1. Сэдэв : МОНГОЛ УЛСЫН ӨМЧИЙН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТҮҮХЭН ЭКСКУРС
Бичсэн: Хүрэлбаатар овогтой СҮГЖЛХАМ, КтМС,
Санхүү Удирдлага Мэргэжлийн III курсийн оюутан
Удирдсан:С.Доржсүрэн, КтМС-ийнбагш, Эдийнзасгийнухааныдоктор, дэдпрофессор
Улаанбаатар 2009он
Оршил
Хүмүүс өөрийн гэсэн өмч хөрөнгөтэй болж түүнийгээ үнэлэх зайлшгүй шаардлага
бий болсон. Үнэлгээний үйл ажиллагаа өргөжихийн хэрээр анх санхүүгийн
тайлангийн зориулалтаар хийгдэж байсан арай хязгаарлагдмал ойлголт болох
хөрөнгийн үнэлгээ нь мөнгөн хэлбэр бүхий өмчийн үнэлгээ гэсэн ойлголт болжээ.
Дэлхийн улс орнуудад ч энэ талын үйл ажиллагааны хөгжил өндөр түвшинд хүрээд

2. байгаа билээ. Хүмүүс хөрөнгөө худалдах, барьцаалах, даатгуулах, хөрөнгө оруулах,
хувьцаа гаргах, худалдан авах, өвлүүлэх, шүүхийн маргаан шийдүүлэх гэх мэт олон
янзын зорилгоор үнэлүүлж байна.
Мөн үнэлгээний үйл явц өргөжин хөгжих тусам түүнийг хэрэгжүүлэх байгууллага,
мэргэжилтэнгүүд нэмэгдэж, улс орон бүр өмчийн үнэлгээг зохицуулах хууль
дүрэмтэй болж, олон улсын үнэлгээний стандартын хороо ч байгуулагдсан байна.
Манай улсын хувьд энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа төдийлөн сайн хөгжиж чадаагүй
байгаа ч өөрийн гэсэн амжилтанд хүрээд байгаа билээ. Өмчийн үнэлгээ хийх нь
эдийн засаг дахь зайлшгүй хэрэгцээ бөгөөд энэхүү илтгэлдээ миний бие Монгол
улсад хөрөнгө үнэлэх үйл ажиллагаа эрт үеэс хэрхэн явагдаж ирсэн, ямар зорилгоор
хэн үнэлдэг байсан тухай болоод өнөө үед ямар түвшинд хүрээд байгаа тухай
тоймлон өгүүлэх болно.

3. XI-XIII зууны өмчлөлийн зүйлс
Чингис хааны үе
Монголын нийгэм Чингис хааны үед феодол язгууртны, малчин ардын гэсэн үндсэн 2
давхрагаас бүрэлдэн байжээ.Энэ үед монголд гол үнэлэгдэх хөрөнгө нь мал аж ахуй
байсан бөгөөддорно зүгийн орнуудын нэгэн адил монголын бүх газар нутаг нь улсын
эзэмшилд байсан байна.Тэр үед газар эзэмшил нь 3 зүйл байсан нь:
1. Улсын газар буюу мянгатын нутаг
2. Дархалсан нутаг
3. Соѐрхолын газар юм.
Мянгатын иргэд уул мянганы нутаг бэлчээрийг урьд үеийн дадал заншил, нүүдлийн
мал аж ахуйн онцлог зэргээс хамааран нийтээрээ ашиглан эдэлж байжээ. Гэвч
мянгатын нутаг бэлчээрийн жинхэнэ эзэмшигч нь мянгатын ноѐд байжээ.
Дархлан олгосон нутаг гэдэгт Чингисээс Сорхон Шар, Хорчи, Илжигэдэй зэрэг
ноѐдод соѐрхсон газрыг оруулдаг. Тийм дархалсан нутгийн эзэд уул газраа үе
улиран захирдаг ба тэрхүү газар дээр оршин суугчид нь улсын албан үүргээс
хэлтэрсэн, гагцхүү харъяатан эзэндээ алба татвар төлдөг байжээ.
Соѐрхсон газар бол монголын хаанаас эхний үед төрөл төрөгсөддөө эзлэн захирсан
суурьшмал аж ахуйт орноос энэ тэр муж, хот тариалангын газрыг татвар авч
байхаар үүрд өмч болгон олгосон газар юм.
Нэгэнт газар бэлчээр нь улсын эзэмшилд байсан учир газрын рент улсын татвар 2
харилцан нэгдэн нийлж нэгэн зүйл болж байжээ. Энэ үед алба татвар авдаг байсан
боловч алба татварын хэмжээ ямар байсан нь тодорхойгүй байна.
Мөн энэ үед Чингис болон боржигон ноѐд харъяат иргэд буюу өмч иргэд гэж
нэрлэгддэг өөрсдийн мэдлийн хүмүүстэй байсан бөгөөд Чингис хаан харъяатан
иргэдийг эх дүү нартаа хуваарилан олгох эрхийг Шихихутугт даалгаж байжээ. Энэ
тухай Нууц товчоонд “ Бидний эх дүү нар хөвгүүдэд харъяалах иргэдийг хуваан өг.
Чиний тушаасан үгийг хэн ч үл өөрчилж болно.” гэж Чингис хаан Шихихутугт зарлиг
болсон гэжээ.
Өгэдэй хааны үе
Өгэдэй хаан ширээнд суусныхаа дараа юуны өмнө үндсэн улс Их Монгол улсынхаа
засаг төрийг түмт, мянгат, зуут, аравтын системд гүйцэд оруулан бэхжүүлж
тэдгээрийг захирах ноѐдын эдлэх эрх, хариуцах үүргийг тодорхой болгов. Албат ард,
бэлчээр нутгийг таван хошуу малтай нь хамт тэдний мэдэлд хуулиар захируулан
хадаж өгөв. Гэхдээ бэлчээр нутгийг эзэмших төвлөрсөн эрхийг их хааны мэдэлд
хэвээр үлдээжээ. Бэлчээр нутаг гэдэг нь зөвхөн өвс ургамалтай нутаг гэдэг утгаар
бус, бэлчээр нутаг гэдэг ойлголтод хүн, мал, өвс, ус, хужир, агаар, уул тал, жавар
салхи гэх мэт бодит хийсвэр олон утга хамаарагдаж байжээ. Өгэдэй хаан олон
мянгатад бэлчээр нутаг хуваан олгосон талаар Нууц товчоонд бичсэн байна. Өгэдэй,
улс иргэний нутаг ус хуваах ажлыг мянгат бүрээс тусгай албаны нутагчийг томилон
гаргуулж гүйцэтгүүлж байжээ.

4. Өгэдэй хаан 1229 онд хааны санд хураах улсын нэгдсэн алба гувчуурын хууль
гаргаж ардаас авах гувчуурын хэмжээг хуульчлан тогтоожээ. Мөн монголд ирж
суурьшсан гадаадын иргэдийн эзэмшил газрыг шалган дэнсэлж гаалын татвар
оногдуулахыг заажээ. Эзэлсэн орны ардуудаасаа татварлах алба гувчуурын хэмжээг
Хятадын хүн амаас өрхөөр бодож, Дундад Азийн зэрэг баруун зүгийн орнуудаас
эрийн тоогоор бодож авах журмыг тогтоожээ. Албаны хэмжээ нь тариаг гурван
зэрэгт хуваан сайн чанарын тарианы му тутмаас гурван жин, дунд тарианы му
тутмаас хоѐр жин хагас, дорд тарианы му тутмаас хоѐр жин тус тус хураах, ус
оруулсан сайн тарианы нэг му тутмаас таван жин тариа авахаар тогтоосон байна.
Хубулай хааны үе
Хубулай хаан цаасан мөнгийг гүйлгээнд ашиглаж түүгээрээ бүх зүйлийн арилжааг
хийдэг байжээ. Энэ тухай Марко Пологийн “ Орчлонгийн элдэв сонин “ номонд
“Ийнхүү түүний зарлиг заавар ѐсоор ертөнцийн бүх баялагийг худалдан авч
болохоор өч төчнөөн цаасан мөнгө үйлдвэрлэжээ. Цаасан мөнгөөр бүх зүйлийг
худалдан авах ба худалдан гүйлгэж болдог ажээ. Энэ цаасан мөнгө нь бол арван
безантийн үнэ цэнэтэй хэдий боловч ганцхан безантийн ч жингүй бөлгөө.” гэжээ.
Мөн Хубулай хаан худалдан авах зүйлсээ хэрхэн үнэлж худалдаа хийдэг байсан
тухай:
Сувд, тана, эрдэнийн чулуу, алт, мөнгө, бусад эд юмс алтан хийгээд торгон бөс
бараа бүхий худалдаачид жилд олон удаа ирж энэ бүх зүйлээ их хаанд бэлэг болгон
өргөдөг байжээ. Чингэхэд их хаан арилжаа наймааны ажилд онц шалгарсан ихээхэн
цэцэн сэргэлэн хорин хүнийг дуудан ирүүлж тэдэнд худалдаачдын авчирсан зүйлийг
сайтар хянан нягталж ямар үнэ хөлстэй аваас зохих ѐсоор төлсүгэй хэмээн
тушаадаг. Учир нь тэдгээр мэргэд бүх эд юмсыг байцаан мэдэж оронд нь цаасан
мөнгөөр төлөх ба худалдаачид ч тэр мөнгийг нэн дуртай авч хожим их хааны газар
нутаг дээр дуртай юмаа худалдан авахад тэр мөнгийг гүйлгэдэг байв гэж өгүүлжээ.
Мөн Юан гүрний үед улсын буюу албаны малыг эрхлэх түшмэлийн газраас малын
дансыг монгол, уйгур, хятад гурван хэлээр үйлдэж үе үе тоолж дутууг нөхдөг байжээ.

5. XIV-XVI зууны үеийн хөрөнгө үнэлгээ
Эдгээр зуунуудад хятад дахь Монголын ноѐрхол унаж, хаан ноѐд Монгол орондоо
буцаж ирсэн байна. Хятадыг алдсан нь Монголын эдийн засагт уламжлалт эд
таваараар гачигдах явдлыг бий болгов. Суурьшмал улс орнуудтай худалдаа
арилжаа хийж өөрсдийн хэрэгцээт гурил, будаа, бөс даавуу, төмөр эдлэл олж авах
хэрэгцээ шаардлага хүчтэй гарч ирэв. Тэр үед монголчуудын эрхлэх аж ахуйн гол
үндсэн салбар нь нүүдлийн мал аж ахуй хэвээр байж газар тариалан, гар урлал
урьдын адил мал аж ахуйн хавсрага байдалтай байв. Юан улс мөхсөнийн дараа
Монголын цөөн тооны хот суурин бүр ч уналтын байдалд оржээ. Алтан хаан мин
улстай худалдаа арилжаа хийх туйлын сонирхолтой байжээ. Ялангуяа хавар хоол
хүнс ховордож, ан гөрөө хийх бололцоогүй болоход монголчууд Монгол-Хятадын хил
дээр ганц нэгэн үхэр хонио тууж аваачиж тариагаар сольж байжээ. Тэр ч байтугай
мал хөрөнгө байхгүй хүмүүс үстэй дээлээрээ будаа тариа сольж авч байсан ажээ.
Ийнхүү монголчууд Хятадын худалдаачдын сонирхсон үнээр өөрсдийн гол хөрөнгө
болсон морь малаа худалдахаас өөр аргагүйд хүрчээ.
Мин улс монголчуудыг эдийн засгийн талаар хавчин тэдний алба өргөх нэрийдлээр
бага сага худалдаа хийх, хил дээр зах нээлгэж харилцан худалдаалах гэсэн
оролдлогыг нь зүйл зүйлээр хатуу хэмжээ хязгаар тогтоон саатуулах буюу бүрмөсөн
хориглон зогсоох бодлого явуулж байжээ. Монголын хаад, ноѐд Мин улсын эдийн
засгийн дарамт хавчлагыг эрс эсэргүүцэн хилийн худалдаа нээхийг шаардан
Хятадын зүгээс эс зөвшөөрөхөд урьдын адил том аян дайныг тэр бүр хийж чадахгүй
боловч хил хязгаарын чанартай уулгалалт байнга хийж амар заяа үзүүлэхгүй байсан
учир Мин улс арга буюу буулт хийж хилийн худалдаа гаргахыг зөвшөөрдөг байжээ.
Монголын хаад ноѐд, Мин улсын хаанд алба барин элч зарахдаа худалдааны
зориулалттай мал түүхий эд өгч явуулдаг байжээ. Элч нарын авч очсон худалдах
зүйлийг Мин улсын сангаас тогтоосон үнэ мөнгөөр буюу эсвэл эдлэл бараагаар
арилжин худалдаж авдаг байжээ. Элч нараар дамжуулан хийдэг худалдаанаас гадна
хятадууд заримдаа хилийн хотод адуун захыг нээдэг байжээ. Энэхүү зээл дээр
нүүдэлчид адуунаас гадна үхэр, хонь, ангийн үс авчирч Хятадын бараа таваараар
арилждаг байжээ. Хятадууд хонийг 1 доу (10,354688 литр) будаагаар сольж байхыг
зөвшөөрчээ.
Хаад “ Их нутаг “-аас гадна өөр өөрийн нутагтай байв. Тэр үед феодолын отог гэдэг
өмч бий болов. Монголын эрх баригчид харь газар орон дахь газар эдлэнгээ алдсан
ба урьдын адил том том байлдан дагууллыг хийх тэнхээгүй болсон байна. Чухам
ийм учраас дайн дээрэм хийх биш харин өөрсдийн харъяанд орших албат ардаас
татвар авахыг сонирхох болжээ. Мөн тэд ард олонд зохих бэлчээр нутгийг эдлүүлж,
ардын хувийн хөдөлмөр дээр үндэслэн жижиг мал аж ахуйгаа эрхлэх бололцоо
олгожээ. Ардууд нь зохих тооны мал сүрэг, мөн хөдөлмөрийн эгэл багаж зэвсэг
өмчлөн байжээ.
XIV-XVI зууны үед бүтээгдэхүүний алба (рент) өргөн дэлгэрчээ. Ардын аж ахуйтан
нэг бүр эзэн феодалдаа үнэ төлбөргүйгээр мал сүргээсээ өгөр үүрэгтэй байжээ. Дөч
буюу түүнээс дээш хоньтой, хоѐр буюу түүнээс дээш үхэртэй ардын аж ахуй бүр
ноѐндоо жилд гурван иргэ өгч байсан гэж тэмдэглэжээ. Эндээс үзэхэд энэ үед
Монгол улсын мал хөрөнгий татвар 7,5 хувьтай байжээ.

6. XVII-XIX зууны хөрөнгө үнэлэх байдал
Манжийн эрхшээлийн үед халхын Их хүрээ дотоод, гадаад худалдааны томоохон
төв болж худалдааны эргэлт нь хэдэн сая рубльд хүрч байсныг судлаачид
тэмдэглэсэн байна. Хэдийгээр нийгмийн шаардлага, эрэлт хэрэгцээний хэрээр
монголд худалдаа хөгжиж байсан боловч тухайн үед монголын зах зээл бүхэлдээ
гадаадын худалдаачдын гарт орж, монгол худалдаачид эдийн засгийн хувьд тэдний
хараат байсан нь үндэсний худалдаанд саад тотгор болж байв.
Манжийн эрхшээлд орсон бүх Монгол газрын ноѐдыг Бээжинд ээлж дараагаар очиж,
хааны амгаланг айлтган, бэлэг сэлт барьж байх журам тогтоов. Манжийн хаанд
хүргэх юмны дотор ан агнадаг эр бүр жил тутам 2 булганы арьс нийлүүлэх ѐстой
байжээ. Хэрвээ булганы арьс хүрэлцэхгүй бол 1 булганы арьсыг халиу, шилүүс 3
буюу үнэгний арьс 2, эсвэл хэрэмний арьс 40 ширхэгээр үнэлэн төлүүлдэг байжээ.
1 булганы арьс= 3 халиу, шилүүсний арьс= 2 үнэгний арьс= 40 хэрэмний арьс
Монгол ноѐд өөрийн харъяат ардаас татвар авах талаар Манжийн хаан хууль
тогтоосон байв. Тэр хууль ѐсоор, аливаа монгол ван, гүн, тайж нар жил бүр өөрийн
харъяат нарын 5 үхрээс дээш бүхийгээс 1 хонь, 20 хониноос нэг хонь ав, 2 үхэр
бүхийгээс нь 6 тогоо аму ав гэж заасан байна. Эндээс харахад энэ үеийн татварын
хэмжээ 5 хувь байжээ. Мөн
1 үхэр = 4 хонь
1 үхэр = 3 тогоо аму
1 хонь=0,75 тогоо аму байжээ.
Монгол нутагт бурханы шашин өргөн дэлгэрлийг олсон XVII зууны сүүлчээс эхлэн
Монголын нийгмийн бүтэц, эдийн засагт зарим өөрчлөлт гарчээ. Олон зуун жилээр
уламжлагдсан аж ахуйн бүтцэд “ жас “ хэмээх аж ахуйн хэлбэр шинээр үүсч бий
болсон байна. Шашны хүрээ хийд байгуулагдах бүрд түүний аж ахуйг эрхлэх
байгууллага жас хамтдаа бий болж байжээ. Жас нь нийтийн өмч хөрөнгө гэсэн
утгатай түвэд үг бөгөөд хүрээ хийдийн хурал номын зардал болон лам нар, сүм
хийдийн хэрэгцээг хангаж нийлүүлэх үндсэн үүрэгтэй юм. Жасыг даамал, зайсан нар
толгойлох ба тэднийг хүрээ хийдийн захиргаанаас томилдог. Жасын дэмч, няравууд
нь өөр өөрийн аймаг, дацан хурлын газрын санхүү, аж ахуйг хариуцна. Жасууд жил
бүр мал сүргээ тоолон бүх эд аж ахуй, орлого зарлагынхаа тооцоог гаргаж, хүрээ
хийдийнхээ удирдлагад тайлагнадаг. Зарим том хүрээ хийдэд жасын зэрэгцээ тухайн
хутагтын хувийн аж ахуйг эрхлэн хөтөлдөг “сан “ хэмээх санхүү аж ахуйн байгууллага
байсан ажээ.
XIX зууны сүүлч XX зууны эхэн үеэс жасууд мал сүргээ ардуудад албан журмаар өгч
маллуулах явдал нийтлэг болжээ. Жасууд ардуудаар малаа маллуулахын хажуугаар
сүргийн төрөл тоог харгалзан цагаан идээ, ноос, эсгий, арьс шир, айраг гаргуулан
авах болсон байна. Монголын хүрээ хийдийн аж ахуйн үйл ажиллагаанд өөр нэг гол
чиглэл нь газар тариалан байв. XVIII зууны сүүл үеэс Манжийн төрөөс нэр нөлөө
бүхий том хутагт хувилгаадын болон Манжийн хаадын байгуулсан хүрээ хийдүүдэд
бусад хошуудын нутагт тариа тарих эрх олгожээ. Сүм хийд тариа тарих гэж онцын
зардал гаргалгүйгээр тариалангийн газраа Хятадын тариачдад түрээслүүлж,

7. ургацын тодорхой хувийг авдаг явдал ч бий болжээ. Монголын зарим хүрээ хийдэд
газар тариалангийн ажлыг дагнан хариуцдаг лам, тусгай тариачин шавь өрх бий
болж байв.
Мөн энэ үеүдэд монгол хятад худалдаачид ихээр орж ирэн олшрох тусам өрсөлдөөн
ширүүсч томхон пүүсүүд Манжийн төрөөс дэмжлэг авахыг оролддог болжээ. Да Шэй
Куй пүүс Хөх хотын зах дээр худалдаалах барааны үнийг тогтоох, үнэ хаялцуулах
худалдааг зохион байгуулах эрхтэй болжээ. Монголчуудаас мал, түүхий эдийг М.
Санждоржийн тооцоолсоноор худалдааны 2 удаагийн эргэлтийн дүнд худалдаачид 1
хонийг 50 хонь болгож, анх гүйлгээнд оруулсан мөнгөнөөс 50 дахин их ашиг олж
байжээ. Хятадын худалдаа Монголын зах зээл дээр ноѐрхож байсан Манжийн
дарангуйллын туршид монголын малын үнэ байнга өссөөр байв.. Хятад худалдаачид
Монголд өргөжин тэлэх бас нэг хүчин зүйл нь тэд худалдааг зээлээр хийж байсан
явдал юм. Манжийн засгийн газар хятад худалдаачид эд бараа, мөнгийг
монголчуудад жилд 36% -ийн хүүтэйгээр зээлээд, 3 жилийн дотор өрийг нэхэн авч
дуусгаж байхыг 1761 онд албан ѐсоор зөвшөөрч бататгасан байна.
XVIII-XIX зууны үед Монголд тариалангийн ажил урьдахтайгаа харьцуулахад нэлээд
өргөжин, тариалах талбай, хураан авах ургац ч нэмэгдсэн байна. Ар Монгол
тариалангийн гол газрууд нь томхон голын хөндийнүүд болон зарим нууруудын ай
саваар оршиж байжээ. Тэрхүү тариалангийн голомтын алинд ч монголчуудаас гадна
хятад тариачид олноороо тариалж байсан байна. Тэд орон нутгийн эрх баригчдаас
газар түрээслэн авч, бие даан тариалаад, төлбөрт нь гол төлөв тариа гурил өгдөг
байжээ. XX зууны эхээр Живзундамба хутагтын шавиас Ивэн, Бургалтай хавьд
Хятад тариачдад түрээслэсэн газрын хөлсөнд жилд 136 000 гаруй жин гурил авч
байжээ гэсэн баримт байна.

8. XX зууны хөрөнгийн үнэлгээ
Монголчууд манжийн дарлалаас чөлөөлөгдөж, ардын хувьсгал ялсанаар өөрийн
эдийн засгийг өөрсдөө зохицуулах боломжтой болсон юм. 1921 оны 3 сарын 19нд
АТЗГ, МАН-төв хорооны хамтарсан хурлын тогтоолд тэмдэглэснээр Засгийн газрын
дарга Д. Чагдаржавт Сангийн хэргийг хавсруулан эрхлүүлсэн байна. Сангийн яам
Ардын Түр Засгийн газрын хурлын 4 дүгээр тогтоолын 3 дугаар зүйлд заасан ѐсоор
гадаадын харъяат нарт татвар, түрээс ноогдуулах түр дүрэм 7 зүйлийг
боловсруулан, 1921 оны 5 дугаар хурлаар батлуулжээ. Газрын түрээсийн хэмжээг
тогтоохдоо ялгаварт рентийг тооцож үзсэн бөгөөд “ тариалангийн газрын тухайд
газрын хөрс адил бус тул дээд, дунд, доод гурван зэргээр тогтоомуй. Дээд зэргийн
нэгэн үр газраас 30 пун (1 пун=0,373 гр), Оросын сангийн десятин нэг бүрээс 2 лан
40 пун, дунд зэргийнхээс 25 пун, десятинээр 2 лан, доорд зэрэг 20 пун, десятинээр 1
лан 60 пун хураана.” гэжээ.Санхүүгийн талаар баримтлах гол бодлогыг 1923 оны 6
дугаар сарын 18-нд МАН-ын Төв Хорооны тэргүүлэгчдийн хурлаас батлан
нийтлүүлсэн “ Эдийн засгийн үндсэн бодлого “ гэсэн баримт бичигт тусгасан байв.
Үүнд, “ Манай олон монголчууд төрөлхийн худалдааны үйлдсэд чадамгайгүй ба алба
татварын хэмжээ, тогтсон цаг магадгүй тул мөнгөнд хавчигдаж, өөрийнхөө түүхий
эдийг сайн үнэ хүргэлгүй хямдханаар худалдана. Бусдаас худалдан авах аливаа
хэрэглэгдхүүн зүйлийг өндөр үнээр авна. Учир энэ тул Засгийн газар нийтэд хэрэглэх
жигнүүр нэгэн хэмжээ тогтоож зарлан явуулбаас жигнүүр хэмжээний далим алдагдал
устана.” гэжээ. Ийнхүү нэг жигнүүр хэмжээтэй болсоноор бараа бүтээгдэхүүнийг
үнэн зөв үнэлэх боломжтой болжээ.
Орон нутгийн санхүүгийн албадын мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүүлэх нь тус
санхүүгийн албаны тогтолцоог бэхжүүлэх нэг чухал нөхцөл байсан юм. Засгийн
газраас 1924 оны 6 дугаар сард гарсан шийдвэрийн дагуу Сангийн яамны дэргэд
гаалийн нягтлан бодохын түр сургуулийг 40 сурагчтайгаар, гаалийн хэлтсийн
удирдлагын дор байгуулжээ. Тус сургуульд үндсэн багш нараас гадна Сангийн
яамны албан хаагчид, банкинд ажиллаж байсан ЗХУ-ын сургагч нар хичээл заадаг
байв. Сангийн яамны харъяа нягтлан бодохын түр сургууль нь 1935 онд Санхүүэдийн засгийн техникум болон өргөжижээ. Ингэж монголд анхны хөрөнгө үнэлэх
мэргэжилтнүүд бэлтгэгдэх суурь болжээ.
Ийнхүү1958-1960 онд нэгдэлжих хөдөлгөөнд ардын хувийн аж ахуйтан үндсэндээ
хамрагдаж мал аж ахуйн салбарт ХАА-н нэгдлийн аж ахуй зонхилсоноор монгол
улсын нийгэм эдийн засгийн бүтцэд чанарын өөрчлөлт бий болов. 1959-1963 онд
ХАА-н нэгдлийн санхүү бүртгэл тооцоог жигдлэх, нэгдсэн журамд оруулах үндсэн
бэлтгэлийг хангаад 1963 оны 12 дугаар сард “ ХАА-н нэгдлийн санхүү бүртгэл
тооцооны ажилтны улсын зөвлөлгөөн” хийлгэв. Эндээс харахад нэгдлийн өмчийг
үнэлэн санхүүгийн байдал, хөрөнгийн чадал гэх мэт мэдээллийг гарган өгөгч нь
нэгдлийн нягтлан бодогчид байжээ.

9. Ардчиллаас хойшхи Монголын хөрөнгийн үнэлгээний үйл явц
1990 оноос Монгол улс социолист тогтолцооноос татгалзаж ардчилсан нийгэмд
шилжин орсон. 1990 оны долдугаар сараас аравдугаар сарын хооронд бүх ард
түмэндээ хувьчлалын тасалбар тарааж улсын өмчийн хувьчлал эхэлсэн.
1991 оны 5-р сарын 22-нд БНМАУ-ын Өмч хувьчлалын тухай хууль гарав. 1991-1996
онд нийтдээ 916 аж ахуйн нэгжийн 10.9 тэрбум төгрөгийн хувьцаа, ногдол хувийг
цэнхэр тасалбараар худалдаж 475 хувьцаат компани, 369 бүрэн бус хариуцлагатай
компани шинээр үүсэн байгуулагдаж, 1.3 сая гаруй хүн хувь нийлүүлэгч нь болсон
байна.
Ийнхүү өмчийг хувьчилсанаар Монголд өмчийн үнэлгээ хөгжих үндэс болжээ. Мөн
Монгол улсын иргэнд газар өмчлүүлэх тухай хууль, Орон сууц хувьчлах тухай, Үл
хөдлөх хөрөнгийн албан татварын тухай зэрэг хуулиуд ч батлагдан гарчээ.
1995 оноос анхны хөрөнгийн үнэлгээний төв байгуулагдаж, хараат бус үнэлгээний
үйлчилгээ үзүүлж, гишүүнчлэл бүхий үнэлгээний өөрөө удирдах байгууллага ажлын
гараагаа эхэлсэн юм. Өмч хувьчлал явагдаж, төрийн ба орон нутгийн өмч хөрөнгийн
дахин үнэлгээг 2004 онд хийж, дараагийн ээлжит ажиллагааг 2008 онд хийж
гүйцэтгэжээ.
Манай улсад мэргэшсэн үнэлгээчний эрэлт, хэрэгцээ жилээс жилд өсөн нэмэгдэх
болжээ. Харин тэднийг бэлтгэж байгаа өнөөгийн тогтолцоонд чанарын ахиц гаргах
нь бодит шаардлага болж байна.
Манай улсад хөрөнгийн үнэлгээ хийх тусгай зөвшөөрөл бүхий үнэлгээний компани
2007 оны байдлаар нийт 19 байсан бол 2008 онд 26 болон нэмэгджээ. Мөн
хөрөнгийн үнэлгээний тусгай зөвшөөрлийн эрхтэй иргэд 132 байна. Эдгээр хүмүүсд
Сангийн сайдын тушаалаар 3 жилийн хугацаатай эрх олгодог байна.
2007 оны 2 дугаар сарын 26-ний өдрийн Хөрөнгийн үнэлгээний тусгай зөвшөөрөл
олгох сонгон шалгаруулалтын хорооны тогтоолоор:
Хөрөнгийн үнэлгээчдийн сургалтын жишиг хөтөлбөр
Үнэлгээчин сонгон шалгаруулах журмыг батлан гаргасан байна.
Ийнхүү монгол улсын хөрөнгийн үнэлгээний үйл ажиллагааг сайжруулах олон үйл
ажиллагаа явагдаж байгаа чманай улсад үнэлгээний үйл ажиллагаа жигдрээгүй
байгаа нь иргэд газар болон үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ цэнийн талаар бага
ойлголттой, хөрөнгийн менежментийн хоцрогдол, үнэлгээний стандартын
хэрэглээний чанар доогуур байгаа, үнэлгээний ажилд ашиглах мэдээллийн сан
бүрдээгүй, үнэлгээний мэргэжлийн байгууллагын тогтвортой ажиллагаа байхгүй,
үнэлгээчинд итгэх итгэл бага зэрэг цөөнгүй хүчин зүйлс нөлөөлж байна гэж үзэж
байна.

10. Дүгнэлт
Дээрхээс дүгнэн үзэхэд эрт үеэс монголын гол үнэлэгдэх хөрөнгө нь мал байсан
бөгөөд тэдгээрийгээ худалдах болон татварлах зорилгоор үнэлдэг байсан байна. XIXIII зуунд мал хөрөнгөө бусдад худалдаалахдаа өөрсдөө үнэлэн худалдаалж,
татварлах хөрөнгийг ноѐд нь тогтоодог байжээ. Харин XIV-XVI зуунд Хятад дахь
Монголын ноѐрхол
унаж, XVII-XIX зууны үед Манжийн эрхшээлд орсоноор
Монголчууд хятад худалдаачдын хүссэн үнээр хөрөнгөө худалдаалж, Манжийн
хааны хууль тогтоомжоор татвараа авах болсон байна. Мөн энэ зуунуудад
монголчууд малаас гадна газраа түрээслэн үнэлж, төлбөрт нь тариа гурил авдаг
байжээ. 1924 оны зургадугаар сард анхны нягтлан бодохын түр курс хичээллэж
байсан нь монголд хөрөнгө үнэлэх мэргэжилтэн бэлтгэгдэх суурь болжээ.
1991 оноос Монголын нийгэм эдийн засагт өөрчлөлт гарсанаар монголын өмчийн
үнэлгээний үйл ажиллагаанд том дэвшил авчирсан байна. Сүүлийн жилүүдэд энэхүү
чиглэл тодорхой амжилтанд хүрээд байгаа ч Монголд улсад өмчийн үнэлгээний үйл
ажиллагаа хараахан жигдэрч амжаагүй байна. Үнэлгээний үйл ажиллагааны хууль
эрх зүйн орчин, мэргэжлийн арга зүйн төлөвшил, үнэлгээчний боловсрол олгох,
мэргэжил дээшлүүлэх тогтолцоо, үнэлгээний ажлыг хараат бусаар явуулах
мэргэжлийн ажлын зохион байгуулалт, үнэлгээний ажлын төрийн ба мэргэжлийн
байгууллагын хяналт зэргээс гадна үнэлгээний гадаад таатай орчин түүний хөгжил
дэвшилд ихээхэн нөлөөлнө гэж үзэж байна.

11. Ном зүй
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Марко Поло. Орлонгийн элдэв сонин
Гильом Де Рубрук. Дорно этгээдэд зорчсон минь
Монгол улсын түүх II боть
Монгол улсын түүх III боть
Монгол улсын түүх IV боть
Монгол улсын санхүүгийн албаны түүхэн хөгжил
http://www.gps.gov.mn//
http://www.mof.pmis.gov.mn//

12. Хавсралт
Тусгай зөвшөөрөлтэй үнэлгээний компани
товч мэдээ

13. ХӨРӨНГИЙН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТУСГАЙ ЗӨВШӨӨРЛИЙН ЭРХТЭЙ ИРГЭДИЙН
ТУХАЙ МЭДЭЭЛЭЛ /Сангийн сайдын 2008.11.13-ны өдрийн №367 тоот тушаал/
Нэр
Эрхэлж буй ажил
1
Овог
Миеэгомбо
Болортуяа
2
3
4
5
Октябрь
Ломбодорж
Цэрэндэжид
Ралгаа
Амгалан
Наранчимэг
Мишигдорж
Пүрэв
Санхүүгийн зохицуулах хорооны хэлтсийн
дарга
“Итгэл Аудит “ХХК, аудитор
МУИС-ЭЗС-ийн багш
“НИММ-Аудит “ ХХК , аудитор
Сангийн яам,НББХГ-ын , мэргэжилтэн
6
7
8
9
Равжир
Өвгөнхүү
Баасанцэрэн
Мягмардорж
Мөнхтөр
Гэрэлт-Од
Ган-Од
Гантөмөр
МУИС-ЭЗС -ийн багш
МУИС-ЭЗС-ийн багш
Хадгаламж банк , эдийн засагч
Барилга хот байгуулалтын нийтийн аж ахуйн
үндэсний төвийн мэргэжилтэн
10
11
Лувсан
Доржхорлоо
Энхжаргал
Долгорсүрэн
“Ситико Аудит “ХХК, захирал
МУЗТБХБЯам , Ерөнхий нягтлан бодогч
12
13
Жамсран
Диваа
Оюунбилэг
Тогтохбаяр
“Аккурэйт Аудит” ХХК , Захирал
Дархан-Уул аймгийн ЗДТГ,Санхүү, эдийн
засаг, төрийн сангийн хэлтсийн мэргэжилтэн
14
15
Энэбиш
Бяраа
Мөнхтогтох
Мөнхбаатар
“НИММ-Аудит” ХХК , аудитор
"ЭМ ЖИ АЙ БИ" ХХК, Ерөнхий менежер
16
Далайжамц
Баясгалан
Худалдаа хөгжлийн банкны Санхүү бүртгэл
хяналтын газарт, ахлах ажилтан
17
Дүгэр
Дашхорлоо
Хан-Уул дүүрэг, Санхүү, эдийн засаг, төрийн
сангийн хэлтсийн дарга
18
19
Ганбаатар
Цэрэндорж
Баасанжав
Батбаяр
МУИС-ЭЗС-ийн багш
Үндэсний Аудитын Газар , газрын захирал
20
21
Амгаасэд
Хоролсүрэн
Раднаа
Ундраа
“Грейт” ХХК-ний менежер
Сангийн яам, НББХГ –ийн ахлах мэргэжилтэн
22
Онгоодой
Сэр-Од
Төрийн өмчийн хорооны ахлах мэргэжилтэн
23
Тойсон
Сарантуяа
Нийслэлийн Аудитын газар, аудитор
24
25
Хурцбилэг
Цэрэндорж
Баярсайхан
Орхонтамир
“НИММ-Аудит” ХХК , аудитор
Санхүүгийн зохицуулах хорооны мэргэжилтэн
Д/Д
26
Мөнх-Очир
Насанбат
“ КомеГовь” ХХК-ны ерөнхий нягтлан бодогч
27
Павлос
Болормаа
Анод банкны ахлах мэргэжилтэн

14. 28
Бадарч
Мядагмаа
Хөвсгөл аймгийн ЗДТГ, санхүү, эдийн засаг,
төрийн сангийн хэлтсийн мэргэжилтэн
29
30
31
32
33
Дагва
Пэрэнлэй
Лувсангомбо
Нямсүрэн
Батболд
Барсболд
Түвшинбаатар
Нэргүй
Цацрал
Батмаа
ШУТИС-КТМС, багш
“ Магнай трейд” ХХК, Захирал
УБТЗ-УБ өртөө , нягтлан бодогч
“НИММ-Аудит” ХХК , аудитор
Санхүүгийн зохицуулах хорооны мэргэжилтэн
34
35
36
37
Дашдорж
Батхишиг
Дамдин
Гэндэндаржаа
Чулуунбат
Эрдэнэчимэг
Үүрийнтуяа
Оюунчулуун
38
Камерия
Касиран
“Дорнод” ХК, нягтлан бодогч
МБДСургуулийн нягтлан бодогч
Мандах ДС, багш
“Хөрөнгийн үнэлгээний төв”ХХК, Дундговь
салбар, Захирал
Төсвийн үнэлгээний товчооны мэргэжилтэн
39
40
Очирбат
Ломбо
Чинбилэг
Одгэрэл
“Монкорд” ХЗХ, нягтлан бодогч
Үндэсний Аудитын Газар , аудитор
41
Дамба
Гандолгор
Үндэсний Аудитын Газар , аудитор
42
43
44
45
46
47
Норов
Аюуш
Баярсайхан
Ядамсүрэн
Эрдэнэ
Дуламжав
Цэдвээ
Амарбуян
Бурмаа
Золзаяа
Өлзийсайхан
Соѐлмаа
48
Гомбо
Дэндэв
МУИС-ЭЗС, багш
“Хулан нэмэх” ХХК, захирал
“Аккурэйт Аудит “ХХК, захирал
“Монгол Бизнес” ДС, багш
“Монгол даатгал” ХХК, менежер
“Хөрөнгийн үнэлгээний төв” ХХК дорнод
салбар, үнэлгээчин
“Хөрөнгийн үнэлгээний төв” ХХК, үнэлгээчин
ХӨРӨНГИЙНҮНЭЛГЭЭНИЙТУСГАЙЗӨВШӨӨРЛИЙНЭРХТЭЙИРГЭДИЙНТУХАЙМЭ
ДЭЭЛЭЛ
д/д
Овог
1
Цэрэндорж
2
Данзан
3
Цэрэндулам
4
Санж
мэргэжилтэн
5
Цэнд
6
Соном
7
Гомбосүрэнг
8
Дамдинсүрэн
9
Дорж
10
Ядамжав
11
Рэнчин
12
Батдэлгэр
13
Хавдан
аудитор
14
Гомбо
15
Пүрэв
Нэр
Алтан-Алим
Алтанцэцэг
Алтанцэцэг
Ариунжаргал
Эрхэлж байгаа ажил
ХААН банк, үнэлгээчин
Золач ХХК, ерөнхий захирал
Партнер Миддланд-Аудит ХХК, аудитор
Нийслэлийн өмчийн харилцааны газар,
БаатарИтгэлт Бээс ХХК, захирал
Бадамгарав Конфиденси-Аудит ХХК, аудитор
Бадамдулам Лендс ХХК, үнэлгээчин
Бадамлянхуа Дабль-Дөрөө ХХК, үнэлгээчин
Бадамханд Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, үнэлгээчин
Батбаяр
Далайван-Аудит ХХК, үнэлгээчин
Батжаргал
Сангийн яам, ахлах мэргэжилтэн
Батцэцэг
Мандах ДС, багш
Баянбай
Итгэл-Аудит ХХК, Баян-Өлгий салбарын
Баянмөнх
Баянсан
Итгэлт-Аудит ХХК, захирал
ХҮДС, багш

15. 16
Хабден
захирал
Бекен
17
Мажигсүрэн
18
Будсүрэн
19
Мягмаржав
20
Раднаа
21
Бор
22
Соном
23
Гүндсамбуу
24
Дэнжин
25
Дашдаваа
26
Цэндсүрэн
27
Чойдорж
28
Ишнаваан
29
Эрдэнэдаш
30
Чимэд
31
Шаандар
32
Чогсомжав
33
Дагвадорж
34
Санжаа
35
Самдан
36
Цэрэнгаваа
37
Равдан
захирал
38
Галсанжамц
39
Сандгаа
40
Гангаа
41
Бадарч
42
Лувсан-Иш
43
Амарсанаа
44
Батмөнх
45
Гончигдагва
46
Дашчирэв
47
Энэбиш
48
Дуламсүрэн
49
Базарваань
захирал
50
Ламжав
51
Цэрэнжалам
мэргэжилтэн
52
Ганхуяг
53
Лувсандаш
54
Соном
Билэгсайхан Хос Од-Сервис ХХК, захирал
Болормаа
Сангийн яам,ахлах мэргэжилтэн
Болормаа
Далайван-Аудит ХХК, үнэлгээчин
БүүвэйбаатарДалайван-Аудит ХХК, дэд захирал
Бямбаа
НИММ-Аудит ХХК, аудитор
Бямбадолгор Эрхэт хайрхан ХХК, нягтлан бодогч
Ганзориг
ЗТМ ХХК, нягтлан бодогч
Ганзориг
Дельта-Мон ХХК, үнэлгээчин
Ганхуяг
Лендс ХХК, захирал
ГунгаанямбууНИММ-Аудит ХХК, захирал
Гүндбаяр
Сүлд-Аудит ХХК, захирал
Гүррагчаа
Мандах ДС, багш
Даваасамбуу Нью Констракшн, ерөнхий инженер
Даваасүрэн НИММ-Аудит ХХК, үнэлгээчин
Даваасүрэн Хөвсгөл аймаг Далай ван сургууль, багш
Дарамбазар МЧД ХХК, захирал
Долгормаа ЭХЭУБГ, дарга
Доржсүрэн Дельта-Мон ХХК, захирал
Дуламсүрэн Удирдлагын хөгжлийн академи, багш
Жигдэн
Далайван-Аудит ХХК, захирал
Зоригт
Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, гүйцэтгэх
55
56
57
58
59
60
61
62
63
Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, салбарын
Лосол
БХБЯам, мэргэжилтэн
Лхагважав
СБД, Татвар хураалтын тасгийн дарга
Лхагвасүрэн Зоос Гоулд ХХК, гүйцэтгэх захирал
Минжмаа
Мон Үнэлгээ ХХК, захирал
Мөнх-Очир МУИС, багш
Наранцэцэг Мон Үнэлгээ ХХК, үнэлгээчин
Наранцэцэг Далайван-Аудит ХХК, үнэлгээчин
Наранцэцэг Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, үнэлгээчин
Нацагдорж Мандах ДС, багш
Нинждулам НИММ-Аудит ХХК, үнэлгээчин
Нямаа
МУИС, ЭЗС багш
Оюун
Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, салбарын
Оюунзул
Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, үнэлгээчин
Оюунсайхан Нийслэлийн өмчийн харилцааны газар,
Оюунсүрэн Лендс ХХК, үнэлгээчин
Оюунцэцэг МУИС, ЭЗС багш
Оюунцэцэг Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, Ховд салбарын
эрхлэгч
Гунгаадаш
Оюунчимэг Итгэлт-Эстимэйт ХХК, гүйцэтгэх захирал
Сангижамц Өлзийбат
НИММ-Аудит ХХК, үнэлгээчин
Агваандорж Өнөржаргал Эрдэнэс-Аудит ХХК, үнэлгээчин
Лхамсүрэн
Пүрэв
ЭМЭМСИЭС ХХК, захирал
Цэдэнсодном Пүрэвтуяа
Мандах ДС, багш
Банздай
Сайнжаргал МУИС, багш
Ядам
Самбууням МонСам ХХК, ерөнхий нягтлан бодогч
Даваахүү
Санж
Бэсгэ ХХК, үнэлгээчин
Загар
Сарантуяа
Далайван-Аудит ХХК, үнэлгээчин

16. 64
65
Нацагдорж
Цэвээн
Саруултөгс
Сэржээ
МУИС, ЭЗС багш
Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, үнэлгээчин
66
Лхамсүрэн
Түмэнжаргал ХУД СЭЗТСХ, мэргэжилтэн
67
Нацагдорж Тунгалаг
МУИС , багш
68
Бат-Очир
Тэрбиш
Партнер Миддланд-Аудит ХХК, аудитор
69
Жамбал
Уртнасан
Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, үнэлгээчин
70
Шаравсамбуу Уртнасан
ЗДТ, Хөрөнгийн үнэлгээний дэд төсөл, зөвлөх
71
Жамсран
Үхэртар
Сангийн яам, газрын дарга
72
Гомбосүрэн Хишигсүрэн Деннис Консалтинг ХХК, хуулийн зөвлөх
73
Батжаргал
Хүрэлбаатар МУИС,ЭЗСбагш
74
Санжаасүрэн Цэвээнролом Зоос Гоулд ХХК, ахлах нягтлан бодогч
75
Долгор
Цэцэгсүрэн ASME-MON ХХК, дэд захирал
76
Жүгжин
Чулуунбат
Хөрөнгийн үнэлгээний төв ХХК, ерөнхий
захирал
77
Чойжил
Энхбаяр
МУИС, ЭЗС багш
78
Мажигсүрэн Энхжаргал Партнер Миддланд-Аудит ХХК, аудитор
79
Дүгэржав
Энхтайван
Мөнгөн Капитал ХХК, үнэлгээчин
80
Болд
81
Дулам
захирал
82
Жамсранжав
83
Бумбага
84
Мөнхдалай
85
Өвгөн
86
Цэрэндорж
Энхтуяа
Энхтуяа
Сант гэр ХХК, захирал
Улаанбаатар-Аудит корпораци, салбарын
Энхчимэг
Итгэлт-Аудит ХХК, салбарын менежер
Эрдэнэбаатар Мөнх Оргил трейд ХХК, үнэлгээчин
Эрдэнэбат
МУИС, ЭЗС багш
Эрдэнэбаяр Итгэлт-Эстимейт ХХК, захирал
Эрдэнэцэцэг СЭЗДС, багш