Υλικό μελέτης για τη Δημοκρατία

1. ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Πηγή: Καλαβρουζιώτου Δ., Ντρίνια Θ., Στράτου Α.,
Επίκαιρος Λόγος, εκδόσεις Σαββάλας, τ.4

2. Δημοκρατία είναι η πρακτική πολιτικής διακυβέρνησης που θεμελιώνεται στην Ελεύθερη έκφραση της λαϊκής
βούλησης και στη λαϊκή κυριαρχία και προϋποθέτει την ενεργό συμμετοχή του λαού στα ζητήματα της πολιτείας.
Με την ευρύτερη έννοια, δηλώνει μία ορισμένη μορφή πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης που θέλει τους πολίτες
να νιώθουν μέλη μιας κοινότητας και όχι ιδιώτες, να ενδιαφέρονται και να συμμετέχουν ενεργά στα κοινά
αποσκοπώντας στο κοινό καλό.
Η δημοκρατία αποτελεί τρόπο και στάση ζωής.
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
“Πολλοί - δεν θα πούμε οι περισσότεροι- νομίζουν πως η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα. Δεν
ξέρουν πως πρόκειται γι’ απόληξη και όχι για αφετηρία. Δημοκρατία σημαίνει αναβαθμός
πολιτισμού. Προϋποθέτει πολλά πράγματα· όχι απλώς έναν ιδεολογικό προσανατολισμό η μία
κατεύθυνση του γούστου. Γίνεσαι άξιος να υψωθείς ως την δημοκρατική ιδέα, όταν έχεις πριν
διανύσει κάποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού”.
Άγγελος Τερζάκης

3. Μορφές του δημοκρατικού πολιτεύματος
Άμεση: Οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται απευθείας από τον λαό και όχι με τη μεσολάβηση των
αντιπροσώπων. Τέτοιου τύπου δημοκρατία υπήρχε στην αρχαία Αθήνα. (Από πολλούς θεωρείται η αυθεντική
μορφή δημοκρατίας)
Έμμεση ή Κοινοβουλευτική: Η εξουσία και ο έλεγχός της ασκούνται από εκλεγμένους από τον λαό
αντιπροσώπους.
Βασιλευόμενη: Ο ανώτατος άρχοντας της χώρας είναι και κληρονομικός βασιλιάς.
Αβασίλευτη: Ο ανώτατος άρχοντας είναι αιρετός και εκλέγεται άμεσα (από τον λαό) ή έμμεσα (από τους αιρετούς
αντιπροσώπους του λαού, τους βουλευτές). Στην περίπτωση αυτή η δημοκρατία λέγεται προεδρική, όταν ο
πρόεδρος της χώρας εκλέγεται από τον λαό και έχει αυξημένες αρμοδιότητες και προεδρευόμενη όταν ο
πρόεδρος εκλέγεται από τη βουλή και δε μετέχει στη λήψη των κυβερνητικών αποφάσεων.
Ως σύστημα πολιτικής διακυβέρνησης η δημοκρατία διακρίνεται σε:

4. Η αξία της δημοκρατίας
Η αξία της δημοκρατίας έγκειται στο ότι ως πολιτικό σύστημα σέβεται την ανθρώπινη υπόσταση
και συγχρόνως δεν περιορίζεται στα τυπικά όρια μιας πρακτικής πολιτικής διακυβέρνησης, αλλά
αποτελεί “αναβαθμό πολιτισμού”, έναν τρόπο ζωής που συνίσταται στην ελευθερία του
ατόμου, στον σεβασμό προς τους συνανθρώπους του, στη δυνατότητά του να δημιουργεί
σχέσεις αμοιβαιότητας και συνεργασίας με τις οποίες από κοινού με τους άλλους ενεργεί για το
κοινό καλό.
Ο Ερνέστο Σάμπατο σημειώνει σχετικά: “η δημοκρατία είναι η κοινωνία εκείνη όπου όχι μόνο είναι
δυνατό, αλλά απαιτείται να είναι κανείς άνθρωπος. Παρόλο που είναι εύθραυστη και κάνει συχνά
σφάλματα, στον καιρό μας δεν υπάρχει άλλο σύστημα που να έχει αποδείξει ότι προσφέρει στον
άνθρωπο περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη και ελευθερία απ’ ό,τι αυτή η αβέβαιη δημοκρατία
στην οποία ζει”.

5. Η αξία της δημοκρατίας
● Διασφαλίζει τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών και την ισονομία.
● Παρέχει στο άτομο τις ευκαιρίες να αναπτύξει ολόπλευρα την προσωπικότητά του και
συμβάλλει στην ηθική του καλλιέργεια (π.χ. μυώντας το στην υπευθυνότητα, στην
ανεκτικότητα, στον σεβασμό των δικαιωμάτων των άλλων, ευνοώντας τη συνεργασία και την
αλληλεγγύη κ.α.)
● Υπηρετεί το γενικό καλό, επιδιώκει την ευημερία του συνόλου των πολιτών, χωρίς
διακρίσεις.
● Επιτρέπει και επιδιώκει την επίλυση διαφωνιών ή προβλημάτων μέσα από την ελεύθερη
ανταλλαγή απόψεων, τον εποικοδομητικό διάλογο και τη συνεργασία, αποφεύγοντας
τον φανατισμό και τις κοινωνικές εντάσεις.
● Η διασφάλιση των ατομικών δικαιωμάτων, η ισοπολιτεία και ισονομία, ο περιορισμός
των κοινωνικών εντάσεων δημιουργούν αίσθημα ασφάλειας, που επιτρέπεται στους
πολίτες ως άτομα όσο και στην κοινωνία να δημιουργήσουν και να προοδεύσουν.
Ειδικότερα:

6. Η αξία της δημοκρατίας
● Υπερασπίζεται την ελευθερία του λόγου και την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών,
συμβάλλοντας έτσι στην ανάπτυξη των τεχνών και των επιστημών.
● Προωθεί την παιδεία εκείνη που διαμορφώνει ελεύθερα πνεύματα και ελεύθερες
συνειδήσεις και προάγει την υπευθυνότητα, τη συνεργασία, τον διάλογο, καθώς η
ύπαρξη και η ομαλή λειτουργία της δημοκρατίας απαιτούν πολίτες με αυτόνομη
προσωπικότητα, με κρίση, με σεβασμό για τους άλλους ανθρώπους, με ανεπτυγμένο το
αίσθημα της κοινωνικής ευθύνης.
● Και στις σχέσεις τους με άλλους λαούς οι δημοκρατικές κοινωνίες εμφορούνται από
πνεύμα σεβασμού προς τα δικαιώματα των λαών (π.χ. ανεξαρτησίας, αυτοδιάθεσης),
συνεργασίας και διαλόγου, συμβάλλοντας έτσι στην επίτευξη της παγκόσμιας ειρήνης.
Ειδικότερα:

7. Χαρακτηριστικά του δημοκρατικού πολιτεύματος
Βασικά γνωρίσματα του δημοκρατικού πολιτεύματος στην εποχή μας είναι:
● η ελεύθερη έκφραση της λαϊκής βούλησης
● η άσκηση της εξουσίας και ο έλεγχός της από τους εκλεγμένους από τον λαό αντιπροσώπους (βουλευτές/κοινοβουλευτική δημοκρατία)
● η διαφάνεια στην άσκηση της εξουσίας
● η πολυφωνία και ο πολυκομματισμος: έκφραση της λαϊκής βούλησης μέσα από πολλά κόμματα, που διεκδικούν ανά τακτά χρονικά
διαστήματα τη διακυβέρνηση
● η ανεμπόδιστη εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία, ανάλογα με τη λαϊκή εντολή
● η ανανέωση της λαϊκής εντολής ανά τακτά χρονικά διαστήματα (δεν υπάρχουν ισόβια αξιώματα)
● η ελεύθερη έκφραση της γνώμης στα μέσα μαζικής ενημέρωσης
● η ισονομία (ισότητα των πολιτών απέναντι στο νόμο)
● η ύπαρξη συντάγματος, που ορίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών, καθώς και το πλαίσιο λειτουργίας των φορέων
εξουσίας
● η διάκριση των τριών εξουσιών (νομοθετική, δικαστική, εκτελεστική), ώστε να διασφαλίζεται η ανεξάρτητη λειτουργία τους και ο νέος
έλεγχος τους
● η αρχή της πλειοψηφίας με παράλληλο σεβασμό της μειοψηφίας
● η αξιοκρατία (ανάδειξη σε δημόσια αξιώματα και θέσεις με βάση το ήθος και τα προσόντα των υποψηφίων)
● το κράτος πρόνοιας· η δημοκρατική πολιτεία φροντίζει ώστε και οι αδύναμες και ευπαθείς κατηγορίες πολιτών (π.χ. άνεργοι,
ηλικιωμένοι, άτομα με ειδικές ανάγκες) να έχουν πρόσβαση στα κοινωνικά αγαθά (π.χ. υγεία, παιδεία, εργασία κλπ.)

8. Η κρίση της σύγχρονης δημοκρατίας
Σε πολλές χώρες του κόσμου, μολονότι το πολίτευμα είναι
δημοκρατικό, παρατηρούνται φαινόμενα εκφυλισμού της
δημοκρατικής ιδέα.
Βέβαια στις σύγχρονες δημοκρατίες εξακολουθούν να
ισχύουν ο σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων και οι
δημοκρατικές διαδικασίες, παρατηρείται, όμως, μείζον
έλλειμμα όσον αφορά την ουσία της δημοκρατικής ιδέας,
σε σημείο που κάποιοι σχολιαστές να μιλούν για
“φιλελεύθερες ολιγαρχίες” (Κορνήλιος Καστοριάδης).

9. Φαινόμενα εκφυλισμού της δημοκρατικής ιδέας
● Η αδιαφορία των πολιτών για τα κοινά, με χαρακτηριστική εκδήλωση τη μεγάλη αποχή των ψηφοφόρων στις
εκλογές.
● Η κομματοκρατία και το έλλειμμα δημοκρατίας που παρατηρείται στην οργάνωση και τη λειτουργία των κομμάτων.
Αυτά συχνά λειτουργούν προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων ή των φιλοδοξιών των ηγετικών στελεχών τους ή
των κοινωνικών ομάδων που τα στηρίζουν.
● Οι πελατειακές σχέσεις μεταξύ πολιτικών και πολιτών-ψηφοφόρων. Οι πολιτικοί δεν ενδιαφέρονται να υπηρετήσουν
το πολίτευμα και τον λαό, αλλά να επανεκλεγούν στην εξουσία με κάθε τρόπο ενώ και οι πολίτες δεν ψηφίζουν με
γνώμονα το συμφέρον της πολιτείας αλλά με βάση το στενά ατομικό τους συμφέρον.
● Ο τυποποιημένος, κενός πολιτικός λόγος, ο υποβιβασμός της πολιτικής αντιπαράθεσης σε θέαμα ελεγχόμενο από
ειδικούς σε τεχνικές επικοινωνίας και χειραγώγησης
● Ο νεποτισμός, η αναξιοκρατία.
● Τα κρούσματα διαφθοράς και τα σκάνδαλα.
● Η ατιμωρησία πολιτικών που έχουν εμπλακεί σε πολιτικά ή οικονομικά σκάνδαλα.
● Η διαπλοκή πολιτικών, οικονομικών παραγόντων και Μ.Μ.Ε.
● Οι κυβερνήσεις πολλές φορές ενεργούν αντίθετα από τη λαϊκή βούληση ή αδιαφορώντας για τη λαϊκή συναίνεση.
Μερικά φαινόμενα της πολιτικής ζωής ενδεικτικά της παραχάραξης της δημοκρατικής ιδέας είναι:

10. Τα αίτια του εκφυλισμού της δημοκρατίας
Το κυρίαρχο οικονομικό σύστημα που θεοποιεί την ελεύθερη αγορά και ηθική που προωθεί: άκρατος
ατομικισμός, ανταγωνισμός, ωφελιμισμός, υλικός ευδαιμονισμός, σε συνδυασμό με την αναγωγή της
οικονομίας σε καθοριστικό παράγοντα μιας κοινωνίας και σε ανώτατο κριτήριο προόδου της.
Στο πλαίσιο αυτό οι οικονομικά ισχυροί έχουν τη δυνατότητα να ελέγχουν τον δημόσιο βίο και την κοινωνική
οργάνωση, παρεμβαίνοντας στον πολιτικό σχεδιασμό και στη λήψη αποφάσεων. Πρωτεύουσα αρχή στις
σύγχρονες κοινωνίες καθίστανται οι αγορές, οι οποίες “υπαγορεύουν τον νόμο τους στα κράτη. Τα κράτη,
υποτίθεται δημοκρατικά και κυρίαρχα, βλέπουν να τους επιβάλλονται όρια ως προς το τι μπορούν να κάνουν για
τους λαούς τους και να τους ανακοινώνονται χαμηλόφωνα οι θυσίες που πρέπει να ζητήσουν τους πολίτες”.

11. Τα αίτια του εκφυλισμού της δημοκρατίας
Το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, απόρροια των σύγχρονων οικονομικών και τεχνολογικών εξελίξεων,
που επηρεάζει κάθε πτυχή της ζωής μιας κοινωνίας, με τρόπο μάλιστα που είναι δύσκολη ή και αδύνατη η
δυνατότητα πολιτικού και κοινωνικού ελέγχου. Έτσι, καίριες αποφάσεις για το μέλλον των κοινωνιών μπορεί
να λαμβάνονται όχι από τις ίδιες τις κοινωνίες αλλά από κέντρα που βρίσκονται έξω από αυτές και
ερήμην της εκπεφρασμένης βούλησης των πολιτών τους. Συγχρόνως, η παγκοσμιοποίηση σε συνδυασμό με
το κυρίαρχο οικονομικό σύστημα διευρύνουν τις κοινωνικές ανισότητες στο εσωτερικό των κοινωνιών, με
αποτέλεσμα τα χαμηλότερα στρώματα να οδηγούνται σε κοινωνική και πολιτική περιθωριοποίηση.
Η αντιμετώπιση εκ μέρους των πολιτικών της ενασχόλησής τους με την πολιτική, όχι ως λειτουργήματος αλλά ως
επαγγέλματος στο οποίο φιλοδοξούν να σταδιοδρομήσουν και από το οποίο προσβλέπουν να αποκομίσουν προσωπικά
οφέλη. Έτσι αναπτύσσουν πελατειακές σχέσεις με τους ψηφοφόρους, δημαγωγούν, δίνουν κενές υποσχέσεις,
συναλλάσσονται με ισχυρούς οικονομικούς παράγοντες ή τα Μ.Μ.Ε. προκειμένου να εξασφαλίσουν την επανεκλογή τους
και την παραμονή του στην εξουσία.

12. Τα αίτια του εκφυλισμού της δημοκρατίας
Η ιδιώτευση των πολιτών, η απομόνωσή τους στην ιδιωτική του σφαίρα και η αδιαφορία για το κοινωνικό και
πολιτικό γίγνεσθαι. Ο ορίζοντάς τους είναι οι προσωπικές ανάγκες, επιθυμίες και επιδιώξεις. Ακόμα κι όταν συμμετέχουν
σε εκλογικές διαδικασίες, πρωταρχικό κριτήριο τους είναι το ατομικό συμφέρον.
Παράγοντες που οδηγούν σε αυτή την ιδιώτευση είναι:
➔ η κυριαρχία του ατομικιστικού πνεύματος - που συμβάλλει και στην διάρρηξη των κοινωνικών δεσμών- και του
υλικού ευδαιμονισμού
➔ η δυσαρέσκεια, η βαθιά απογοήτευση όσον αφορά τους πολιτικούς, τα κόμματα γενικά τον τρόπο λειτουργίας του
πολιτικού συστήματος
➔ το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης και η ύπαρξη υπερεθνικών κέντρων λήψης αποφάσεων, που επηρεάζουν τη
ζωή μιας κοινωνίας, δημιουργούν στους πολίτες αίσθημα ματαιοπονίας, αίσθημα αδυναμίας παρέμβασης ή ελέγχου
των εξελίξεων στο κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι
➔ ο έντονος ρυθμός ζωής, ο σκληρός αγώνας για την κάλυψη των βιοτικών αναγκών, οι πολλαπλές υποχρεώσεις
εξαντλούν σωματικά και ψυχικά τους ανθρώπους, αφήνοντάς τους συχνά χωρίς χρόνο και χωρίς διάθεση για
ενασχόληση με τα κοινά.

13. Η κυριαρχία της άποψης πως πρέπει να διοικούν αυτοί που κατέχουν την αντίστοιχη “τέχνη”, οι “επαΐοντες”, οι “ειδικοί”, οι
“τεχνοκράτες”.
Τα εκρηκτικά κοινωνικά προβλήματα, που οι κυβερνήσεις αδυνατούν να αντιμετωπίσουν, αλλά και η αναξιοπιστία των πολιτικών και
η μεγάλη δυσαρέσκεια από τον τρόπο λειτουργίας του πολιτικού συστήματος καθιστούν τους πολίτες περισσότερο ευάλωτους
στον λαϊκισμό και την αντιδημοκρατική προπαγάνδα.
Η εκχώρηση κρατικών εξουσιών σε διακρατικούς θεσμούς (π.χ. Ευρωπαϊκή Ένωση) που και οι ίδιοι χαρακτηρίζονται από
δημοκρατικό έλλειμμα και ουσιαστικά κατευθύνονται από τους νόμους της αγοράς και διοικούνται από πολιτικά ανεύθυνους
τεχνοκράτες. Στις αποφάσεις των θεσμών αυτών οι δυνατότητες συμμετοχής και ελέγχου των πολιτών των κρατών που μετέχουν σε
αυτούς είναι ουσιαστικά ανύπαρκτες.
Η εμπορευματοποίηση των Μ.Μ.Ε., τα οποία έχουν εξελιχθεί σε ισχυρούς οικονομικούς οργανισμούς, οι οποίοι συχνά διαπλέκονται
με την πολιτική εξουσία και τα κόμματα. Σε αυτό το πλαίσιο λειτουργίας η ενημέρωση που προσφέρουν συχνά είναι
“κατευθυνόμενη” και στοχεύει στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης.
Τα αίτια του εκφυλισμού της δημοκρατίας
Η έλλειψη ουσιαστικής ανθρωπιστικής παιδείας, η οποία διαμορφώνει αυτόνομες προσωπικότητες, άτομα σκεπτόμενα, με κρίση,
που σέβονται τον εαυτό τους και τους άλλους υπεύθυνα, και με κοινωνική συνείδηση.

14. Για τη λειτουργία μιας αληθινής δημοκρατίας απαιτείται μία αυτόνομη κοινωνία με συνειδητοποιημένους υπεύθυνους
πολίτες.
Προτάσεις για να ξεπεραστεί η δημοκρατική κρίση
➢ Αυτόνομη είναι μία κοινωνία που είναι σε θέση να καθορίζει η ίδια την οργάνωσή της και να ρυθμίζει η ίδια της
υπόθεσης της χωρίς να εξαρτάται από οικονομικά συστήματα που την ελέγχουν και την χειραγωγούν. Προς αυτήν
την κατεύθυνση θα πρέπει να διαμορφωθούν τέτοια οικονομικά συστήματα που να μην υπονομεύουν την αυτονομία
των κοινωνιών και να μην ευνοούν την κυριαρχία ολίγων οικονομικά ισχυρών.
➢ Η διαμόρφωση θεσμών και διαδικασιών που να επιτρέπουν την άμεση συμμετοχή των πολιτών στην λήψη
αποφάσεων, τη δυνατότητα ελέγχου και παρέμβασης εκ μέρους τους στα πολιτικά πράγματα.
➢ Η καλλιέργεια δημοκρατικού ήθους και σωστή ενημέρωση, ώστε οι πολίτες να μπορούν να συμμετέχουν υπεύθυνα
και εποικοδομητικά στη πολιτική ζωή του τόπου τους.
○ Το δημοκρατικό ήθος είναι θέμα παιδείας και αγωγής που ξεκινά από την οικογένεια (αντιαυταρχική
διαπαιδαγώγηση, ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των παιδιών, ύπαρξη δικαιωμάτων και
υποχρεώσεων, σεβασμός), συνεχίζεται με την εκπαιδευτική διαδικασία (δημοκρατικά οργανωμένο σχολείο,
ενθάρρυνση των μαθητών να συμμετέχουν ενεργά στη ζωή του σχολείου, παροχή ανθρωπιστικής παιδείας,
ανάπτυξη διαλόγου, υπευθυνότητας, συλλογικό πνεύμα, αλληλεγγύη και συνεργατικότητα) αλλά και μέσα από
τα ερεθίσματα και τα πρότυπα ζωής που προσφέρονται από το κοινωνικό περιβάλλον καθώς το άτομο
μεγαλώνει.

15. Για τη λειτουργία μιας αληθινής δημοκρατίας απαιτείται μία αυτόνομη κοινωνία με συνειδητοποιημένους υπεύθυνους
πολίτες.
Προτάσεις για να ξεπεραστεί η δημοκρατική κρίση
○ Οι ίδιοι οι πολίτες πρέπει να επιδιώκουν να ενημερώνονται πολύπλευρα για τα διάφορα κοινωνικοπολιτικά
θέματα αλλά και τα Μ.Μ.Ε. οφείλουν να παρέχουν έγκυρη, υπεύθυνη και αντικειμενική ενημέρωση. Άρα η
λειτουργία τους θα πρέπει να κινείται με αυστηρούς κανόνες και σε ορισμένο πλαίσιο δεοντολογίας.
➢ Η σωστή παιδεία και η καλλιέργεια του δημοκρατικού ήθους είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την ανάδειξη
υπευθύνων με κοινωνική συνείδηση πολιτικών, που στόχος τους είναι να εργαστούν μαζί με τους πολίτες για το
κοινό καλό.
➢ Γενικότερη αλλαγή στον αξιακό προσανατολισμό της σύγχρονης κοινωνίας, που θα έθετε στόχους ζωής
διαφορετικούς από αυτούς της απεριόριστης παραγωγής και κατανάλωσης και θα όριζε την ανθρώπινη ευδαιμονία
με όρους όχι αποκλειστικά υλικούς. Και εδώ ο ρόλος της ανθρωπιστικής παιδείας είναι καθοριστικός.
➢ Η συνειδητοποίηση πως η δημοκρατία είναι ένας καθημερινός αγώνας και απαιτεί διαρκή επαγρύπνηση αλλά και δια
βίου προσπάθεια εκ μέρους των πολιτών για την ηθική τους βελτίωση.