1. Διονύσιος Σολωμός
«Ο Κρητικός»
[Έτος] 1
Τα αυτόγραφα του ποιήματος
Αν υπάρχει η απλωσιά για να
παίζει ο καθείς την μπάλα που
ξέρει, στο σολωμικό γήπεδο, τούτο
το οφείλουμε στην αφιέρωση και
την υποταγή του Ιάκωβου Πολυλά,
εκδότη του Σολωμού…
Ηλίας Λάγιος, Ιάκωβου Πολυλά:
«Προλεγόμενα». Περιδιάβαση στο χώρο
του φανταστικού
Περ. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1707, σελ. 1307
Ελαιογραφία του Δ. Μυταρά
(από τη συλλογή έργων τέχνης
της Βουλής των Ελλήνων)
1

2. Τα αυτόγραφα έργα (ΑΕ) του Σολωμού μας
επιτρέπουν να μελετήσουμε «τη σταδιακή διαδικασία
παραγωγής του ποιητικού έργου», και να
«εκτιμήσουμε την πλήρη ποικιλία των εκδοχών που ο
Σολωμός σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει».
O Σολωμός πέθανε το Φεβρουάριο του 1857 από εγκεφαλική
συμφόρηση, αφήνοντας το σύνολο σχεδόν του έργου του ανέκδοτο.
Δύο χρόνια αργότερα, το 1859, ο μαθητής και φίλος του Ιάκωβος
Πολυλάς, εκδίδει Άπαντα τα Ευρισκόμενα του Σολωμού.
Ο Πολυλάς φρόντισε να αναστυλωθούν τα «πολύτιμα συντρίμμια»,
όπως τα χαρακτήρισε, του Σολωμικού έργου γιατί αυτός ήταν ο μύστης,
αυτός είχε κατά τη φράση του Μαβίλη «σα μέλισσα τρυγήσει την
ποιητική ουσία του Σολωμού».
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 2

3. Τα Σχεδιάσματα του Κρητικού μας σώθηκαν αυτόγραφα και
συγκεντρωμένα σ` ένα τετράδιο, το Αυτόγραφο Τετράδιο Ζακύνθου αρ.
11 (Ζ 11). Το χειρόγραφο, όπως αναφέρει ο Λίνος Πολίτης, «αποτελείται
από 25 σελίδες ψιλογραμμένες και πυκνογραμμένες, μ` ένα πλήθος από
παραλλαγές, μ` ένα πλήθος από σχεδιάσματα, άγνωστα όλ` αυτά, μ`
έναν πλούτο που πραγματικά καταπλήσσει… Είναι περιττό να
προσθέσω πόσο πολύτιμα είναι όλ` αυτά στην κατανόηση του ίδιου του
έργου».
Ο Κρητικός, Ζακύνθου αρ. 11, φ 27β και φ 24α
Ο «Κρητικός» είναι από τα πιο πυκνά ποιήματα του Σολωμού σε ό,τι
αφορά τη δόμησή του.
Φρόντισε να είσαι σύντομος και να μην επιμένεις σε τίποτα.
(ΑΕ 357 Β1-2)
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 3

4. Στην εκδοτική μορφή που μας δίνει η έκδοση Πολυλά είναι ένα
«απόσπασμα» σε πέντε ενότητες, αριθμημένες με το χέρι του ποιητή,
από 18 έως 22. 1
«Ο τίτλος ο Κρητικός όσο και ο υπότιτλος («απόσπασμα»), όπως και όλα
τα αποσιωπητικά στην έκδοση Πολυλά, δεν οφείλονται στον ποιητή,
αλλά στον επιμελητή της έκδοσης (στα χειρόγραφα ο μόνος υπαινιγμός
στον τίτλο του έργου είναι η ιταλόγλωσση φράση «Il Cretense», ενώ -
αντιθέτως – η αρίθμηση των επιμέρους ενοτήτων είναι του Σολωμού».
(Πήτερ Μάκριτζ, Η σχέση ιστορίας και αφήγησης στον «Κρητικό»)
Το κεντρικό επεισόδιο παρουσιάζεται σε μια συνεχή αφήγηση, που
γίνεται σε πρώτο πρόσωπο, με χρονολογική σειρά, αν και με διακοπές.
Το ποίημα αποτελείται από 134 στίχους. «Η οπτασία της
Φεγγαροντυμένης και το άκουσμα του μαγικού ήχου καταλαμβάνουν 46
και 32 στίχους του κειμένου αντίστοιχα, ενώ τα πιο ρεαλιστικά στοιχεία
του κεντρικού επεισοδίου καταλαμβάνουν μόνο 28 στίχους. Οι υπόλοιποι
28 αναφέρονται σε γεγονότα που τοποθετούνται χρονικά εκτός του
κεντρικού επεισοδίου».
(Πήτερ Μάκριτζ, Η σχέση ιστορίας και αφήγησης στον «Κρητικό»).
Η αφήγηση αρχίζει με μια περιπέτεια στη θάλασσα, τη μάχη του ήρωα με
τα κύματα. Όμως, με τις διαδοχικές και ολοένα διευρυνόμενες
«αναλήψεις», ο αφηγητής ανασυνθέτει σταδιακά ολόκληρη την
προϊστορία του Κρητικού, από τη βρεφική του ηλικία («όταν μ` έθρεφε το
1Για την αρίθμηση αυτή προτείνεται μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία από τους Coutellle και
Τσαντσάνογλου σύμφωνα με την οποία ο Κρητικός «εντάσσεται στα πλαίσια ενός ευρύτερου
σπονδυλωτού «συνθέματος» αποτελούμενου από 4 λυρικά και 4 σατιρικά ποιήματα, που σχεδίαζε ο
Σολωμός στο Τετράδιο Ζ11… Η ιδέα αυτού του συνθέματος δεν προχώρησε πέρα από έναν
στοιχειώδη αρχικό σχεδιασμό».
Ε. Καψωμένος, «Καλή `ναι η μαύρη πέτρα σου». Ερμηνευτικά κλειδιά στο Σολωμό, Εστία 1992.
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 4

5. γάλα της μητρός μου») ως τη χρονική στιγμή που αναγκάζεται να
εκπατριστεί («Μακριά από `κείθ` εγιόμισα τις φούχτες μου κι εβγήκα»).
(Ερατοσθένης Καψωμένος «Ο Κρητικός» του Σολωμού. Αφηγηματικές και
σημασιακές δομές, ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1707)
Ο Κρητικός κολυμπά με την αρραβωνιαστικιά του στην τρικυμία επειδή
έχουν ναυαγήσει, όπως φαίνεται από τις οδηγίες του Σολωμού «εις
εαυτόν».
Ανάγκη να κάνεις να καταλάβουν πως ήτανε
καραβοτσακισμένοι.
(ΑΕ 355 Α11-12)
Η πληροφορία αυτή όμως, αποσιωπάται στην αρχή της αφήγησης.
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 5

6. Η τρικυμία και το ναυάγιο αποτελούν μονάχα το αφηγηματικό πλαίσιο
του έργου. Το κέντρο κατέχει η επικοινωνία του ήρωα με τη φύση που
επιμερίζεται σε δύο εμπειρίες:
• στη εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης και
• στο «γλυκύτατον ηχό» που τη διαδέχτηκε
Τόσο η θαλασσινή καταιγίδα όσο και οι εμπειρίες της Φεγγαροντυμένης
και του «γλυκύτατου ηχού» λειτουργούν ως αντίμαχες δυνάμεις. Η
καταιγίδα εκπροσωπεί την αρνητική όψη της φύσης. Η Φεγγαροντυμένη
κι ο ηχός τη θετική.
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 6

7. Επομένως, έχουμε τρεις φάσεις δοκιμασίας:
αγριεμένα
φυσικά γλυκύτατος
στοιχεία Φεγγαροντυμένη
ηχός
(φανερά
αντιθετική) παραπλανητικά ευνοϊκές και γι αυτό
πιο επικίνδυνες, αφού
αποπροσανατολίζουν τη βουλητική
λειτουργία του ήρωα, λυγίζουν την
ηθική του δύναμη και παραλύουν τον
αγώνα του
Η ηθική δύναμη που μπαίνει σε δοκιμασία από τη
συμφορά και <από> την άλλη, ντυμένη με μια γοητεία που
κάνει στο τέλος πικρότερο το χαμό.
(ΑΕ 360 Β5-7)
Πεδίο δοκιμασίας είναι η ζωή (εδώ πινελιές σύντομες και
βαθιές) έτσι που εδώ να βρίσκεται το βάθος όλου του
ποιήματος και να φανερώνεται ο δυνατός χαρακτήρας του
Κρητικού.
(ΑΕ 360 Β8-11)
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 7

8. Είναι ευνόητο ότι ο «δυνατός χαρακτήρας του Κρητικού» αναδείχνεται
μέσα από τη δοκιμασία της ηθικής του δύναμης. Και η δοκιμασία
επιμερίζεται σε αντιπαραθέσεις με δύο αντίθετης ποιότητας δυνάμεις:
VS
Και η μαγευτική δύναμη εκφράζεται κι αυτή με δύο διαδοχικές εμπειρίες:
Της Φεγγαροντυμένης και
Της αρμονίας του ήχου
Τόσο η οπτασία της Φεγγαροντυμένης, όσο και ο παναρμόνιος ήχός
λειτουργούν ως «Εξωτερικά Εμπόδια της Φύσης». Την τελευταία λέξη του
Σολωμού πάνω στο βαθύτερο νόημα του έργου αποτελούν οι
παρακάτω σημειώσεις:
Μια ισορροπία Δυνάμεων ανάμεσα στην ψυχή του
ναυαγού, μεστή από μια Μεγάλη Στιγμή της Ιδέας (που είναι
να φέρει στο ακρογιάλι το σώμα της Αρραβωνιαστικιάς
που τη νομίζει ζωντανή) και στα Εξωτερικά Εμπόδια της
Φύσης, μεστής από μιαν άλλη Στιγμή Μαγευτική της Ιδέας.
Θαρρώ πως εδώ πολύ φυσικά βαθαίνει η αυλακιά μιας
Μεγάλης Ποίησης.
(ΑΕ 380 Α19-27)
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 8

9. «Μεγάλη Στιγμή της Ιδέας»: Αποκαλύπτει την υπεροχή της ηθικής
θέλησης του ήρωα απέναντι στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης.
«Εξωτερικά Εμπόδια της Φύσης»: Περιλαμβάνονται οι δύο άλλες εμπειρίες
του Κρητικού, η οπτασία της Φεγγαροντυμένης και ο «γλυκύτατος ηχός».
Ο όρος «Εμπόδια» τις σημασιοδοτεί ως αντίμαχες δυνάμεις γιατί
λειτουργούν ανταγωνιστικά προς την ηθική θέληση του ήρωα. Με τις
«λυτρωτικές» αξίες που εκφράζουν, μαγνητίζουν τον ήρωα, κυριεύουν
ολοκληρωτικά την ψυχή του, παραλύουν την αγωνιστική του βούληση
και αναστέλλουν την προσπάθειά του.
(Ερατοσθένης Καψωμένος «Ο Κρητικός» του Σολωμού. Αφηγηματικές και
σημασιακές δομές, ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1707)
Και η συνέχεια της σημείωσης παρέχει έναν πολύ σαφή υπαινιγμό για
την παραπλανητική λειτουργία της μαγευτικής όψης της φύσης:
Κι έσχιζα τα κύματα κλπ… Αλλά εδώ η αρμονία. Και μόνο
στο τέλος νιώθει ότι δεν ένιωσε, ότι να νιώσει δεν ημπόρει.
(ΑΕ 380 Α29-32)
Δηλαδή, αυτό που ο ήρωας ένιωσε στο τέλος και που «δεν ημπόρει να
νιώσει» πιο πριν είναι ότι η οπτασία της Φεγγαροντυμένης και η αρμονία
του γλυκύτατου ηχού λειτουργούσαν ως «Εξωτερικά Εμπόδια της
Φύσης» , ως αντίμαχες δυνάμεις στον αγώνα του. Γιατί η θετική τους
όψη (η «Μαγευτική Στιγμή της Ιδέας»), συσκότιζε παραπλανητικά την
αρνητική τους λειτουργία.
(Ερατοσθένης Καψωμένος «Ο Κρητικός» του Σολωμού. Αφηγηματικές και
σημασιακές δομές, ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1707)
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 9

10. «Το σχήμα της παραπλάνησης από έναν εξωτερικά ευμενή αντίμαχο,
είναι μια τυπική λειτουργία σε πολλές μυθικές και παραμυθιακές
αφηγήσεις, ορισμένες από τις οποίες έχουν τροφοδοτήσει τη θεματική
των δημοτικών τραγουδιών (‘παραλογών’)».
Χαρακτηριστική είναι και η αναλογία των δοκιμασιών του Κρητικού προς
το σχήμα των δοκιμασιών του ομηρικού Οδυσσέα, «όπου οι αντίμαχες
δυνάμεις παίρνουν τις αντίθετες όψεις. Τόσο μορφές ανάλογης βίας
(Λαιστρυγόνες, Κύκλωπες, η Σκύλλα και η Χάρυβδις), που αντιστοιχούν
στα μανιασμένα φυσικά στοιχεία (θαλασσινή καταιγίδα) στον «Κρητικό»
(«κι η θάλασσα να καταπιεί την κόρη αναζητάει»), όσο και σε μορφές
παραπλανητικά σαγηνευτικές (Λωτοφάγοι, Σειρήνες, Καλυψώ), που
αντιστοιχούν στις θετικές εμπειρίες του Κρητικού.
Μάλιστα, θα μπορούσε κανείς να υποδείξει τη στενότερη αντιστοιχία
ανάμεσα στη σαγηνευτική λειτουργία του τραγουδιού των Σειρήνων και
του «γλυκύτατου ηχού», καθώς και ανάμεσα στην παραπλανητική
ομορφιά της θεάς Καλυψώς, που υπόσχεται στον Οδυσσέα την
αθανασία (και αιώνια μακαριότητα) και στην ανάλογα παραπλανητική
λειτουργία της θείας Φεγγαροντυμένης, με την ακτινοβολία των αξιών
που ενσαρκώνει».
(Ερατοσθένης Καψωμένος «Ο Κρητικός» του Σολωμού. Αφηγηματικές και
σημασιακές δομές, ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1707)
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 10

11. Ακολουθούν οι στίχοι:
ο ουρανός κι η θάλασσα κι η ακρογιαλιά κι η κόρη.
Έπαψε τέλος κι άδειασε η φύσις κι η ψυχή μου
που εστέναξε κι εγιόμοσε ευθύς οχ την καλή μου
(ΑΕ 380 Α33-35)
και τα σχόλια σε ιταλική σημείωση:
Έτσι ξανασυμπλέκεται/επανέρχεται η δύναμη που
ξαναπαίρνει τα δίκαιά της από την ακαταμάχητη Συμπάθεια.
(ΑΕ 380 Α36-37)
Είναι οι τελευταίες λέξεις που γράφει ο Σολωμός για τον Κρητικό. Η
«δύναμη που επανέρχεται και ξαναπαίρνει τα δίκαιά της» είναι η βούληση
του αγώνα για σωτηρία της κόρης, που ξαναμπαίνει σε ενέργεια και
«ξανασυμπλέκεται» στον αγώνα με τη θάλασσα, τα κύματα, για να
φτάσει στη στεριά.
(Ερατοσθένης Καψωμένος «Ο Κρητικός» του Σολωμού. Αφηγηματικές και
σημασιακές δομές, ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τ. 1707)
Σημειώσεις για το μάθημα της λογοτεχνίας θεωρητικής κατεύθυνσης.
Στάμου Ευαγγελία, φιλόλογος
Ο «Κρητικός» του Σολωμού και τα αυτόγραφα του ποιήματος 11