Буудайн нутагшсан болон ирэээдүйтэй сортуудын өвчин тэсвэрийн үнэлгээ /Дагиймаа.И/

1. БУУДАЙН НУТАГШСАН БОЛОН ИРЭЭДҮЙТЭЙ СОРТУУДЫН ӨВЧИН
ТЭСВЭРИЙН ҮНЭЛГЭЭ
Дагиймаа. И,Мягмарсүрэн .Я , Батболд.С
ivanovdagiimaa@yahoo.com Утас: 88058660
Хураангуй
Сүүлийн үед үр тарианы ургацыг дээшлүүлэхэд бүс нутгийн онцлогт дасан
зохицох чадвар өндөртэй сорт таримлыг олшруулах, мөн өндөр ургацтай, өвчин
хортонд тэсвэртэй экологижсон буудайн сортыг шинээр гаргах нь ургацыг
тогтворжуулах, газар тариалангийн бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэхэд чухал
асуудлуудын нэг нь болоод байна.
Бид судалгаандаа Дархан-Уул аймгийн УГТХүрээлэнгийн селекцийн
талбарт соригдож байгаа буудайн нутагшсан болон ирээдүйтэй шинэ сортуудад
өвчин тэсвэрийн үнэлгээг өгч тэсвэртэй Дархан-166, Дархан-175, Дархан-181,
Дархан-206, Дархан-207, Алтайская-50, Дархан-194 сортуудыг илрүүлж бий
болгосноор ургацыг тогтворжуулах, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулахаас гадна
өвчинтэй тэмцэх зардлыг хэмнэх, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөг багасгана.
Түлхүүр үг: тархалт, сорт, селекци,
Оршил
Манай орны газар тариалангийн үйлдвэрлэлийн 80 гаруй хувийг эзлэх үр
тарианы ургац га тутмаас төлөвлөсөн ургацаа хамгийн бага хэлбэлзэлтэй
хураахын тулд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй газар тариалангийн систем ба
дэвшилтэт технологи хэрэглэн түүнийг дагаж мөрдсөн, бүс нутагт дасан зохицсон
таримал сортыг тариалах зэрэг нөхцөлд газар тариаланг тогтвортой хөтлөх
боломж бүрдэх юм.
Шинжлэх ухаан эрчимтэй хөгжсөн өнөөгийн байдлаар нэгж талбайгаас авах
ургац нэмэгдсэнч, үүнтэй уяалдан ургацын алдагдал 25 жилийн өмнөхөөс их
болсон байна.

2. Ургамал ургалтын хугацаанд таримал дээр судалгааны жилүүдэд буудайн
хүрэн толбожилт (11.5-40.8%), навчны зэв (44.6-94.2%), түрүү харлалт (6.3-40.8%),
навчны септориоз (12-60.8%) түрүүний септориоз (16.4-61.8%) зэрэг өвчин хамгийн
их өргөн тархалттай байсан нь бидний судалгааны үр дүнтэй ойролцоо байна.
Газар тариалангийн төв бүсэд хамаардаг Сэлэнгэ аймагт өвчнөөс
шалтгаалан гарах ургацын алдагдал 0.8-11.2 ц/га Булган, Дархан-Уул аймагт 1.2-
4.0 ц/га-д хүрч байсныг тогтоосон байдаг /Б.Дондов, Т.Дэжидмаа, 2008/
Сүүлийн жилүүдэд үйлвэрлэлд өвчний тархалт, хор уршиг нэмэгдсэн,
зонхилох өвчинд тэсвэртэй сортуудын хэрэгцээ эрэлт нэмэгдэж байна. Харин энэ
чиглэлийн судалгааны ажил хийгдсэнээр буудайн зонхилох өвчинд гойд тэсвэртэй
болон тэсвэртэй үнэлгээгээр шалгарсан Дархан нэртэй сортууд маань Дархандаа
төдийгүй Монгол улсын газар тариалангийн үр тарианы шилдэг бүтээгдэхүүн
болох боломжтой юм.
Судалгааны зорилго
Дэлхийн хэмжээгээр ургамлын өвчнөөс шалтгаалсан ургацын алдагдал жил
бүр өссөөр байгаа бөгөөд ойролцоогоор улаан буудай 12.4%, арвай 10.1% эрдэнэ
шиш 10.9%, төмс 16.3% тус тус буурч байна.
Тулгамдаж буй энэ асуудлыг сайн чанарын, арвин ургац өгдөг шинэ сорт буй
болгоход өвчин, хөнөөлт шавьжид тэсвэртэй селекцийн эх материал бий болгох,
селекцийн сорт дээжид тэсвэрийн үнэлгээ өгөх ажил ихээхэн үүрэгтэй байдаг.
Иймд буудайн зонхилох өвчинд тэсвэртэй генотип, сорт дугаарыг илрүүлэх
зорилгоор дараах зорилтуудыг дэвшүүлэн тавилаа. Үүнд:
1. Буудайн селекцийн үндсэн сорилт болон үзүүлэх талбарт соригдож
байгаа сортуудад зонхилох өвчний тархалтыг тогтоож, талбайн
үнэлгээгээр гойд болон практик тэсвэртэй сортуудыг илрүүлэх
2. Буудайн зонхилох өвчинд тэсвэртэй нутагшсан болон ирээдүйтэй шинэ
сортуудыг селекцийн эх материал болгон ашиглах
Судалгааны арга зүй, аргачлал:

3. Үр тарианы селекцийн үндсэн сорилтоос 30 сорт, үзүүлэх талбараас 15
сортуудын 1, 2-р давталтын дэвсэг тус бүрээс 2 цэгээс 5 ургамал, нийт 20
ургамлын дунджаар тооцоо хийж тоост харуу өвчнийг эрүүл болон өвчилсөн
түрүүний тоогоор тооцож буудайн цэцэглэлтийн үед нь тоост харуу өвчний
тэсвэрийн үнэлгээг В.И.Кривченкогийн аргаар (1972), харин сүүн болцын үед дээрх
талбаруудын сорт бүрийн 1, 2-р давталтуудаас 10 ургамал бүрээс дээд 2
эгнээний навчинд зэв өвчний тэсвэрлэлтийн үнэлгээг Т.Д.Страховын харьцуулах
зургийг ашиглан тооцов.
К.В.Попкова, З.П.Качалова нарын ”Ургамлын дархлаа судлалын дадлага”
сурах бичигт заасны дагуу гуалах, гельминтоспориоз, альтернариоз, септориоз
өвчнүүдийг навч, ишний хичнээн хувьд нь толбо, өнгөр тогтсоныг нүдэн
баримжаагаар тогтоож ерөнхий мөрддөг 5 баллын үнэлгээг ашиглав.
Судалгааны үр дүн
Буудайн зонхилох өвчний тархалтанд цаг уурын нөлөө
Судалгаа явуулсан жилүүдийн ургамал ургалтын хугацааны цаг уурын
үзүүлэлтийг Дархан-Уул аймгийн агро цаг уурын станцын мэдээгээр авав.
Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн цаг агаар ерөнхийдөө дулаарч агаарын дундаж
хэм 2.00
С-аар дулаарч, 260
С–аас дээш халах хоногийн тоо 30-аар нэмэгдсэн, хур
тунадасны хэмжээ багасч уур амьсгал дулаарч, улам хуурайшиж байгаа нь манай
орны усалгаагүй тариаланд муугаар нөлөөлж, ургац буурч байна. Тунадас түүний
хувиарлалт нь ургац шийдвэрлэх гол хүчин зүйл болдог.
Буудайн өвний тархалтанд 5, 6, 7 сарын агаарын харьцангуй чийгшил,
дулаан, тунадас ихээхэн нөлөөлдэг. Өвчний тархалтанд цаг уурын нөлөөг
илрүүлэх зорилгоор 10 хоног тутамын дээрхи үзүүлэлтийг харьцуулан судалаа
/хүснэг-1/.
1. Цаг уурын зарим үзүүлэлт
Үзүүлэлт он
V VI VII VIII
II III I II III I II III I II III
Хоногийн 2012 11.1 11.6 14.5 20.2 16.8 21.5 22.4 24.8 16 17.4 32.6

4. Судалгааны явуулсан 2012-2014 онд гельминтоспориоз 14.7%, септориоз
15.4%, альтернариоз 10.5%, шугаман зэв 7.3%, навчны хүрэн 46% тархалттай
байв.
Сортуудын өвчний тархалтын дундаж үзүүлэлтийг авч үзвэл 2013 онд
гельминтоспороиз, 2014 онд навчний хүрэн зэв өвчний тархал илүү байна /Зураг-
1/.
Соригдож буй нийт 56 сортуудад 5 зүйлийн өвчин тэсвэрийн үнэлгээ өгсөн
үзүүлэлтээс харахад судалгаа явуулсан тухайн жилүүдийн цаг уурын нөхцөл,
сортын онцлогоос хамаарч өвчин тэсвэр янз бүр байна.
1. Буудайн сортуудын өвчин тэсвэрлэлтийн үнэлгээгээр шалгарсан сортууд
Д/д Буудайн өвчний нэр Сорт Тэсвэрлэлтийн үнэлгээ
Зураг-1. Өвчний тархалт
2012
2013
2014
дунадаж, t 2013 10.5 15.2 15.9 19.4 17.2 18 19.2 24 19 18 17.9
2014 8.6 16.9 14.4 17.8 20 17.2 21.5 22.3 17.7 21.3 15.5
Харьцангуй
чийг, t
2012 38.4 58.7 66.6 95.6 87.8 62.3 67.1 66.1 49.9 54.5 54.8
2013 54.1 60.3 58.7 65.4 69.1 73.1 68 69.8 77.8 79.1 83.7
2014 58.5 63 50 55 66 66 58 55 66 53 65
Тунадас,
мм
2012 1.5 50.4 14.3 15.7 66.8 26.3 29.7 22.5 44.1 19.1 32.6
2013 19.2 8.4 21.5 48.7 54.8 13.7 14.1 3.5 32.6 81 44.2
2014 10.5 14.5 4 19.2 18.2 24 4.6 18.4 39.8 0 33

5. 1
Шугаман зэв
/Puccinia graminis Pers /
Дархан-196 Гойд тэсвэртэй
Дархан-206 Гойд тэсвэртэй
Дархан-139 Гойд тэсвэртэй
Дархан-178 Гойд тэсвэртэй
Дархан-182 Гойд тэсвэртэй
Дархан-188 Гойд тэсвэртэй
Бурятская-34 Гойд тэсвэртэй
Дархан-199 Гойд тэсвэртэй
Дархан-207 Гойд тэсвэртэй
Дархан-208 Гойд тэсвэртэй
2
Альтернариоз
/Alternaria tenuis Nees et Fr/
Дархан-173 Гойд тэсвэртэй
Дархан-72 Гойд тэсвэртэй
Дархан-205 Гойд тэсвэртэй
Алтайская-100 Гойд тэсвэртэй
Дархан-206 Гойд тэсвэртэй
Дархан-207 Гойд тэсвэртэй
Дархан-209 Гойд тэсвэртэй
3
Септориоз
/Septoria nodorum/
Дархан-193 Гойд тэсвэртэй
Дархан-202 Гойд тэсвэртэй
Дархан-208 Гойд тэсвэртэй
Дархан-210 Гойд тэсвэртэй
4
Навчны хүрэн зэв /Puccinia
triticina Erikss/
CDC-GO Тэсвэртэй
CDC-Austenson Тэсвэртэй
Дархан-166 Тэсвэртэй
Дархан-139 Практик тэсвэртэй
Дархан-141 Практик тэсвэртэй
Дархан-171 Практик тэсвэртэй
Дархан-181 Практик тэсвэртэй
Дархан-200 Практик тэсвэртэй
Алтаяская-50 Практик тэсвэртэй

6. Зураг-2. Ишний шугаман
зэв
5
Гельминтоспориоз
/Helminthosporium gramineum
Rabn/
Дархан-168 Гойд тэсвэртэй
Дархан-200 Гойд тэсвэртэй
Дархан-190 Гойд тэсвэртэй
Буудайн сортуудад ишний шугаман зэв /Puccinia graminis Pers/ өвчин
тэсвэрийг үнэлсэн дүн
Буудайн ишний шугаман зэв өвчин нь үр тарианы хаяагдал, гуурс, сүрэл
дээр телейтоспорын шатандаа өвөлжиж, хавар хоногийн дундаж хэм 100
С-аас
дээш халж ирэх үед урган базидиоспор бүхий базидыг үүсгэнэ. Базидиоспор
салхиар тархан 2-р эзэн ургамал болох зэрлэг үет ургамал хиаг буюу тарианы
хаягдал дээр эхэлж ургаад спермагонийг үүсгэн эцидоспорын хөгжил явагдана
/Зураг-1/.
Эцидоспор нь навчны доод талд үүсч, хавар
үр тарианы ургамлууд ургах үед тариалангийн
талбайд салхиар түргэн тархаж халдварлуулна.
Чумаковын судалгаагаар хоногийн дундаж хэм 23-
250
С болох үед буудайн ишний зэв өвчний спор
буудайд халдварлах тохиромжтой нөхцөл бүрддэг
ба дээд хязгаар 300
С болохыг тэмдэглэжээ.
Бидний судалгаа явуулсан жилүүдэд тухайн
өвчний тархалт эрт болцтой сортуудад 7.5%, дунд
болцтой сортуудад 6%, дунд оройн болцтой
сортуудад 6% хүртэл тархалтай байв.
Ишний зэв өвчний мөөгөнцөр нь 1-2 долоо хоногийн дараа халдварлагдсан
ургамал дээрээ уредоспор нь ургаж эхэлдэг. Буудайн халдварын хамгийн зохистой
температур нь 59-75% агаарын чийгшил, 20-250
С-аар хэлбэлзэж байгаа нь
Schumann, Leanard ба бусад судлаачдын 7-14 хоног үргэлжилдэг гэсэн дүгнэлттэй
ойролцоо байна.
Эдгээр температурын шаардлагын үр дүнд 6-7 сард өвчний тархалт
хурдацтай явагддаг учир эртийн болцтой сортуудын хувьд илүү өртөмтгий байна.

7. Зураг-3.
Альтернариоз
Судалгаа хийсэн жилүүдэд ихэнх сортууд практик тэсвэртэй, Дархан-199,
Дархан-182, Дархан-196, Дархан-188 сортууд гойд тэсвэртэй. Дархан-172, Дархан-
166, Дархан-175, Дархан-170, Дархан-34, Дархан-184, сортууд тэсвэртэй ангилалд
хамаарагдаж байна.
Буудайн сортуудад альтернариоз /Alternaria tenuis Nees et Fr./ өвчин
тэсвэрийг үнэлсэн дүн
Альтернариоз нь хоногийн дундаж хэм 240
С
болоход идэвхижиж үрийн цухуйц, цэцэглэлтийн эхэн,
сүүн болцын үед үрэнд хар толбо үүсгэнэ.
Альтернариозоор өвчилсөн үрийн ургах эрчим,
соѐололт мууддаг. Буудайн цэцэглэлт ба сүүн болцын
үед түрүүний хайрс дээр хар бараан өнгийн толбо
үүсдэг. Зарим тохиолдолд альтернариозыг хар хөгц гэж
нэрлэх тохиолдол ч байдаг /Зураг-2/.
Бидний судалгаа явуулсан жилүүдэд тухайн
өвчний тархалт эрт болцтой сортуудад 12%, дунд
болцтой сортуудад 10%, дунд оройн болцтой сортуудад
12.3% хүртэл тархалтай байв.
Мөн цаг уурын тохиромжгүй нөхцөл эдгээр мөөгийг өсөж үржихэд уерэг нөлөө
үзүүлнэ. Үр тариа боловсрох явцдаа 8 сарын I, II-р 10 хоног халуун чийглэг цаг
агаар өвчин тархах гол шалтгаан болж байна.
Иймд эртийн болон оройн болцтой сортууд энэ өвчинд илүү өртөмтгий байгаа зүй
тогтол ажиглагдаж байна.
Судалгаанд хамрагдсан сортуудаас Дархан-181, Дархан-173, Дархан-72
сортууд гойд тэсвэртэй, тэсвэртэй үнэлгээтэй гарсан. Бусад сортууд тэсвэртэй
болон практик тэсвэртэй ангилалд хамаарагдаж байна.
Буудайн сортуудад буудайн навчны хүрэн зэв өвчин /Puccinia triticina
Erikss/ тэсвэрийг үнэлсэн дүн
Буудайн навчны хүрэн зэв өвчний шинж тэмдэг эхлээд навчны гадаргуу улаан
хүрэн тєвгєр байдлаар илрэх бөгөөд аажимдаа гялтганасан хар өнгөтэй телейто

8. Зураг-4. Навчны хүрэн
зэв
төвгөр спор болж хувирна. Спермогони, эцидийн хөгжил нь завсрын эзэн буржгар
/Thalictrum/ дээр явагдана (Б. Бямбажав, 1997).Хүрэн зэв өвчнөөр буудай нь
бутлалт, гол хатгалт ба түрүүлэх үедээ өвчилбөл ургацад илөө их хор хөнөөл
учруулдаг.
Телейтоспор нь хар хүрэн өнгийн төвгөр үүсгэн өвөлжинө. Навчны хүрэн зэвийн
200 гаруй рас байдаг. К.М.Степановын судалгаагаар буудайн хүрэн зэв өвчний
уредоспор нь 2-320
С-ийн дулаан, чийглэг нєхцєлд тархдаг ба хамгийн
тохиромжтой хэм 200
С болохыг тэмдэглэсэн байна.
Судалгаа явуулсан жилүүдэд буудайн эртийн
болцтой сортуудад 41%, дунд оройн болцтой сортууд
48.3%, оройн болцтой соруудад 44.6% өвчний
тархалтай байна.
Өвчний спор 5-6 сард ургамалд халдварлагддаг
боловч уредоспорын хөгжилийн тайван үе шат 7-12
хоног үргэлжилж 7 сарын I, II-р 10 хоногт дулаан
чийглэг агаар нь өвчний мөөгөнцөрт эерэгээр нөлөөлж
байгаа нь дундын болцтой сортуудыг өвчлүүлэх гол
шалтгаан болж байна.
Судалгааны жилүүдэд гойд тэсвэртэй сорт илэрсэнгүй. Дархан-166 сорт
тэсвэртэй, Дархан-141, Алтайская-50, Дархан-181 сортууд практик тэсвэртэй,
Дархан-187, Дархан-34, Дархан-170, Дархан-193, Дархан-184 сортууд дунд зэрэг
тэсвэртэй, бусад сортууд дундаас дээгүүр ангилалд хамаарагдаж байна
Буудайн сортуудад септориоз /Septoria nodorum/ өвчин тэсвэрийг үнэлсэн дүн
Өвчний мөөгөнцөр ургамлын үлдэгдэл болон буудайн сүрлийн үлдэгдэл
дээр өвөлжинө. Хөрсөн дээрхи буудайн сүрлийн үлдэгдэл дээр 3 жил хүртэл
амьдрах чадвараа хадгалдаг байна. Septoria nodorum мөөгөнцөр нь үрийг
халдварлуулж гэмтээдэг. Нэг ургамлаас нөгөө ургамлуу халдварлагдахад 6 цаг
дулаан чийгтэй агаар шаардлагатай байдаг /Patrick E. Lipps, Dennis Mills /.

9. Зураг-5. Септориоз
Зураг-6.
Гельминтоспориоз
Козырево, Коршунов, Турневич нарын
судалгаагаар септориоз өвчний спорын ургах хэм
180
С, харин буудайд халдварлагдах хэм 22-280
С
болохыг тэмдэглэсэн байна.
Судалгаа явуулсан жилүүдийн 6,7-р саруудын
цаг уурын нөхцөл уг өвчин тархах тохиромжтой
нөхцлийг бүрдүүлж буудайн септориоз өвчний эрт
болцтой сортуудад 18.6%, дунд болцтой сортуудад
17%,дунд оройн болцтой сортуудад 13.6%
тархалтай байна.
Үүнээс харахад энэ өвчинд эртийн болцтой сортууд
илүү өвчилж байна.
Судалгаанд хамрагдсан нийт сортуудаас Дархан-193, Дархан-202, Дархан-
208 сортууд гойд тэсвэртэй. Харин Алтайская-99, Дархан166, Дархан-193, Дархан-
199 сортууд тэсвэртэй, Каргандиская-22, Дархан-34, Дархан-106 сортууд Дундаас
дээгүүр тэсвэртэй бусад сортууд практик тэсвэртэй ангилалд хамаарагдаж байна.
Буудайн сортуудад гельминтоспориоз /Helminthosporium gramineum
Rabn/ өвчин тэсвэрийг үнэлсэн дүн
Өвчний шинж тэмдэг нь таримлын гол иш хатгалтын үеэс навчин дээр
илэрдэг. Навчны үзүүрээс угыг нь хүртэл харавтар эмжээртэй цайвардуу толбо
үүсч, яваандаа хар хүрэн өнгөтэй болох бөгөөд ихээр өвчилсөн навч толбоны
дагуу цуурч хатна.
Гельминтоспориоз өвчин нь өвчилсөн ургамлын үлдэгдэл, халдвартай үрээр
дамжин тархах учир хураасан талбайн гуурс,
сүрлийг шатаах, цэвдэгшийг эрт хагалах нь
тохиромжтой байдаг.
Таримлын цэцэглэлтийн үед үрэнд
халдвьарладаг. Өвчилсөн ургамлын үнэдэс,
үнэдэсний хүзүүвч ялзрах ба түрүүлэхгүй байх,
түрүүлсэнч хорчгор үр өгдөг. Халдварлагдасан

10. үрийн хайрс хар хүрэн өнгөтэй болно. Мөн үрийн эндосперм харлана.
Судалгааны жилүүдэд эртийн болцтой сортуудад 16.8%, дунд оройн
болцтой сортуудад 15.3%, оройн болцтой сортуудад 13.2% тархалтай.
Үр тариа боловсрох явцдаа буюу 8 сарын сүүлчээр халуун чийглэг болон
нойтон цаг агаар өвчин тархах гол шалтгаан болж байна.
Судалгаанд хамрагдсан ихэнх сортууд практик болон дундаас дээгүүр
ангилалд хамаарсан. Дархан-168, Дархан-200, Дархан-190 сортууд гойд тэсвэртэй,
Каргандиская-22 сорт дунд зэрэг тэсвэртэй, Дархан-131, Алтайская-99 сортууд
дундаас дээгүүр тэсвэртэй. Харин Дархан-192, Дархан-175, Дархан-182, Дархан-
189 сортууд тэсвэртэй ангилалд хамаарагдаж байна.
Дүгнэлт
1. Судалгааны жилүүдэд альтернариоз 10.5%, гельминтоспориоз 14.7%,
шугаман зэв 7.3%, септориоз 15.4%, навчны хүрэн зэв 46% тархалттай
байв.
2. Селекцийн үзүүлэх болон үндсэн сорилтын талбарт соригдож буй нийт
45 сортуудад 5 зүйлийн өвчин тэсвэрийг талбайн үнэлгээ өгсөн
үзүүлэлтээс харахад Дархан-166, Дархан-175, Дархан-181, Дархан-206,
Дархан-207, Алтайская-50, Дархан-194 сортууд практик тэсвэртэй байгаа
нь селекцийн эх материал болгон ашиглах боломжтой юм.
Ашигласан хэвлэлийн жагсаалт
1. Батсүх. В, Мягмарсүрэн. Я, Туршлагын арга зүйн үүд, Дархан. 2000
2. Бямбажав. Б Монгол орны амуу тарианы өвчнүүд УГТСЭШХ-ийн бүтээл №7,
УБ. 1973.
3. Галт. Л “Ургамлын өвчин судлал” УБ-2012 он
4. Дэжидмаа. Т, “Буудайн зэв өвчнийг судлаж, тэмцэх арга боловсруулсан дүн”
хөдөө аж ахуйн ухаанаар докторын зэрэг горилсон бүтээл
5. Итгэл. Ц, “Ургамлын дархлаа судлал” УБ-2002
6. Итгэл. Ц, Бямбажав. Б “Фитопатологи, сурах бичиг”. УБ. 1997

11. 7. Лесовой.П, Пантелеев.В.К “ Методи оценки и отбора в селекции пщеницы
на устоичивости к бурой листовой ржавчине “ Методы фитопатологичиски`х и
энтомологичиских исследовании в селекции растены (сборник 1977 ред
Ф.Н.Фадеева А.А.Кузьмичева)
8. Martens.J.W, Seaman.J.W, Atinson.T.G, Diseases of Field Crops in Canada
9. Практикум по селекций и семеноводству полевых культур, М.
Агропромиздат, 1987
10. Пересыпкин. В.Ф, Сельскохозяйственная фитопатология М. Колос, 1982
11. Пересыпкин.В.Ф, Атлас болезней полевых культур.
12. Пунцаг. Т, Монгол орны тариалангийн үндсан районы ургамлын өвчин УБ
1967
13. www. Diseases wheat