ХАА-н таримал ургамлын өвчний судалгааны тойм

1. ЛЕКЦ 1.
ХАА-н таримал ургамлын өвчний
судалгааны тойм

2. 1. Ургамлын өвчний тухай ойлголт
2. Ургамлын өвчний ангилал
3. ХАА-н таримал ургамлын өвчний
судалгааны тойм
ХИЧЭЭЛИЙН АГУУЛГА

3. Оюутанд олгох мэдлэг
 Ургамлын өвчний тухай, өвчний
ангилал, судалгааны тойм
Оюутанд олгох ур чадвар
 Онолын мэдлэгийг практикт хэрэглэх,
дүн шинжилгээ хийх, харьцуулах

4. Ургамлын өвчин, түүний тархалт түүнтэй
тэмцэх аргын тухай судалдаг шинжлэх
ухааныг фитопатологи гэнэ.
/Phyton - ургамал, Pathos - эмгэг өвчин,
Logos - судлал, сургаал/
Фитопатологи нь ургамлын анатоми,
физиологи, микробиологи, вируслоги,
газар тариалан, агрохими зэрэг шинжлэх
ухааны олон салбартай нягт холбоотой.

5. Ургамлын өвчин
"өвчин үүсгэгч
бичил биетний
халдвар авах эсвэл
гадаад орчны
нөлөөгөөр ургамлын
бодисын солилцоонд
өөрчлөлт орох"
1. Ургамлын өвчин (Plant disease)
Plant pathology Fifth edition By George N. Agrios Department of Plant pathology University of Florida p-6

6. Ургамлын өвчний гурвалжин
Өвчин үүсгэгч
(Pathogen)
Хүрээлэн буй орчны нөлөө
(Favorable environment)
Эзэн ургамал
(Host plant)
ӨВЧИН ҮҮСЭХ
Plant disease triangle

7. 2. Ургамлын өвчний ангилал
1. Таримлын төрлөөр нь
2. Таримлын хөгжлийн үе шатаар нь
3. Өвчин үүсгэж байгаа шалтгаанаар нь
- Халдвартай (амьд байгалийн хүчин зүйлийн нөлөө)
- Халдваргүй (амьгүй байгалийн хүчин зүйлийн
нөлөө)

8. 3. Ургамлын халдваргүй өвчин
 Хүрээлэн байгаа (гадаад) орчин буюу
амьгүй байгалийн нөлөөгөөр ургамлын
бодисын солилцоонд өөрчлөлт орохыг
ургамлын халдваргүй өвчин гэнэ.
Non-Infectious Diseases

9. 4. Ургамлын халдваргүй өвчин үүсэх нөхцөлүүд:
• Температур (өндөр, нам)
• Гэрэл
• Хөрсний чийг
• Хүчилтөрөгч
• Агаарын бохирдол
• Тэжээлийн бодисын дутагдал
• Эрдэс бодис
• Хөрсний хүчиллэг болон шүлтлэг чанар (pH)
• Пестицид
• Хөрс боловсруулалт

10. Ургамлын халдваргүй өвчний
голлон илрэх гадаад шинж тэмдэгүүд
зураг 1.
Температурын нөлөө
Plant pathology Fifth edition By George N. Agrios Department of Plant pathology University of Florida p-359

11. Нам температур
A Б В
Г Д
Зураг 1. Хэт бага температураас үүдэлтэй өвчний гадаад илрэл
a. лоолийн навч цайрах, б. төмсний навч, в. азалийн залуу нахиа хайрагдах, г. алим цайвар өнгөтэй
болох, д. модны холтос хөндийрөх
Plant pathology Fifth edition By George N. Agrios Department of Plant pathology University of Florida p-362

12. C
E
Зураг 1. Хэт бага температураас үүдэлтэй өвчний гадаад илрэл
a-б. лооль, вандуйн жимс хатах в. төмсний булцуу хайрагдах, г. алим хайрагдах, д. шилмүүст модны
навч хатах, e. зүлэгт талбай, буудайн талбайг хэт усалснаас
Нам температур
Plant pathology Fifth edition By George N. Agrios Department of Plant pathology University of Florida p-363
A Б В
Г Д Е

13. Өндөр температур
D E
Зураг 2. Хэт өндөр температураас үүдэлтэй өвчний гадаад илрэл a-б. жимсний махлаг эд
наранд түлэгдэх, в. луувангийн ишний түлэгдэлт г. алимны гол усжих, д. жимсний оройн ялзрал
Plant pathology Fifth edition By George N. Agrios Department of Plant pathology University of Florida p-361
Б В
Г Д

14. Ургамлын халдваргүй өвчний
голлон илрэх гадаад шинж тэмдэгүүд
зураг 1.
Гэрэл, чийг, хүчилтөрөгчийн нөлөө
Plant pathology Fifth edition By George N. Agrios Department of Plant pathology University of Florida p-359

15. Ургамлын халдваргүй өвчний
голлон илрэх гадаад шинж тэмдэгүүд
зураг 1.
Агаарын бохирдол, хими, гербицидын гэмтэл нөлөө
Plant pathology Fifth edition By George N. Agrios Department of Plant pathology University of Florida p-360

16. Ургамлын халдваргүй өвчний
голлон илрэх гадаад шинж тэмдэгүүд
зураг 1.
Plant pathology Fifth edition By George N. Agrios Department of Plant pathology University of Florida p-360

17. Гэрлийн нөлөө
E
Зураг 3. Гэрлийн нөлөөллөөс үүдэлтэй өвчний гадаад илрэл a- b). хлорфиллийн
дутмагшил, c). вандуйн наранд түлэгдэлт
A B
C

18. Чийгийн нөлөө
Зураг 4. Чийгийн дутагдлаас үүдэлтэй өвчний гадаад илрэл a- b).навч хатах, c-d).
навч хуурайших
A
C D

19. Чийгийн нөлөө
Зураг 4. Чийгийн илүүдлээс үүдэлтэй өвчний гадаад илрэл a- b). хавдалт, c-d). навч
хуурайших
A
D

20. Агаарын бохирдол
Зураг 4. Агаарын бохирдолоос үүдэлтэй өвчний гадаад илрэл a-b).цооролт, c).
хүхрийн диоксид, d). фтор e). аммони нөлөөгөөр өвчилсөн навч
A
C DD E

21. Агаарын бохирдол
Зураг 4. Агаарын бохирдлоор үүсгэгддэг өвчнүүд.
(a). тамхины навчинд үүссэн озоноос шинж тэмдэг, (b). төмс (с), шилмүүст мод (с), ба
(d). агч мод, (e). хүхрийн диоксидоор гэмтээгдсэн улиангарын навч, (f) хлороор
шэмтээгдсэн хошоонгорын навч
A C
D E F

22. Тэжээлийн бодисын нөлөө
Зураг 4. Чийгийн илүүдлээс үүдэлтэй өвчний гадаад илрэл a- b). хавдалт, c-d). навч
хуурайших
A
C
D

23. Таримал ургамлын өвчний
судалгааны тойм

24. Манай оронд ургамлын өвчин судлал анх
1936 онд Зөвлөлтийн мэргэжилтэн
Н.Я.Десяткин Орхон, Сэлэнгийн сав газар
хог ургамлын судалгаа хийх үедээ
таримал болон зэрлэг ургамлын хатаадас
хийснийг А.С.Бондарцев боловсруулан 37
зүйлийн өвчин үүсгэгч мөөгөнцөр
тэмдэглэснээр эхэлсэн бөгөөд улмаар
1960 оны үеэс Монгол оронд ургамлын
өвчний судалгаа хийгдэж эхэлсэн түүхтэй
байна.
А.С.Бондарцев

25. 1960-1980 онуудад ургамлын өвчин
үүсгэгч паразитуудын микофлорын
судалгааг Т.Пунцаг /1968, 1976, 1979/
хийж зэвний 36 зүйл, харууны 30, гуалих
мөөгөнцөрийн 23 зүйлийг тодорхойлжээ.
Тэрээр 1968 онд Орхон, Сэлэнгийн
таримал ургамлын өвчний зүйлийн
бүрэлдэхүүнийг судалсны дүнд 62 зүйл
өвчин илрүүлснээс
 үр тариа 15,
 хүнсний ногоо 23,
 төмсний таримал 9,
 алимны мод 3,
 техникийн таримал дээр 2 зүйл тус тус
тэмдэглэжээ.

26. 1962-1963 онд ойт хээрийн бүсийн хөдөө
аж ахуйн таримал ургамлын өвчин,
хортон, хог ургамлын зүйлийн
бүрэлдэхүүн, 1963-1966 онд төмсний
фитофтор өвчний судалгааг Ш.Батмөнх,
1965-1966 онуудад хүнсний ногооны
өвчин, 1969-1980 онуудад тэжээлийн нэг
наст ба олон наст таримлын өвчний
судалгааг С.Мядагмаа, 1996-2000
онуудад үр тарианы өвчний судалгааг
Б.Бямбажав, 1976-1980 онд төмсний
өвчний судалгааг О.Дүгэрсүрэн,
1983-1985 онд төмсний фитофтор
өвчин Д.Уртнасан, Т.Хашбат,
Ч.Жавхлантөгс, 1985-1990 онд
Р.Мөнхсайхан нар ажиллаж байжээ.

27. 1976-1978 онд Б.Бямбажав буудайн хатуу
харуу өвчинг судалж тархалт, хор
хөнөөлийг тогтоосноор Монгол орны
зусах буудайг хатуу харуу өвчний 3 зүйл /
Tilletia tritici, Tilletia leviskuhu, Tilletia triticoi
des мөөгөнцөр өвчин үүсгэдгийг
тодорхойлжээ. О.Дүгэрсүрэн, Б.Бямбажав
нар 1976-1979 онуудад төмсний
мөөгөнцөрийн 7, бактерийн 3, вирусын
3 өвчин илрүүлжээ.

28. Судлаач Ц.Итгэл 1995 онд Төмсний
хадгалалтын үеийн зонхилох өвчин,
тэдгээртэй тэмцэх арга бүтээлдээ
төмсийг ургалтын хугацаанд өвчлүүлдэг
мөөгөнцөр 6 зүйл, актиномицет 1 зүйл,
бактериийн 4 зүйл төмсийг өвчлүүлж
байгааг тэмдэглэн тэдгээрийн биологи,
экологий онцлог, өвчин үүсэх шинж
тэмдэг зэргийг дурьдан тэмцэх оновчтой
аргыг боловсруулсан байна.
Манай орны ойт хээрийн бүсэд сонгино 9
зүйлийн өвчнөөр өвчилдгөөс мөөгөнцөр 7
бактер 1, вирус 1 зүйл өвчин тархсаныг
Ч.Саран 1996 тэмдэглэн тэдгээртэй
тэмцэх зөвлөмжийг гаргасан байна.

29. Ургамал хамгаалал, эрдэм шинжилгээний
хүрээлэнд хэрэгжсэн шинжлэх ухаан
технологийн болон цөм технологийн
төслийн хүрээнд ургамлын өвчний
чиглэлээр судалгаа, шинжилгээ,
туршилтын ажлууд хийгдэж тодорхой үр
дүнд хүрсэн бөгөөд докторын 6
магистрын 7 бүтээл туурвисан байна.

30. Докторын судалгааны ажил
 Б.Бямбажав. Монгол орны зусах буудайн хатуу
харуу өвчин, тархалт хор хөнөөл 1978
 Ц.Итгэл. Төмсний хадгалалтын үеийн зонхилох
өвчин, тэдгээртэй тэмцэх арга 1995
 Б.Дондов Төмсний фитофтор өвчний үүсгэгчийн
(Phytophthora infestans) биологийн зарим
онцлог, түүний тархалтын прогнозчилол 2002
 Т.Дэжидмаа Монгол орны нөхцөлд буудайн зэв
өвчин (Puccinia spp) үүсгэгчдийн биологийн
зарим онцлогийг судалж, тэмцэх арга
боловсруулсан дүн 2012
 Л.Дарьсүрэн Монгол орны нөхцөлд үхэр нүдний
(Ribes nigrum) тарималд тархсан өвчин тэдгээр
тэй тэмцэх арга 2011

31. Магистрын судалгааны ажил
 Б.Үүрцайх. Чихрийн манжингийн өвчин, хортон
тэдгээртэй тэмцсэн судалгааны дүн. 2014.
 З.Долгор. Импортын алимын өвчний судлагааны
дүн. 2012
 С.Булгантамир. Сонгины зэв (Puccinia porri)
өвчний судалгаа. 2012
 Т.Батчимэг. Лоолийн мөөгөнцрийн өвчний
судалгаа. 2012
 Ч.Насанжаргал. Буудайн хатуу харуу өвчин
(Tilletia tritici)-ний тархалт, өвчин үүсгэгчийн
биологийн зарим онцлогийг судалсан дүн. 2011
 Х.Энхтүвшин. Үхэр нүдний антракноз
(Pseudopeziza ribis) өвчний биологийн зарим
онцлогийг судалсан дүн. 2010.

32. Магистрын судалгааны ажил
 Д.Батцэцэг. Гадил жимсний мөөгөнцрийн өвчний
судалгааны дүн. 2010
 М.Болормаа. Буудайн тоост харуу /Ustilago
tritici/ өвчний тархалт, тэмцэх аргын судалгааны
дүн. 2009.
 Б. Баянзул. Төмсний ургалт болон хадгалалтын
үед илрэх зарим өвчний судалгаа. 2009.
 10. Л. Энхтуул Лувсанцэрэн. Төмсний зарим
сортуудын өвчний судалгаа 2006.
 11. Б.Одгэрэл. Лоолийн зонхилох өвчин,
тэдгээртэй тэмцэх арга. 2004

33. "Ургамал хамгаалал" 1996-2000 (ШУТТ)
 Буудайн септорын толбожих өвчин,
хамгаалах арга
 Уринш-үр тарианы сэлгээний төрлүүд
дэх өвчний судалгаа
 Сонгинолог ургамлын голлох өвчин,
тэмцэх хими, биологийн арга
 Үхэр нүд жимсгэний өвчний судалгаа
Төсөл, хөтөлбөрүүд

34. "Ургамал хамгаалах технологи"
2001-2003 (ШУТТ)
 Төмсний фитофтор, макроспориоз
өвчин, хамгаалах аргын судалгаа
 Хамгаалагдсан хөрсний хэмх, лоолийн
өвчний судалгаа

35. "Таримлыг хог ургамлаас хамгаалах,
төмсний эрүүл үр үйлдвэрлэх"
2004-2006
 Төмсний вирусын өвчний тархалт, хор
хөнөөл, оношлогооны ийлдэс
боловсруулах
 Төмсний цагирган илжрэл өвчний
судалгаа
 Төмсний хар цахлай өвчний хор
хөнөөл, тэмцэх арга боловсруулах

36. "Ургамлын өвчнийг оношлох
сэргийлэх, ургамлын гаралтай
бүтээгдэхүүний чанар эрүүл ахуйн
үнэлгээ" 2006-2008
 Буудай, төмсний хадгалалтын үеийн
өвчний судалгаа
 Хэмхийн гуалих өвчний тархалт,
тэмцэх арга
 Үхэр нүдний баганан зэв, цагаан
толбожилт өвчний судалгаа

37. "Үр тариаг хамгаалах цогцолбор арга"
2009-2011
 Буудайн хүрэн зэв өвчний тархалт, хор
хөнөөл, биологийн судалгаа
 Арвай, хошуу будааны мөөгөнцрийн
өвчний судалгаа
 Байцаа, сонгины голлох өвчин, тэмцэх
биологийн арга

38. "Үр тариа (улаан буудай)-г өвчин,
хөнөөлт шавьж, хог ургамлаас
хамгаалах цогц арга технологи"
2014-2016
 Буудайн үрийн болон ургалтын үеийн
өвчний тархалт, хор хөнөөлийн
судалгаа

39. Ургамлын өвчний судалгааны түвшинг
ахиулах, ургамал хамгааллын асуудлыг
шийдвэрлэхэд дараахь зорилтуудыг
дэвшүүлж байна.
Ургамлын өвчний оношлогооны талаар
 Таримал ургамлын өвчин үүсгэгч
мөөгөнцрийн өсгөвөрийн санг
бүрдүүлэх
 Ургамлын өвчнийг молекул биологийн
түвшинд тодорхойлох

40. Ургамлын өвчний судалгааг өргөжүүлэх
талаар
 Буудайн иш, түрүү, навчны өвчний
судалгааг нарийвчлан хийж, ургацын
алдагдлыг тооцох
 Төмсний бактерийн өвчний судалгаа
 Жимс, жимсгэний өвчний судалгаа
 Буурцагт ургамлын өвчний судалгаа
 Навчит болон үнэрт ногооны өвчний
судалгаа
 Хэмхийн гуалих, бактерийн өнцгөн
толбожилт
 Лоолийн эртийн болон оройн
толбожилт, хүрэн толбожилт, вирусын
өвчний судалгаа