1. Παρατηρήσεις στο έργο του Παπαδιαμάντη ( από το βιβλίο του καθηγητή ) :
 ο τόπος όπου διαδραματίζονται οι ιστορίες του συγγραφέα είναι κατά
πρώτο, βέβαια, λόγο ο τόπος της γέννησής του, η Σκιάθος, « νησί ελληνικό »,
αλλά και η Αθήνα, δεύτερή του πατρίδα, όπου έζησε « υπέρ το ήμισυ της ζωής
του ». Οι δύο λοιπόν αυτοί τόποι της διηγηματογραφίας του συνθέτουν μαζί με
το χρόνο της, το βιωμένο χωρόχρονο, απ’ όπου ο Παπαδιαμάντης αντλεί
διαρκώς το υλικό του
 καθετί από τους εξωτερικούς αλλά και τους εσωτερικούς σκιαθίτικους
τόπους και χώρους αξιοποιείται από το συγγραφέα για τις διαφορετικές κάθε
φορά σκηνογραφικές ανάγκες του διηγήματος  οι όρμοι, οι αμμουδιές και οι
βράχοι, τα βουνά κι οι ρεματιές, τα μοναστήρια, τα σπίτια, οι σπηλιές. Ειδικά η
θάλασσα, στοιχείο αναπόσπαστο του νησιού και της ζωής των κατοίκων του,
είναι επίμονα και με ποικίλους τρόπους παρούσα
 παράλληλα με την ακινητοποίηση του χρόνου βαίνει, στο τυπικό
παπαδιαμαντικό διήγημα και η έλλειψη έντονης και φανερής δράσης. Αυτό
οφείλεται είτε στον ασήμαντο ή και ανύπαρκτο μύθο – είτε στην εσωτερίκευση
της δράσης και την αντικατάστασή της με « γεγονότα » του ψυχικού βίου προς
όφελος των χαρακτήρων  οι ήρωες ( και οι ηρωίδες ) του Παπαδιαμάντη, αντί
να δρουν, συχνά παραδίνονται στις σκέψεις και τις αναμνήσεις τους,
στοχάζονται για το παρόν και το παρελθόν τους αποκαλύπτοντας αόρατες
ψυχικές διεργασίες που διαγράφουν μιαν εσωτερική αλλαγή, αποτέλεσμα της
σταδιακής τους συνειδητοποίησης και αυτογνωσίας
 τη στατικότητα του διηγήματος ενισχύει και ο τρόπος παρουσίασης του
σκηνικού με τις χαρακτηριστικές εκτενείς περιγραφές, που αναστέλλουν τη
δράση. Η λειτουργία των περιγραφών αυτών, στις οποίες εκδηλώνεται με όλη
της την ένταση η ποιητικότητα της παπαδιαμαντικής γλώσσας, δεν
περιορίζεται στη μετάδοση των αναγκαίων ρεαλιστικών πληροφοριών για το
περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν, κινούνται και δρουν οι ήρωες. Οι περιγραφές
επιτελούν και μια λειτουργία οδηγητική για τον αναγνώστη, ώστε να
συλλάβει το βαθύτερο νόημα του διηγήματος. Αυτό γίνεται δυνατό κάθε φορά
που τόποι, τοπία ή εξωτερικές εικόνες επειδή περιγράφονται με τρόπο
αφαιρετικό ή μεταφορικό που υπογραμμίζει την αναλογία τους με κάτι άλλο,
ανάγονται τελικά σε ποιητικά σύμβολα

2. Το « Όνειρο στο κύμα » αποτελεί χωρίς αμφιβολία το χαρακτηριστικότερο διήγημα με
θέμα την αντιπαράθεση της ευτυχισμένης εφηβείας στη φθορά της ωριμότητας.
Ο Παπαδιαμάντης δημιουργεί τον τύπο του εξομολογούμενου αφηγητή που
αποφασίζει να καταγράψει το μετασχηματισμό του από βοσκού εις τα όρη σε
δικηγόρο με δίπλωμα προλύτου, που αντιστοιχεί με το πέρασμά του από :

 το βουνό στην Αθήνα
 την εφηβεία στην ωριμότητα
 την παραδεισιακή ελευθερία στην όλο μέριμνες δουλεία αυτού του κόσμου ( με
έμφαση στο κοινωνικό στοιχείο )
Το συγκεκριμένο διήγημα περιέχει δύο σειρές αντιθέσεων :

η μία είναι συγχρονική : ο νεαρός βοσκός με την ελευθερία του, την απλότητα, την
αυτάρκεια και την έλλειψη φιλοδοξίας αντιπαρατίθεται στον ιδιότροπο κυρ Μόσχο
που ζει στην εξοχή, μετά από « επιχειρήσεις και ταξίδια », αφού πρώτα μεταφέρει
στο παραδεισένιο τοπίο το νόμο και τις συνήθειες της πόλης ( = ιδιοκτησία,
περιτειχισμός « χωριστόν … βασίλειον … » )
η άλλη είναι διαχρονική : αφορά την αντιπαράθεση μεταξύ του νεαρού βοσκού
και του εαυτού του ως ώριμου δικηγόρου. Ο νεαρός βοσκός είναι « φυσικός
άνθρωπος », χαίρεται την ελευθερία του στην πανέμορφη φύση και την ησυχία του,
ζει με αυτάρκεια από το μικρό μισθό που του δίνει το μοναστήρι για τη φύλαξη του
κοπαδιού και από το κορφολόγημα του γεωργικού μόχθου των άλλων. Ο ίδιος, ως
δικηγόρος, υπηρετεί το νόμο ( προφανώς αναγκάζεται να ψευδολογεί ), αισθάνεται
έγκλειστος και παγιδευμένος στο γραφείο του με « θέσιν οιωνεί αυλικού », έχει το
αίσθημα του ανικανοποίητου και αντιπαθεί τον εργοδότη του.
Ο πρόλογος παρέχει το μετασχηματισμό « ιστορικά », δηλαδή ως πέρασμα από τη
μια κατάσταση στην άλλη  η μεταβολή είναι το αποτέλεσμα αλλά αγνοούμε το
αίτιο.
Πληροφορούμαστε και την κυκλική, εγκιβωτισμένη ιστορία του μοναχού Σισώη :

μια πορεία από τη σωτηρία στην απώλεια και πάλι στη σωτηρία.

3. Η κύρια αφήγηση που ακολουθεί ( ενότητες 2 – 6 ), περιέχει :
και την αιτία της ευτυχίας
και το αίτιο της μεταβολής στο χειρότερο

η ιστορία που μας παρουσιάζεται έχει μια εξωτερικά απλή υπόθεση, που θα
μπορούσε να σκιαγραφηθεί ως εξής :

ο νεαρός βοσκός είναι ευτυχισμένος ( κατάσταση ισορροπίας )
η εμφάνιση της Μοσχούλας και της ομώνυμης κατσίκας προοιωνίζει μια
κατάσταση ανατροπής
Για να κατοχυρωθεί η ισορροπία πρέπει ο νεαρός βοσκός να επιλέξει μια από τις
δύο  η τελική, αποφασιστική επιλογή ευνοεί την κοπέλα, πράγμα που οδηγεί
σε κατάσταση ανισορροπίας.
Περαιτέρω το δίλημμα  παραμονή σε μοναστήρι
ή απόκτηση γνώσης
λύνεται υπέρ του δεύτερου σκέλους, γεγονός που οδηγεί στην τελεσίδικη δυστυχία
του ήρωα – αφηγητή.
Η απλή υπόθεση της ιστορίας περιπλέκεται από την ευφυή ομωνυμία  αυτό
σημαίνει πως τα δύο παραδείγματα ( Μοσχούλα – κόρη, Μοσχούλα – κατσίκα )
συμφύρονται με τέτοιο τρόπο στη συνείδηση του βοσκού, ώστε το ένα μπορεί να
υποκαθιστά το άλλο. Η υποκατάσταση όμως είναι σχεδόν αδύνατη, επειδή οι
διαφορές είναι περισσότερες από τις ομοιότητες.
Στην πορεία, αυτό που ξεκίνησε ως υποκατάσταση προχωρεί εκ των πραγμάτων
σε αντικατάσταση, που γίνεται ολοένα και περισσότερο το αποτέλεσμα μιας
επίμονης επιλογής  το κείμενο υποβάλλει τέσσερις περιπτώσεις επιλογής :

 στην πρώτη του προσέγγιση με την κοπέλα επιλέγεται η κατσίκα χωρίς κανένα
δισταγμό εκ μέρους του βοσκού
 όταν συνειδητοποιεί ότι η κοπέλα έχει πέσει στη θάλασσα και κολυμπάει γυμνή
τότε, αντί για τη δεμένη κατσίκα του, επιλέγει να απολαύσει το θέαμα
της λουόμενης Μοσχούλας
 όταν η κατσίκα αρχίζει να βελάζει και επαναφέρει τον ήρωα στην
πραγματικότητα, την επιλέγει τρέχοντας προς το μέρος της, στην
προσπάθειά του να μη γίνει αντιληπτός από την ανεψιά του κυρ Μόσχου
 όταν η κόρη κινδυνεύει να πνιγεί, τότε ο ήρωας ξεχνάει τη δεμένη κατσίκα και
επιλέγει να πέσει στη θάλασσα να σώσει την κοπέλα – μια επιλογή που
συνεπάγεται το χαμό της ευνοούμενης κατσίκας.

4. Επομένως  η σωτηρία της μιας συνεπάγεται τη θυσία της άλλης
η αγάπη και η φιλοστοργία για τη μια δε συμβιβάζεται με την
αγάπη και τη φιλοστοργία για την άλλη.
---------------------------------------------------------------------------------------
Την ιστορία την αφηγείται ο ώριμος δικηγόρος. Ο αφηγητής χωρίζεται από τον
εαυτό του των εφηβικών χρόνων, με μια σεβαστή χρονική διαφορά  αυτό εκτός
από ωρίμανση σημαίνει και γνώση, που επιτρέπει στον αφηγητή να προβάλλει
όλα εκείνα τα στοιχεία που χαρακτήριζαν το παρελθόν του.
Τρία στοιχεία κυριαρχούν στην αφήγηση της ευτυχισμένης εφηβικής ζωής του
ήρωα :

η χρήση της θαμιστικής αφήγησης ( συνόψιση επαναλαμβανόμενων καταστάσεων )
οι παρομοιώσεις που δηλώνουν τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον
η επίμονη χρήση της κτητικής αντωνυμίας, προκειμένου να περιγραφεί η σχέση του
ήρωα με τα πράγματα του κόσμου.
Και τα τρία μπορούν να αποδοθούν στην εσωτερική εστίαση του ήρωα  αυτός
είναι ο τρόπος που αισθάνεται τη φύση – το χρόνο – τον εαυτό του.
Πιο συγκεκριμένα :

η « φυσική ζωή » είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς πράξεων ή καταστάσεων, που
γίνονται σε έναν καθορισμένο τόπο και σε έναν απροσδιόριστο χρόνο.
Ο τόπος αυτός  είναι μια ποικιλία από όλα τα στοιχεία της φύσης
( λόγγοι, χαράδρες, κοιλάδες, αιγιαλοί, βουνά )
βρίσκεται μακριά από την πόλη
έχει απεριόριστες δυνατότητες για να τραφεί ο ήρωας, που
πάντως περιορίζεται στα αναγκαία.
Έτσι, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα αρκαδικό τοπίο, το οποίο αποτελεί την
εξιδανίκευση του πραγματικού χώρου.
Ο χρόνος υποδηλώνεται μέσω της απουσίας κάθε συγκεκριμένου στοιχείου
χρονολόγησης. Ορίζεται μόνο από την επανάληψη ορισμένων γεωργικών εργασιών
( στις οποίες δε συμμετέχει ο ήρωας ) με συγκεκριμένο καθορισμό ( = σπορά,
θερισμός ) και ειδίκευση ( = μια φορά το χρόνο ).
Ο χρόνος, με άλλα λόγια, υπολογίζεται σε σχέση με την επανάληψη
συγκεκριμένων εθιμικών εργασιών στο χώρο.

5. Μέσα σε αυτόν το χωρόχρονο ο ήρωας βιώνει τη σχέση του με τη φύση, πράγμα
που γίνεται αντιληπτό από την παρομοίωση  μέσω της οποίας προβάλλεται η
διαπίστωση ότι ο αφηγητής αντιλαμβάνεται :
τον εαυτό του έχοντας ως κέντρο τον κόσμο
και τον κόσμο έχοντας ως κέντρο τον εαυτό του.
Γι’ αυτό και η επίμονη χρήση της κτητικής αντωνυμίας « μου » :

δε δηλώνει κτήση
αλλά επιτείνει τη συνάφεια και την ενότητα του ανθρώπου με τον κόσμο, όχι μέσω
νομικών διαδικασιών αλλά μέσω του συναισθήματος.
---------------------------------------------------------------------------------------
Η συναισθηματική σχέση μεταξύ νέου ανθρώπου και φύσης σε έναν ενιαίο κόσμο
που αγνοεί τη χρονική φθορά, δηλώνει :

 την αλλοτινή, χωρίς όρια, ελευθερία
 την κυριαρχικότητα
 και την ανένδεια ακόμα και για την ανθρώπινη γνώση.
---------------------------------------------------------------------------------------
Η εφηβική ηλικία παρουσιάζεται ως σύμβολο της ευτυχίας
και η συνάφεια ανθρώπου – φύσης ως σύμβολο της προ – πτωτικής κατάστασης του
ανθρώπου.
Η περίπτωση του κυρ Μόσχου εύκολα συμβολοποιεί τη διαφορά ανάμεσα στην :
προ – πτωτική κυριαρχία μετα – πτωτική ιδιοκτησία
 
προϋποθέτει ελευθερία υποσημαίνει περίφραξη
αυτάρκεια περιουσία
ποιμενική ησυχία « χωριστόν …
βασίλειον »
( Ο παρείσακτος νόμος της πόλης αποτιμάται ειρωνικά από το δικηγόρο – αφηγητή
ως πρόφαση, προκειμένου να επιβληθεί :
η προσωπική βούληση
και το δίκιο του ισχυρότερου ).

6. Η Μοσχούλα απολαμβάνει μια πλούσια ζωή, απαραίτητη εξάλλου για να
προφυλάξει την καλλονή της από τους κινδύνους και τα βάσανα του μόχθου. Τα
στοιχεία που μας δίνονται είναι τυπικά δείγματα μιας παραμυθιακής παράδοσης
γύρω από την πριγκιποπούλα ή τη χαϊδεμένη μοναχοκόρη :

 υπάρχει ένας στοργικός και αφοσιωμένος ( θετός ) πατέρας, που φροντίζει να
την αναθρέψει μέσα σε μιαν άνετη ατμόσφαιρα, απαραίτητη προϋπόθεση για την
ανάπτυξη μιας λεπτής και εύθραυστης γυναικείας ομορφιάς
 ακόμη πιο τυπικό στοιχείο του αρκαδικού τοπίου είναι το κλειστό περιβόλι, μια
μικρή Εδέμ, μακριά από τον πολύβουο κόσμο, όπου σε διαρκή αιθρία,
καλλιεργούνται τα πιο λεπτά και ευγενικά αισθήματα.
Η περιγραφή της Μοσχούλας παρουσιάζεται με την άμεση παράθεση ενός
αποσπάσματος από το βιβλίο Άσμα Ασμάτων, που αποτελεί ένα επαναλαμβανόμενο
μοτίβο στο συγκεκριμένο ποίημα ( «ερωτικό, ποιμενικό » ) της Παλαιάς Διαθήκης.
Η περιγραφή της κοπέλας μπορεί να διαβαστεί ως παραπομπή σε ένα στερεότυπο
ομορφιάς, πράγμα που φαίνεται να είναι και η πρόθεση του αφηγητή.
Διάφορες αντιφάσεις εντοπίζονται στον ήρωα την ώρα του πειρασμού :

 η απόφαση του ήρωα να παραμείνει κρυμμένος μέχρι η κοπέλα να τελειώσει το
μπάνιο της και να φύγει αντιτίθεται στη διδασκαλία των πνευματικών του
πατέρων για την αποφυγή του γυναικείου πειρασμού
 η αθωότητα της συνείδησης [ … ήμην εν συνειδήσει αθώος… ] αντιφάσκει με την
περιέργεια
 το ονειρώδες σώμα της Μοσχούλας αντιπαρατίθεται στην όραση ( έβλεπα…
διέβλεπα… εμάντευα… )
 η μεταρσίωση από τα επίγεια εξαιτίας του γυμνού κοριτσίστικου σώματος
συνυπάρχει με τους πονηρούς λογισμούς και η αναγωγή του κοριτσιού σε ίνδαλμα
με την αποφυγή του πειρασμού

τελικά ο πειρασμός δεν είναι επιλογή ανάμεσα σε πράγματα θετικά ή αρνητικά
αλλά η επιλογή αποδοχής ή απόρριψης πραγμάτων που είναι ταυτόχρονα και
γοητευτικά και αποκρουστικά

7. Η αφηγηματική παρουσίαση της αγωνίας του ήρωα ανάμεσα στη σωτηρία του
ποιμνίου του και στη σωτηρία του συνανθρώπου του, μπορεί να θεωρηθεί :

όχι μόνο ως παρουσίαση της αμηχανίας του αφηγητή
αλλά και ως προσπάθεια απόδειξης ότι δε ζούμε σε ένα λογικό και ηθικό κόσμο.
Ακόμη και σε αυτό το ειδυλλιακό τοπίο, που θυμίζει επίγειο παράδεισο, οι ηθικές
επιλογές μεταξύ εξίσου αγαπητών πραγμάτων είναι τόσο περίπλοκες, ώστε κάθε
επιλογή σημαίνει ότι αυτό που κερδίσαμε δεν είναι χωρίς κόστος – κάποια απώλεια
θα αποτελέσει το τίμημα της επιλογής μας.
---------------------------------------------------------------------------------------
Η αγάπη προς το ποίμνιο ( Μοσχούλα – κατσίκα ) αποδεικνύεται ατελέσφορη
μπροστά στην αθωότητα με την οποία προσεγγίζεται το μυστήριο του έρωτα
( Μοσχούλα – κοπέλα ). Η αγάπη που χαρακτηρίζει τον τυπικό ποιμένα και το
ποίμνιό του αντικαθίσταται ( εντελώς ειρωνικά ) από την ερωτική θέαση του
γυμνού σώματος της Μοσχούλας. Υπό αυτήν την έννοια αντί ο νεαρός βοσκός να
θυσιάσει την ψυχή του « υπέρ των προβάτων », θυσιάζει το ζώο του προς χάριν της
κοπέλας και χάνει την ψυχή του ( δηλ. την αθωότητά του ).
Ακόμη περισσότερο, η « ονειρώδης ανάμνησις της λουομένης κόρης » που τον
ακολουθεί, γίνεται το αίτιο της οριστικής απώλειας του επίγειου παραδείσου. Γι’
αυτό ο αφηγητής δε δοκιμάζει καν την ένταξή του στο μοναχισμό, με σκοπό να
αντλήσει ζωή από την κλήση της αγάπης του Χριστού στον άνθρωπο.
Ο ήρωας μαθαίνει γράμματα και μέσω της τέχνης, δηλαδή των απείρων
δυνατοτήτων της γλώσσας, κατορθώνει να παρουσιάζει σε λυρικό, ενιαίο σύνολο
όλα τα επιμέρους στοιχεία της ατομικής του εμπειρίας.

8. Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου
1. Η αφήγηση γίνεται σε πρώτο ενικό πρόσωπο – και εύλογα ο αναγνώστης θα
σχηματίσει την εντύπωση πως αυτά που διαβάζει είναι εμπειρίες και βιώματα του ίδιου
του συγγραφέα  μια εντύπωση καθόλα δικαιολογημένη, αφού ο συγγραφέας διαθέτει
πολλά κοινά σημεία με τον ήρωα – αφηγητή :
 κοινός τόπος καταγωγής
 φτώχεια
 αγάπη για το φυσικό περιβάλλον
 βιωματική σχέση με τη θρησκεία
 ζωή στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής
 έντονη νοσταλγία για την ιδιαίτερη πατρίδα
Όμως ο τρόπος παρουσίασης της ιστορίας φανερώνει πως ο συγγραφέας αρνείται
την ταύτισή του με :
 τον αφηγητή
 και τον ήρωα

καθώς ολόκληρη η αφήγηση είναι κλεισμένη σε εισαγωγικά, τα οποία δείχνουν
ότι ο συγγραφέας μάς μεταφέρει αυτούσια την αφήγηση ενός άλλου – στη
συγκεκριμένη περίπτωση του προσώπου που αφηγήθηκε τα γεγονότα.
Επίσης ο συγγραφέας στο τέλος παραθέτει το όνομά του και βάζει την υπογραφή
του, προκειμένου να αποστασιοποιηθεί από τα γεγονότα που παρουσίασε και σε
καμία περίπτωση ο αναγνώστης να μη θεωρήσει την ιστορία προσωπική εμπειρία
του γράφοντα.
2. Το ονειρικό στοιχείο προβάλλεται με την περιγραφή της γυμνής κοπέλας. Αυτή η
λυρική, εξιδανικευμένη περιγραφή :
 επιτείνει το ερωτικό στοιχείο της αφήγησης
 η λουόμενη κοπέλα προβάλλεται ως ενσάρκωση του ονείρου. Καθώς – στην
ενότητα αυτή – το ονειρικό στοιχείο κυριαρχεί, είναι εμφανής η σχέση της με τον
τίτλο του διηγήματος.
3.  σημαντική η παρουσία του στη ζωή του αφηγητή :

 του μαθαίνει τα πρώτα γράμματα ( σελ. 161 )
 την ώρα του πειρασμού τις συμβουλές του θυμάται ο ήρωας προσπαθώντας να
μην υποκύψει στην αμαρτία ( σελ. 172 ). Και μάλιστα αυτές οι συμβουλές του Σισώη
δεν ήταν κούφια λόγια, γιατί κι ο ίδιος ο ιερωμένος κάποτε βρέθηκε αντιμέτωπος
με τον πειρασμό

9.  ξανά στο τέλος, όταν ως ώριμος άντρας πια ο αφηγητής κάνει τον απολογισμό
του, θυμάται τα λόγια του Σισώη, που μιλούσε για τη σωτηρία της ψυχής ( σελ.
178 ).
( ο αφηγητής αναφέρει τον πάτερ – Σισώη στις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής
του, επιθυμώντας με αυτόν τον τρόπο να καταστήσει σαφές πως την απλότητα
και τη σοφία που έβρισκε στα λόγια και στις συμβουλές του συγκεκριμένου
μοναχού δεν την ξαναβρήκε στις διάφορες σχολές απ’ όπου αποφοίτησε ).
4. Στοιχεία που προωθούν το μύθο
2η ενότητα :

Το κτήμα του κυρ – Μόσχου βρίσκεται στα μέρη που κινείται ο ήρωας :
σελ. 164 : Μόνον διαρκή γείτονα ... είχα τον κυρ – Μόσχο.
σελ. 165 : Το κτήμα ήτο παρά το χείλος ... του μικρού βουνού.
σελ. 166 : Το παράθυρον του πύργου το δυτικόν ... των πνευματικών πατέρων μου.
-------------------------------------------
Η πρώτη εξαφάνιση της κατσίκας
η συνωνυμία του ζώου με το κορίτσι

οδηγούν στο διάλογο των δύο νέων.
3η ενότητα :

Το δέσιμο με ένα σχοινάκι της κατσίκας, της Μοσχούλας, όση ώρα ο αφηγητής
κολυμπούσε, για να μην τη χάσει και δεύτερη φορά
“ Όσον αφορά την Μοσχούλαν ... πριν ριφθώ εις την θάλασσαν ”
Η ανεψιά του κυρ – Μόσχου, η Μοσχούλα, έχει πέσει γυμνή στη θάλασσα για να
κολυμπήσει
“ Ο κρότος ήρχετο δεξιόθεν ... συνήθως ελούετο ”
“ ... η Μοσχούλα είχε πέσει αρτίως εις το κύμα γυμνή, κ’ ελούετο ”
4η – 6η ενότητα :
σελ. 171 – 173 : “ Έβλεπε κατά τύχην ... άλλη αίρεσις ειμή να περιμένω ”
σελ. 174 : “ Ούτε μου ήλθε ... πλέον τα επίγεια ”
σελ. 174 : “ Αίφνης εις τας ανάγκας ... να βελάζη !... ”
σελ. 175 : “ Έτρεξα τότε παράφορος ... πλησίον της κατσίκας ”
σελ. 175 – 176 : “ Αλλ’ όμως η στιγμή εκείνη ... άφαντη εις το κύμα ”

10. 5. Στις ιερατικές σχολές που φοίτησε δε βρήκε τις σοφές συμβουλές των
πνευματικών του πατέρων της ιδιαίτερης πατρίδας του, που του δίδασκαν :
να είναι αγνός
να αποφεύγει το γυναικείο πειρασμό για να :

μην αμαρτήσει
να διατηρήσει την ηθική του καθαρότητα
να ζει ενωμένος με το Δημιουργό του
Όμως όταν πήγε να σπουδάσει όλα όσα αποκόμισε ήταν ξερές γνώσεις, τυπική
ορολογία ( ανάλογες γνώσεις αποκόμισε και στη Νομική Σχολή, γι’ αυτό κι
επισημαίνει πως ήταν επόμενο να καταλήξει δικηγόρος μετά τη φοίτησή του σε
δύο ιερατικές σχολές ) που σε τίποτα δεν τον βοήθησαν να αναπτύξει ηθικές
άμυνες απέναντι στη διαφθορά του αστικού τρόπου ζωής.
Ξέρει πως ήταν αμαρτία να παρακολουθήσει τη γυμνή Μοσχούλα την ώρα που
κολυμπούσε, αλλά έχει συνειδητοποιήσει ότι αυτό που πραγματικά θα τον
βοηθούσε να μετανοήσει και να αποφύγει κάτι ανάλογο στο μέλλον θα ήταν να
έμενε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, απολαμβάνοντας την ψυχική πληρότητα που του
πρόσφερε η ομορφιά του φυσικού περιβάλλοντος και δεχόμενος τις νουθεσίες των
πνευματικών του πατέρων.
Η κοσμική γνώση όχι μόνο δεν τον βοήθησε να εξαγνίσει την ψυχή του από το
αμάρτημα της νεανικής του ηλικίας αλλά τον οδήγησε στον κυνισμό και τη
διαφθορά, που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους των πόλεων, οι οποίοι αναλώνονται
στις γνώσεις, στα πτυχία και στην καριέρα γι’ αυτό και δεν είναι σε θέση να
αντιληφθούν ότι με όλα ετούτα που θεωρούν αξίες απομακρύνουν την ψυχή τους
από την απλότητα, την ηθική καθαρότητα και το Θεό.
6. Το “ ζωντανό ” όνειρο για τον αφηγητή αποβαίνει :
λυτρωτικό, τη στιγμή που το ζει
καθώς επιτέλους αγγίζει το γυμνό κορμί της κοπέλας, που η θέα του χάρισε
στο νεαρό βοσκό στιγμές πρωτόγνωρης αισθησιακής απόλαυσης
αισθάνεται τον εαυτό του απόλυτα ευτυχισμένο, γιατί είχε το προνόμιο να
αγγίξει με τα ίδια του τα χέρια ό,τι ποθούσε περισσότερο – το μαγευτικό,
νεανικό σώμα της ανεψιάς του κυρ – Μόσχου
βασανιστικό, στα κατοπινά χρόνια
επειδή παραμένει η μοναδική αγνή, ανιδιοτελής επαφή με ένα γυναικείο σώμα –
μια αίσθηση που δεν ξαναβίωσε μέσα στη φθορά του αστικού πολιτισμού.

11. 8. Κανένα κοινό σημείο δεν έχει πλέον η έφηβη κοπέλα με τη Μοσχούλα της ώριμης
ηλικίας. Το νεαρό κορίτσι που πρόσφερε στιγμές πρωτόγνωρης αισθησιακής απόλαυσης
στον ήρωα – αφηγητή, η ενσάρκωση του ονείρου, τώρα πια έχει απομυθοποιηθεί στην
καρδιά του δικηγόρου. Αξιοσημείωτα είναι τα λόγια που χρησιμοποιεί για τη Μοσχούλα
του παρόντος :
... οπότε είναι απλή θυγάτηρ της Εύας, όπως όλαι : μια κυνική δήλωση, με την
οποία παρουσιάζεται :
η βεβαιότητα ( αν και παραδέχτηκε “ δεν ηξεύρω τι γίνεται τώρα ” )
και η γενικευμένη κρίση του αφηγητή  έχει μεταβληθεί, μαζί με όλες τις
άλλες, σε μια γυναίκα συμβατική, από αυτές που δεν τον ενδιαφέρουν
καθόλου.
Τα παραπάνω λόγια του αποδεικνύουν πως εκείνος ο νεαρός που ζούσε αθώος κι
αγνός στο φυσικό περιβάλλον της ιδιαίτερης πατρίδας του δεν έχει την παραμικρή
σχέση με τον ώριμο άντρα του αστικού περιβάλλοντος, που οδηγείται σε αυτήν
την άδικη κρίση, ακριβώς γιατί η ζωή στην πόλη έχει σκοτώσει μέσα του κάθε
αξία και κάθε ηθική και ψυχική ομορφιά.
10. Στοιχεία που προσδίδουν ποιητική λειτουργία στο διήγημα :
τα σχήματα λόγου για τη δύση του ήλιου και οι λαϊκές δοξασίες για τις
νύμφες των θαλασσών, δίνουν μια εξωπραγματική αίσθηση του τοπίου, όπου σε
λίγο ο νεαρός βοσκός θα γίνει μάρτυρας της ομορφιάς της γυμνής Μοσχούλας
μετά τη δύση του ήλιου η χρονική στιγμή, που ο ήρωας βιώνει την πρωτόγνωρη
αισθησιακή απόλαυση, με το δυνατό φως της σελήνης να προσδίδει μια
παραμυθένια αίσθηση στο φυσικό περιβάλλον
τα πλούσια σχήματα λόγου, προκειμένου να τονιστεί η απαράμιλλη καλλονή
της λουόμενης κοπέλας.