάχιστα υλικά κατάλοιπα. Μόνο η κεραμική
παρουσίαζε αδιάσπαστη συνέχεια με το μυκηναϊκό
παρελθόν, με τη δημιουργία ενός απλουστευμένου
εικονογραφικού ρυθμού, του λεγόμενου
"υπομυκηναϊκού". Παρά την έλλειψη επαρκών
στοιχείων πάντως, είναι σίγουρο πως τα χρόνια αυτά
ήταν περίοδος επώασης του γεωμετρικού πολιτισμού
που αναδύθηκε από την Ελλάδα των Σκοτεινών χρόνων.
Ήδη τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης άρχισαν να
διαφαίνονται από τα μέσα του 9ου αιώνα π.Χ., εποχή
σταδιακής αποκατάστασης των εμπορικών σχέσεων με
την Ανατολή.
Πρόχους, η οποία βρέθηκε σε τάφο
στο Άργος. 1050 π.Χ.
Άργος, Αρχαιολογικό Μουσείο Ε
691. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
© ΥΠΠΟ .

12. Η μετάβαση της Ελλάδας από τους Σκοτεινούς
χρόνους στη Γεωμετρική περίοδο ξεκίνησε στα μέσα
του 9ου αιώνα π.Χ., όταν οι εμπορικές σχέσεις με την
Ανατολή -οι οποίες είχαν διακοπεί μετά την
κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου- άρχισαν
σταδιακά να αποκαθίστανται. Η περίοδος που
ακολούθησε -από το 900 ως το 700 π.Χ. περίπου-
ονομάζεται συμβατικά "Γεωμετρική" από το
γεωμετρικό ρυθμό κεραμικής που αναπτύχθηκε αρχικά
στην Αθήνα και διαδόθηκε και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Παρόλο που ο ρυθμός της ανάκαμψης δεν ήταν
ομοιόμορφος για όλες τις περιοχές, κατά τον 8ο αιώνα
σημειώθηκε μια κατακόρυφη άνοδος του βιοτικού
επιπέδου σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Η αντίθεση
σε σχέση με την πενία των προηγούμενων αιώνων ήταν
τόσο έντονη, ώστε η περίοδος αυτή συχνά ονομάζεται
"ελληνική Aναγέννηση".
Αττικός γεωματρικός αμφορέας του τέλους του 8ου αι. Το αττικό εργαστήριο κεραμικής
φαίνεται να είναι το πιο παραγωγικό της εποχής με πολλά παραδείγματα καλά
σωζόμενων αμφορέων διακοσμημένων με γεωμετρικά σχήματα και, προς το τέλος της
περιόδου, εικονιστικές παραστάσεις (αρματηλάτες, πεζοί πολεμιστές, εκφορά) στο λαιμό
και το σώμα του αγγείου, πάντα με μαύρο μελάνι. Πολλά από αυτά τα αγγεία
χρησίμευαν ως σήμα πάνω σε τάφο.

13. Τα αρχαιολογικά δεδομένα πιστοποιούν αξιοσημείωτη
αύξηση του πληθυσμού που οδήγησε σε μια σειρά εξελίξεων,
οι οποίες υποδηλώνουν και αλλαγή στις κοινωνικές δομές. Tο
γεγονός πως τα οικιστικά κατάλοιπα της περιόδου αυτής είναι
περισσότερα φανερώνει στροφή του πληθυσμού σε
μονιμότερες εγκαταστάσεις. Μεγάλο πρόβλημα αποτελούσε η
έλλειψη καλλιεργήσιμης γης που οδήγησε αρχικά σε έριδες
μεταξύ γειτονικών πόλεων -ή και των πολιτών της ίδιας
πόλης- και είχε σαν αποτέλεσμα την ίδρυση αποικιών στη
Μικρά Ασία, τη Δύση και σε μικρότερο βαθμό τη Μαύρη
Θάλασσα. Η επαφή των Ελλήνων με τους λαούς της
Ανατολής διευκόλυνε τις μεταξύ τους πολιτιστικές
ανταλλαγές, με σημαντικότερη τη γνώση της αλφαβητικής
γραφής καθώς και την εκ νέου εισαγωγή τεχνικών που είχαν
λησμονηθεί κατά τους Σκοτεινούς χρόνους. Η τέχνη
παρουσίασε αξιοσημείωτη άνθηση, καθώς ανανεώθηκε το
ενδιαφέρον για την απόδοση εικονιστικών σκηνών στην
αγγειογραφία και τη μεταλλοτεχνία. Στα χρόνια αυτά
ανάγεται και η σύνθεση των ομηρικών επών, τα οποία
γνώρισαν μεγάλη διάδοση σε όλη την Ελλάδα μετά την
ανάκτηση της γνώσης της γραφής. Παράλληλα, η φήμη των
μεγάλων πανελλήνιων ιερών εξαπλώθηκε, ενώ το 776 π.Χ.
έγιναν κατά την παράδοση οι πρώτοι Ολυμπιακοί Aγώνες.
Οινοχόη που διασώζει μία
από τις αρχαιότερες
ελληνικές επιγραφές.
Βρέθηκε στο Δίπυλο και
χρονολογείται στο β' μισό
του 8ου αιώνα π.Χ.
Αθήνα, Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο
192. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
© ΥΠΠΟ .

14. Οι πρώτες επαφές της Ελλάδας με τη Μέση Ανατολή μαρτυρούνται αρχαιολογικά ήδη από τις
αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. και συνεχίστηκαν μέχρι το 1050 π.Χ. περίπου, όταν κατέρρευσε το
υπερπόντιο μυκηναϊκό εμπόριο. Ακολούθησε περίοδος σχετικής αλλά όχι απόλυτης απομόνωσης,
κατά την οποία εξαφανίστηκαν ο χαλκός και ο χρυσός που χρησιμοποιούνταν ευρέως στα
μυκηναϊκά χρόνια. Ήδη όμως στα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ. διαδόθηκε στην Ελλάδα -πιθανώς
μέσω της Κύπρου- η τεχνική της επεξεργασίας του σιδήρου. Οι εμπορικές σχέσεις με την
Ανατολή άρχισαν βαθμιαία να αποκαθίστανται, όπως πιστοποιείται από την ελληνική κεραμική
του 10ου αιώνα π.Χ. που βρέθηκε στην Τύρο και τα εισηγμένα ανατολικά αντικείμενα στην
Κρήτη που χρονολογούνται γύρω στο 900 π.Χ. Tον επόμενο αιώνα οι έλληνες έμποροι
επανεμφανίστηκαν στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο ακολουθώντας το παράδειγμα των Φοινίκων.
Ίδρυσαν μάλιστα εμπορικούς σταθμούς στην Ταρσό της Κιλικίας και την Αλ Μίνα της Συρίας για
να διευκολύνουν τις εισαγωγές από την Ανατολή.
Χάλκινο τύμπανο από το Ιδαίον Άντρον στην
Κρήτη, με έντονες ανατολικές επιδράσεις.
Εικονίζεται μια θεϊκή μορφή που πατά με το
αριστερό της πόδι έναν ταύρο, ενώ στα δύο υψωμένα
χέρια της κρατάει ένα λιοντάρι. Δεξιά και αριστερά
φτερωτοί δαίμονες χτυπούν τύμπανα. 8ος αιώνας
π.Χ.
Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Τσακτσίρας, Λ., Τιβέριος, Μ., Ιστορία των Αρχαίων
Χρόνων ως το 30 π.Χ., Οργανισμός Εκδόσεων
Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 1996, σ. 79.
© ΥΠΠΟ

15. Στην Ελλάδα εισάγονταν κυρίως μέταλλα και χειροποίητα είδη από μέταλλο και ελεφαντόδοντο
με αντάλλαγμα γεωργικά προϊόντα και αγγεία. Σε μερικές περιπτώσεις θεωρείται πιθανή η
εγκατάσταση ανατολιτών τεχνιτών και φοινίκων εμπόρων στον ελλαδικό χώρο, κυρίως στα
Δωδεκάνησα και την Κρήτη. Οι επαφές με την Ανατολή κορυφώθηκαν κατά τον 8ο αιώνα π.Χ.
και αργότερα και όπως είναι φυσικό τα εισηγμένα αντικείμενα -τα λεγόμενα orientalia- και οι
ντόπιες απομιμήσεις τους άσκησαν μεγάλη επιρροή στην τέχνη, κυρίως στα κοσμήματα και την
μεταλλοτεχνία. Στα μέσα του αιώνα εισήχθη στην Ελλάδα το φοινικικό αλφάβητο, τα "φοινικήια"
γράμματα κατά τον Ηρόδοτο. Στην αγγειογραφία τέλος, ο γεωμετρικός χαρακτήρας διατηρήθηκε
μέχρι τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. όταν στην Αθήνα και την Κόρινθο γεννήθηκαν -κάτω από την
επίδραση της ανατολικής τέχνης- δύο διαφορετικοί "ανατολίζοντες" ρυθμοί.
Η τεχνική επεξεργασίας του σιδήρου διαδόθηκε στην Ελλάδα τον 11ο αιώνα π.Χ. Στη
φωτογραφία, σιδερένιοι κρατευτές (πυροστιές) με τη μορφή πλοίων, που βρέθηκαν σε
τάφο στο Άργος. 8ος αιώνας π.Χ. Άργος, Αρχαιολογικό Μουσείο F10-F11. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Σπαθάρη, Ε., Αρμενίζοντας στο χρόνο: Το πλοίο στην ελληνική τέχνη, Εκδόσεις
ΚΑΠΟΝ, Αθήνα 1995, σ.70, εικ. 77.

16. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010, σ.σ. 74-106
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/03 (Γεωμετρική Περίοδος)
Γ) Στα άρθρα της ιστοσελίδας
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art/
(Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

17. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Andrewes A, Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, μτφρ. Ανδρέας Παναγόπουλος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής
Τραπέζης, Αθήνα 1983
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Boardman John, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλίας Ανδρεάδης, εκδ. Καρδαμίτσα,
Αθήνα 1996
Boardman John, Αθηναϊκά μελανόμορφα αγγεία, μτφρ. Όλγα Χατζηαναστασίου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1980
Boardman John, Αθηναϊκά ερυθρόμορφα αγγεία – αρχαϊκή περίοδος, μτφρ. Ελευθερία Παπουτσάκη-Σερμπέτη, εκδ.
Καρδαμίτσα, Αθήνα 1985
Boardman John, Ελληνική πλαστική – αρχαϊκή περίοδος, μτφρ. Εύα Σημαντώνη-Μπουρνιά, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα
1982
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό
Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Flaceliere Robert, Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος των Αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Γεράσιμος Βανδώρος, εκδ.
Παπαδήμα, Αθήνα 1995

18. Glotz Gustave, Η Ελληνική Πόλις, μτφρ. Αγνή Σακελλαρίου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ. Β’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970
Κοκκορού-Αλευρά Γεωργία, Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία (1050-50 π.Χ.), εκδ. Καρδαμίτσα,
Αθήνα 1991
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Manfredi Valerio Massimo, Οι Έλληνες της Δύσης, μτφρ. Βανέσα Λάππα, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1997
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

19. Μπαμπινιώτης Γεώργιος (επιμ.), Η Γλώσσα της Μακεδονίας – η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα των
Σκοπίων, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1992
Parke H.W, Οι Εορτές στην Αρχαία Αθήνα, μτφρ. Χαράλαμπος Ορφανός, εκδ. Δαίδαλος-Ιωαν. Ζαχαρόπουλος,
Αθήνα 2000
Παπαχατζής Νικόλαος, Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-
Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Προμπονάς Ιωάννης, Ελληνική Επική Ποίηση, από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα, Αθήνα 1990
Ραμού-Χαψιαδή Άννα, Από τη φυλετική στην πολιτική κοινωνία. Πολιτειακή εξέλιξη της Αθήνας, εκδ. Καρδαμίτσα,
Αθήνα 1982
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα
1998
Τραυλός Ιωάννης, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, εκδ. Καπόν, Αθήναι 1993( Β’ έκδοση)

20. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την αρχαία Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)