1. ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱԲՈՎՅԱՆԻ ԱՆՎԱՆ
ԵՐԵՎԱՆԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ
ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ
ՌԵՖԵՐԱՏ
Ֆակուլտետ` բանասիրական
Բաժին` հայոց լեզու և գրականություն
Կուրս`2-րդ
Հոսք` Բ
Առարկա` մանկավարժական մտքի
պատմություն
Թեմա` անձի զարգացումը,
ձևավորումը և դաստիարակումը
Դասախոս` Մանուկյան
Ուսանող`Մխիթար Ղազարյան
ԵՐԵՎԱՆ 2011

2. 2
1.Ժառանգականության դերը մարդու
զարգացման մեջ
Մարդու անձի զարգացման և ձևավորման համար մեծ
դեր են խախում ժառանգականությունը, միջավայրը և
դաստիարակությունը:
Ժառանգականություն ասելով հասկանում ենք
ծնողներից երեխաներին փոխանցված որոշ
առանձնահատկություններ, որոնք ներդրված են նրա
գենետիկ ծրագրում:
Ամենից առաջ մարդու ժառանգականության հատկութ-
յուններին են վերաբերում մարդկային օրգանիզմի
հատկանիշներից մաշկի, աչքերի, մազեր գույնը, արյան
խումբը, որոշ հիվանդություններ և այլն:
Մարդու ժառանգական տվյալները ներդրված են ուղեղի
կառուցվածքում, զգայարաններում և որևէ գործողություն
կատարելու հաջող պայմաններից են:
Բավականաչափ կարևոր, նաև բանավիճական հարց է
հոգեբանական հատկությունների ժառանգման և վարքի
ձևերի ֆիզիոլոգիական նախադրյալներով
պայմանավորվածության հարցը: Որոշ գիտնականներ
պնդում են, որ մարդիկ ի ծնե բարի կամ չար, այլասեր
կամ մարդատյաց են լինում, մինչդեռ առաջադեմ
մանկավարժներն ու հոգեբանները պնդում են, որ անձի
հոգեբանական բոլոր որակները ձեռք են բերվում մարդու
կենսագործունեության ընթացքում:Այդ որակների
ձևավորումը մարդու մեջ սկսվում է զրոյից: Այսինքն`
1
2

3. 3
մարդու հոգեբանական դրսևորումները հանդես են
գալիս արտաքին պայմանների ազդեցությամբ:
2.Միջավայրի դերն անձի ձևավորման մեջ
Անձի ձևավորման մեջ կարևոր գործոն է միջավայրը:
Մարդուն շրջապատող իրականությունը, որի
պայմաններում տեղի է ունենում նրա զարգացումը և
ձևավորումը կոչվում է միջավայր: Խոսելով միջավայրի
մասին, մենք ամենից առաջ պետք է նկատի ունենանք
սոցիալական միջավայրը, տվյալ տնտեսական
ֆորմացիային հատուկ տնտեսական ու քաղաքական
հատուկ պայմանները:
Սոցիալական միջավայրի մեջ են դասվում տվյալ
հասարակության նյութական պայմանները,
սոցիալական և պետական կարգը, հասարակական
հիմնարկների գործունեությունը, մարդու վրա դրանց
ունեցած ներգործությունները:
Մարդու անձի զարգացման ու ձևավորման վրա ազդում
է հասարակական-տնտեսական հարաբերությունների
այն երկրի համակարգը, որում տեղի է ունենում մարդու
զարգացումն ու ձևավորումը:Մարդու անձի զարգացման
և ձևավորման վրա ներգործում են սոցիալական
ինստիտուտների ողջ համակարգն ու նրա
բաղադրամասերը. Օրինակ` ընտանիքը,
նախադպրոցական հիմնարկները, ուսումնական
հաստատությունները, պետական հիմնարկները,
լրատվական համակարգը (ռադիոն, հեռուստացույցը,
2
3

4. 4
լրագրերը, տեխնիկական միջոցները, պարբերական-
ները, գրականությունը և այլն ):
Նշված ներգործությունների շնորհիվ մարդը, նրա
հոգեկանը ենթարկվում են փոփոխությունների,
փոխվում է նրա հոգեկան կյանքը:Նա զարգանում,
ձևավոևվում և դառնում է կատարյալ անձնավորություն:
3.Դաստիարակության դերը մարդու անձի
ձևավորման մեջ
Մարդու անձի զարգացման ու ձևավորման մեջ երրորդ
գլխավոր գործոնը դաստիարակությունն է: Այն
իրականացնելու համար հասարակությունն
օգտագործում է իր ձեռքի տակ եղած միջոցներց
արվեստը, գրականությունը, մշակույթը, նրա
հիմնարկները, լրատվական միջոցները, ուսումնական
հաստատությունները, ընտանիքը, հասարակական
կազմակերպությունները և այլն:
Ոչ ոք չի կարող ժխտել մարդու զարգացման ու
ձևավորման համար դաստիարակության ունեցած դերը:
Սակայն չի կարելի այն գերագնահատել: Ինչպես
Բելինսկին ասում էր, որ դաստիարակությունը մարդուն
կարող է դարձնել առաքինի Սոկրատես կամ` այլանդակ
Ներոն: Դաստիարակության դերի այսպիսի դերի
գնահատումը ծայրահեղություն է:
Մինչև մարդու դաստիարակությանն անցնելը, դաստի-
արակը պետք է կատարի հետևյալ աշխատանքները.
3
4

5. 5
Ճանաչի երեխայի շրջապատը, խորամուտ լինի նրա
մեջ:
Իմանա դպրոցականի ընտանեկան պայմանները,
ծնողների, եղբոր, քրոջ փոխհարաբերությունները և
նրանց ներգործությունները:
Հայտնաբերի երեխայի մեջ եղած կենսունակը,
դրականը, հակումները, ընդունակությունները,
հենվի դրանց վրա և կարողանա դրանք օգտագործել
տվյալ երեխային դաստիարակելու ընթացքում:
Այս ամենից հետո միայն նա պետք է ծրագրավորի
երեխայի դաստիարակությունն ու սկսի այն իրագործել:
Աճող սերունդների դաստիարակությունը ճիշտ և
կազմակերպված, նաև արդյունավետ իրագործելու
համար տարիքային հոգեբանությունը կատարել է
տարիքային հետևյալ շրջաբաժանումը.
Վաղ մանկիկային տարիք – մինչև 3 տարեկան,
Մանկապարտեզի կրտսեր խումբ-4 տարեկան,
Մանկապարտեզի միջին խումբ – 5 տարեկան,
Մանկապարտեզի ավագ խումբ – 6 տարեկան,
Դպրոցին նախապատրաստելու խումբ –7տարեկան,
Դաստիարակությունը պետք է իրականացնել ըստ
նշված տարիքների: Առանձին գիտնականներ խնդիր են
դնու երեխայի դաստիարակությունը սկսել այն
ժամանակ, երբ երեխան դեռ մոր արգանդում է:
Դաստիարակության դերն ավելի նշանակալից է ավագ
դպրոցականի համար: Այստեղ ի մի են բերվում
տարրական, միջին դասարաններում նրա ստացած
դաստիարակության արդյունքները:
4
5

6. 6
Դաստիարակության գործընթացը ճիշտ կազմակեր-
պելու դեպքում այն իր բարերար ազդեցությունն է
ունենում ուսուցման ընթացքի վրա և հակառակը:
4.Անձի ձևավորումը որպես
մանկավարժական պրոբլեմ
Անձի զարգացման և ձևավորման վերաբերյալ
աշխարհում կան մի շարք ուղղություններ, որոնց
ուսմունքները իրարից տարբեր են:
1. Կենսաբանական ուղղության ներկայացուցիչները
մարդուն համարելով կենսաբանական էակ, նրա
վարքում մեծ տեղ են հատկացնում բնազդներին:
Կենսաբանական ուղղության ուսմունքի միջուկը
հետևալն է,որ մարդու անհատական
առանձնահատկությունները,որոնք բնութագրում
են նրան որպես անհատի, կանխոչոշված են
բնության կողմից, և հենց այդ պատչառով
զարգացման գործընթացը պետք է դիտել քրպես
հասունացում այն ամենի, ինչը ներդրված է մարդու
մեջ ի ծնե:
2. Սոցիալական մոտեցման ներկայացուցիչները
մարդու զարգացման, ձևավորման մեջ կանխորոշիչ
համարում են մարդու կյանքի պայմանները:Նրանք
այն կարծիքին են, որ վատ պայմաններում ապրող
երեխաների մտավոր մակարդակը ցածր է լավ
5
6

7. 7
պայմաններում ապրող երեխաների մտավոր
մակարդակներից: Սոցիալական մոտեցման
ներկայացուցիչները, նման պայմաններում ապրող
երեխաների համար չեն երաշխավորում մտավոր
ուժերի լարում պահանջող կրթություն:
3. Սոցիալական ուղղության ներկայացուցիչները
գտնում են, որ չնայած այն բանին, որ մարդը ծնվում
է որպես կենսաբանական էակ, բայց նա իր կյանքի
ընթացքում սոցիալականացվում է` շնորհիվ
սոցիալական այն խմբերի, որոնց հետ նա
հաղորդակցվում է:
4. Բիոսոցիալական ուղղության կողմնակիցները
գտնում են, որ մարդու հոգեկան գործընթացները
ունեն կենսաբանական բնույթ, իսկ նրա
հետաքրքրությունները, ընդունակությունները
ձևավորվում են որպես սոցիալական երևույթներ:
Մարդու կենսաբանական օրգանիզմ է: Նրա մեջ
հարաբերակցվում են կենսաբանականն ու
սոցիալականը, ձևավորվում նրա վարքը, որը շատ
բարդ գոյացություն է: Նշված երկու գործոնները
միաչափ, միանման չեն ներգործում մարդու վրա:
Անձի զարգացման վերաբերյալ կան տարբեր
մոտեցումներ, հայացքներ:
Հոգեբան Կրուտեցկին նշում է զարգացմանը նպաստող
մի շարք հակասություններ.
Հակասությունները նոր պահանջների և
գործունեուրյան ընթացքում ծնված պահանջների,
դրանց բավարարման հնարավորությունների միջև:
6
7

8. 8
Հակասուրյունները երեխայի ֆիզիկական և հոգևոր
հնարավորությունների, նորի և հնի, վաղուց
ստեղծված ձևերի և գործունեության ձևերի միջև:
Այս հակասությունները բնութագրական են բարձր
տարիքների համար, սակայն դրանք, կախված
մարդկանց տարիքներից, կարող են ունենալ տարբեր
առանձնահատկություններ:
Եվ դաստիարակության, և ուսուցման գործընթացները
զերծ չեն հակասություններից: Այստեղ արդեն
հակասությունը կոնկրետացվում է, ընդունում է ավելի
պարզ ձև:
5.Ուսուցման դերն անձի զարգացման մեջ
ՈՒսուցման և զարգացման հարաբերակցության շուրջ
աշխարհի մանկավարժության մեջ կան 3 տեսակետներ:
Առաջին` ամենատարածված, կարծիքն այն է, ըստ որի
ուսուցումը և զարգացումը դիտվում է որպես իրարից
անկախ գործընթացներ: Շտերնը գրում է, որ ուսուցումը
հետևում է զարգացմանը և հարմարվում է նրան:
Հետևապես չպետք է խառնվել մտավոր հասունցման
գործընթացին, չպետք է խանգարել նրան, այլ
համբերատար, պասիվորեն սպասել մինչև ուսուցման
համար կհասունանան հնարավորությունները:
Երկրորդ տեսակետի կողմնակիցները գտնում են, որ
ուսուցումը և զարգացումը ընդօրինակում են մեկը
մյուսին, որ դրանք լրացնում են իրար:
Երրորդ տեսակետին հարող գիտնականներն իրար են
7
8

9. 9
միացնում առաջին և երկրորդ տեսակետները, դրանք
լրացնում են նոր դրույթներով: Նրանք գտնում են, որ
ուսուցումը ոչ միայն կարող է ընթանալ զարգացումից
հետո, այլ նրա հետ ընթանալ քայլ-քայլի: Վիգոտսկին
առաջ է քաշել երեխայի մտավոր զարգացման 2
մակարդակ.
ա) ակտուալ զարգացման մակարդակ, ըստ որի
աշակերտր պատրաստվածությունը բնութագրվում է
առաջադրանքների ինքնուրույնաբար կատարելու
կարողությամ,
բ) հաջորդ մակարդակն անվանել է զարգացման
մերձավոր գոտի:
ՈՒսուցման միջոցով իրականացվում է կրթությունը
և զարգացումը: Կրթություն ասելով պիտի հասկանալ
ուսուցիչների և սովորողների փոխազդեցությունները,
մանկավարժական գործընթացի իրականացման
եղանակը, որի միջոցով նրանք յուրացնում են
գիտական գիտելիքներ և գործունեության եղանակներ:
Կրթության անվան տակ հասկացվում է ուղեղի
կենսաբանական հասունացում և անձի հոգեկան
զարգացում:
Ժամանակակից մանկավարժությունն ընդունում է, որ
ուսուցումը և զարգացումը փոխկապակցված են ու
միասնական, որն էլ նրանց դիալեկտիկական կողմն է:
ՈՒսուցումը, զարգացումը և դաստիարակությունը
նպաստում են անձի սոցիալականացմանը:
8
9

10. 10
5. Մարդու սոցիալականացման էությունը և
նրա փուլերը
Մարդու փոխազդեցությունը հասարակության հետ
նշանակում է` սոցիալականացում: Մարդը
սոցիալականացվում է հասարակության հետ, ուրիշ
մարդկանց հետ հաղորդակցվելու միջոցով:
Մարդու անձի սոցիալականացումը բացահայտվում
է ադապտացիա հասկացության միջոցով:
Ադապտացիան կենսաբանության կենտրոնական
կամ հիմնական հասկացություններից է: Այդ
նշանակում` կենդանի օրգանիզմի հարմարվելը
միջավայրի պայմաններին, այսինքն` սոցիալական
միջավայրին: Ելնելով ադապտացիա
հասկացություններից, սոցիալականացումը դիտվում
է որպես գործընթաց: Մարդու մուտքն է սոցիալական
միջավայր և նրա հարմարվելը մշակութային,
հոգեբանական, սոցիոլոգիական պայմաններին:
Ավելի ճիշտ կլինի ուղղակի ասել`
սոցիալականացում հասկացության իմաստը
բացահայտվում է այնպիսի գործընթացներով,
ինչպիսիք են ադապտացիան, ինքնազարգացումը,
ինքնիրացումը: Ահա դրանց միասնությունն
ապահովում է անձի օպտիմալ զարգացումը նրա
ամբողջական կյանքում:
Այդ գործընթացը (անձի օպտիմալ զարգացումը)
անընդհատ է:
9
10

11. 11
Սոցիալական փուլերը կարելի է բաժանել այսպես.
Առաջին կամ վաղ փուլն ընդգրկում է երեխայի ծննդից
մինչև դպրոց ընդունվելը և ապա` ամբողջ դպրոցական
ուսուցումը:
Երկրորդ փուլն ընդգրկում է մարդու հասունացումը և
աշխատանքային գործունեությունը:
Երրորդ փուլը սկսվում է անձի աշխատանքային
գործունեության դադարեցումից, անձի տարեց
տարիքում:
7.Անձի սոցիալականացման և ձևավորման
գործոնները
Սոցիալական են կոչվում այն գործոնները, որոնցում
առկա են կամ ստողծվում են համապատասխան
պայմաններ անձի սոցիալականացման համար:
Մանկավարժ գիտնական Մուդրիկն առանձնացնում է
սոցիալականացման հիմնական գործոնները, դրանք
միավորվում են 3 խմբերում:
1. Մակրո (մեծ կամ խոշոր) գործոններ. դրանց
շարքին են դասվում տիեզերքը,Երկիր մոլորակը,
աշխարհը, հասարակությունը, պետությունը,որոնք
ներգործում են անձանց վրա, բնակիչների բոլոր
խմբերի վրա:
10
11

12. 12
2. Մեզո (միջին) գործոններ. դրանց մեջ են
ընդգրկվում էթնոսը, այն բնակավայրը, ուր ապրում
են մարդիկ` ռեգիոնը, գյուղը, քաղաքը, ավանը,
զանգվածային տեղեկատվության միջոցները
(ռադիոն, հեռուստատեսությունը, կինոն,
ներկայացումը, լրագրերը, գրականությունը և այլն):
3. Միկրո (փոքր) գործոններ. դրանց շարքին են
դասվում մարդկանց վրա անմիջականորեն
ներգործող միջոցները: Օրինակ` ընտանիքի
անդամները , հասակակիցները, միկրոսոցիումը,
կազմակերպությունները, որոնց միջոցով
իրականացվում է սոցիալական
դաստիարակությունը կամ ուղղակի
սոցիալականացումը:
Անձի սոցիալականացումը ընթանում է այն
միջոցներով, որոնք հատուկ են տվյալ
հասարակությանը: Դրանց շարքին կարելի է դասել
երեխաների սնւնդը, խնամքը, ընտանիքում
խրախուսանքի և պատժի մեթոդները. նույնը գործում է
ուսումնական տարբեր ոլորտներում:
Դեռահասության, պատանեկության տարիքի
երեխաների վրա մեծ են հասակակիցների,
աշխատանքային, մասնագիտական կոլեկտիվների
ներգործությունները:
11
12

13. 13
Սոցիալականացման գործոնը մարդու զարգացման
միջավայրն է, որը պետք է լավ կազմակերպվի:
Զարգացնող միջավայրին ներկայացվում են մի շարք
պահանջներ. նախ այնտեղ պետք է ստեղծվի
բարոյահոգեբանական առողջ մթնոլորտ:
Սոցիալական գործոնները միաժամանակ
սոցիալականացման միջոցներ են: Դրանց ավելացվում
է նաև կենսաբանական գործոնը:
Անձի ձևավորման առաջատար անձն ինքն` է, նրա
ինքնուրույնությունն ու ակտիվությունը: Նա մշտապես
պետք է աշխատի իր կատարելագործման վրա, իր
հոգեկանի վրա: Ե’Վ ուսուցման, և’ դաստիարակության
արդյունքների յուրացումը կախված է իրենից` անձից:
Ռուս գիտնականները գտնում են, որանձի ազատ,
համակողմանի ու ներդաշնակ զարգացումը հնարավոր
է իրականացնել կոլեկտիվում, կոլեկտիվ
գործունեության միջոցով: Կոլեկտիվում ընդգրկված
նրա բոլոր անդամները միասնաբար, ամբողջական
կարգով զարգացնում, ձևավորում, համախմբում են
կոլեկտիվ, իսկ կոլեկտիվն էլ իր հերթին ձևավորվում է
յուրաքանչյուր անդամի անձը, սոցիալականացնում
նրան:
12
13