Շատերին է հայտնի Վարպետի սերը Շուշանիկ Մատակյանի հանդեպ, բոլոր դասագրքերում գրված է այդ մասին: Իսկ քանի՞սը գիտեն, որ Իսահակյանը սիրել է նաև Շուշանիկի կրտսեր քրոջը՝ Աննիկին:
2. ԾՆՆԴՅԱՆ ԹՎԱԿԱՆԻ
ՎԱՐԿԱԾՆԵՐԸ
1. Ըստ Սայաթ-Նովայի գրական ժառանգության
առաջին ուսումնասիրող, լուսահոգի Գ.
Ախվերդյանի հաշվարկների` Սայաթ-Նովան պետք
է որ ծնված լինի 1712 թվին:
2.Հ. Թումանյանը ևս կատարել է իր հաշվարկները,
ըստ որոնց, Սայաթ-Նովայի ծննդյան թիվը 1713-ն է:
3.Շրջանառության մեջ է նաև Սայաթ-Նովայի
ծննդյան 1722թ. վարկածը: Զգուշացնում են, որ այս
վարկածը որևէ գիտական հիմք չունի և մոգոնված է
մեկ այլ կեղծիքի` արքայադուստր Աննա
Բատոնաշվիլու և Սայաթ-Նովայի «սիրո»
էժանագին վարկածը հաստատելու համար: Բանն
այն է, որ Սայաթ-Նովան իր հայերեն խաղերից
մեկում ունի այսպիսի տող. - «Ինձ ու իմ սիրեկան
եարին մէ տարի բերած գիտենաք»:
3. ԾՆՈՂՆԵՐԸ
Մ.Մաշտոցի անվան
Թուրքերեն խաղերից մեկում Սայաթ- Մատենադարանում
Նովան գրում է, որ իր հայրը հալեպցի պահպանվող` Սայաթ-
է, իսկ մայրը` հավլաբարցի Նովայի ձեռքով գրված
(Հավլաբարն այն ժամանակներում մի կրոնական
Թիֆլիսի մի արվարձանն էր): ժողովածուի
հիշատակարանից
իմանում ենք, որ նրա
հոր անունը եղել է
Կարապետ, իսկ մոր
անունը` Սառա:
4. ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
Համաձայն ենք Մ. Հասրաթյանի այն
վարկածին, որ Սայաթ-Նովայի
մանկությունն անցել է իր մոր
հայրենիքում` Լոռիում, ուր և
Սանահինի նշանավոր դպրատանը
ստացել է իր նախնական
կրթությունը: Այդ մասին է խոսում այն
փաստը, որ Սայաթ-Նովայի հայերեն
խաղերում Թիֆլիսի բարբառին գրեթե
հավասար չափով առկա է Լոռվա
բարբառը, իսկ թուրքերեն խաղերն
ամբողջությամբ գրված են Լոռի-
Բորչալուի օսման թուրքերենի
«այրումլու» կոչված բարբառով:
5. Սովորել է գրել–կարդալ հայերեն, վրացերեն, իմացել
է նաև արաբերեն այբուբենը։12 տարեկանից նրան
տվել են արհեստի, սովորել է ջուլհակություն և
կարճ ժամանակում այնքան է հմտացել, որ կտավը
հինելու և գործելու նոր դազգահ է պատրաստել։
Երգը և երաժշտությունը նրան հմայել են դեռ
փոքրուց։ Մինչև երեսուն տարեկանը Սայաթ–
Նովան կատարելագործվել է աշուղական արվեստի
մեջ, սովորել եղանակներ և պարզ ու խառը չափեր,
հորինել խաղեր՝ հարմարեցնելով հատուկ
մեղեդիների, և կատարել ժողովրդական
հավաքույթների ժամանակ:
6.
7. ԱՆՈՒՆԸ
Հավանաբար, երկար տարիներ
շրջել էՄերձավոր Արևելքում,
եղել Պարսկաստանում, Հնդկաս
տանում և Օսմանյան
կայսրությանը ենթակա
երկրներում, ուխտի գնացել հայ
աշուղների հովանավոր Մշո
Սուրբ Կարապետի
վանքը՝ Տարոն, մինչև որ ձեռք է
բերել համընդհանուր
ճանաչում, մկրտվել Սայաթ–
Նովա՝երգի որսորդ:
12. ՊԱՏԳԱՄԱԽՈՍՈՒՄ Է
ՍԱՅԱԹ-ՆՈՎԱՆ
Տասնըերեք տարեկանում իմ արհեստում
տըվի,անցա
Տասնըչորսում, իմ շնորհքով, վարպետս
պարգև ստացավ
Տասնինը տարեկանում ման էկա Հաբաշ-
Հինդուստան,
Քըսան տարուց, էշխի ընկած, լալ կը ծափեմ
սովթաքարին
Քսանըհինգում մեյդան մտած և կը լողամ և կը
թողեմ:
14. Որոշ ժամանակ Սայաթ-
Նովան ծառայել է վրաց
Հերակլ Բ թագավորի
պալատում, ուր երգ-
երաժշտությունից բացի,
զբաղեցրել է նաև
պալատական զվարճախոսի
պաշտոնը: Այդ մասին
ինքը՝ Սայաթ-Նովան,
պատմել է Իոնե
Խելաշվիլուն, ինչպես նաև
նշել է իր վրացերեն
խաղերից մեկում :
ՀԵՐԱԿԼ II
15. Հերակլ II-ը շատ էր սիրում աշուղների արվեստը
ու հաճախ երգիչների մրցույթներ էր
անցկացնում: Պատմում են, որ հանրահայտ
աշուղ Շահադին եկել էր Իսպանիայից
Գյուրջիստան հատուկ նրա համար, որ հրավիրի
Սայաթ-Նովային մրցույթի: Սայաթ-Նովան
ընդունեց հրավերը: Մրցույթի պայմաններն
այնպես էին, որ հաղթողը դրամական
մրցանակից բացի՝ ստանում էր նաև տանուլ
տվողի գործիքը:
16. Մրցույթը բացեց Շահադին: Նա
հայտնի էր և՛ Արևելքում,և՛
Արևմուտքում ՝ որպես սազի վրա
անկրկնելի նվագող ու վարպետ
երաժիշտ: Նրա բանաստեղծական
եռյակներն ու քառյակները միշտ
սրամիտ էին ու անսպասելի: Նրա
սազը ոսկով ու սադաֆով
զարդարված թանկարժեք գործիք
էր:
Ահա թե ո՛վ էր Սայաթ-Նովայի
հակառակորդը: Իր երգերով նա
Սայաթ-Նովային երեսուն հարց
տվեց ու ստացավ ոչ պակաս
գեղեցիկ քառյակերգերով սրամիտ
պատասխաններ: Ոչ մի հարց բաց
չթողնվեց, բոլորը ստացան իրենց
համաչափ շարունակությունը:
17. Հիմա հերթը Սայաթ-Նովայինն է: Նա էլ
30 հարց տվեց: Հասնելով 26-րդ հարցին՝
Շահադին կանգ առավ, շեղվեց նյութի
ուղղությունից ու սկսեց կմկմալ: Դատողները
արդեն պատրաստ էին հայտարարել նրա
պարտությունը, բայց Սայաթ-Նովան
մեծահոգաբար հանդուրժողականություն
ցուցաբերեց ու նորից կրկնեց հարցերը: Բայց
Շահադին նորից չկարողացավ պատասխանել:
Նա հուզվեց, դրեց գորգի վրա իր սազը —
ընդունեց պարտությունը: Եվ այդ ժամանակ,
վերցնելով մի ձեռքի մեջ սազը, իսկ մյուսը
դնելով Շահադիի ուսին, Սայաթ-Նովան ասաց.
_Աշուղի համար գործիքը նամուս ու պատիվ
է: Ես չեմ զրկի քեզ քո գործիքից: Վերցրու՛ քո
սազը ու իմացի՛ր՝ մենք տարբեր հավատքներ
ունենք, բայց եղբայրներ ենք: Ես չեմ կարող
վերցնել եղբորս գործիքը:
18. Ըստ մեզ հասած
տեղեկությունների
՝Սայաթ-Նովան
սիրահարված է
եղել Հերակլ II-ի
քրոջը՝գեղեցկուհի
Աննա
Բատոնիշվիլիին:
19. Այդ մասին
վկայություններ կան
հենց իր խաղերում:
4 քառյականոց մի
խաղի մեջ, ծածկելով
հանգերի
խաբուսիկության
տակ, Սայաթ֊-Նովան
5 անգամ ոչ միայն
տալիս է իր սիրածի
անունը, այլև
նույնքան անգամ
պարզապես ճչում է.
≪Անունն Աննա է≫
( ≪Ադ Անա≫ )։
20.
21. Սայաթ֊-Նովայի կյանքը
պալատում հաշտ ու խաղաղ
չի անցել: Նա սկզբում գժտվել
է պալատական շրջաններին
մոտ կանգնած ազնվական
խավի որոշ
ներկայացուցիչների հետ ,իսկ
հետո էլ, վերջիններիս
նյութած խարդավանքներով,
ընդհատել է կապերը նաև
Հերակլ թագավորի հետ:
24. դ
1759-ին Հերակլ II-ի
հարկադրանքով նա քահանա է
ձեռնադրվել Տեր Ստեփանոս
անունով և շատ չանցած
ուղարկվել Կասպից ծովի հվ.
ափին գտնվող Էնզելի
նավահանգիստը։ Այստեղ
երգիչն «ապաշխարել» և
արտագրել է Գրիգոր
Նարեկացու «Մատյան
ողբերգության» պոեմը (1760)։
25. Քահանա Տեր-Ստեփանոս ձեռնադրված Սայաթ-Նովան
ամուսնացել է լոռեցի Մարմարի հետ, ունեցել 4
զավակ:1768 թ-ին՝ կնոջ մահից հետո, Սայաթ-Նովան,
որպես կուսակրոն քահանա, պարբերաբար ծառայել է
Հաղպատի վանքում և Թիֆլիսի Սբ Գևորգ եկեղեցում:
Հաղպատի վանք Սբ Գևորգ եկեղեցի
30. Ա՜խ, թե գայիր, քեզ կտայինք՝փառքի
հազար դարեր վրան
Մասիս սարը` քեզ քյամանչա, ձյունը՝
սադափ քարեր վրան,
Արծաթ Զանգու, ոսկի Արազ միշտ
հայախոս լարեր վրան,
Դու դարդիման իմ հայ սրտով,Կովկասի
յար Սայաթ-Նովա:
Հովհաննես
Շիրազ
31. Անմահ երգի շող ու շարբաթ ու
ադամանդ այնքան գտար,
Գյոզալների գովքը արիր, ոչ մի
գյոզալ քեզ չգթաց,
Ձայնդ հասավ Հինդ ու Հաբաշ,
Արաբստան ու Չինմաչին,
Բայց ոչ մի տեղ վառվող վրեժիդ
դեղ ու դարման դու չգտար:
ՀամոՍահյան
32. Անմահական երգեր հյուսող,
քեզ նման հանճար չտեսա,
Յարի հազար նազը տանող,
քեզ պես սիրահար չտեսա,
Մեջնունն ինչ է, դու ես
վառվել, քեզ պես սիրահար
չտեսա,
Սիրո երգի արքան ես դու,
մեր մուսան ես Սայաթ-
Նովա:
Գուսան Աշոտ
33. Ով գրասեր, ղալամասեր, դավթարասեր, արքա
երգիչ,
Աղքատ սիրող, ղոնաղ սիրող ու տաղ
սիրող լուսավորիչ…
Գուսան Իգիթ
34. Սայաթ Նովան մեծ սիրերգակ է,ամենամեծը թերևս,
որին երբևէ գիտե հայ քնարերգությունը:Նրա
ստեղծագործության մեջ ծավալվում է մի սեր,որն
անհագ է ու ահավոր,որը բռնել է աշխարհը և
մոխրացնում է ամեն ինչ,ունակ է բարձրացնելու
մարդուն մինչև երանության ամենավեհ կատարները
և կամ նետելու թշվառության խորխորատները:Նա ոչ
միայն սեր է երգում,այլև սիրահարված է անձնապես:
Պիոն Հակոբյան
35. Սայաթ-Նովան՝ ներշնչանքի աղբյուր
***
Ամեն տեսակ երգ երգեցի-ամենալավ տաղն է էլի,
Սայաթ-Նովի դրախտային,անմահական խա՛ղն է էլի…
***
Ոսկե բառեր, անգին քարեր , լալ ու գոհար շարել ես դու.-
Քեզ միայն քո յարն է վառել,-քա՜նի յարեր վառել ես դու:-
***
Ո՞ր շահն ունի այդքան ոսկի ու անգին քար,Սայա՛թ-Նովա,-
Չ՜ի ունեցել քեզ պես շռայլ խալխը ՝ նոքար ,-Սայաթ-Նովա:
Եղիշե Չարենց
36. Պատգամախոսում է Սայաթ-Նովան
*Ամեն մարթ չի կանա կարթա ՝ իմ գիրն ուրիշ գրեն է…
*Աշխարհս մե փանջարա ՚ է, թաղերումեն բեզարիլ իմ…
*Թարիփտ դավթար իմ արիլ,փիլ պիտի , վուր գիրքըն տա
*Սիրմա թիլով չինրին արած , զարբաբ ու զար է բիռս…
*Արու՛թինն իմ, ինձ կոսին Սայաթ-Նովա,
Հենց բան կոսիմ, վուր ամբերում ձեն հանի…
37. Երազ տեսա , Սայաթ-Նովեն մոտս էկավ սազը ձեռին,
Հրի նման վառման գինու օսկեջրած թասը ձեռին,
Նստեց, անուշ երգեր ասավ՝ հին քամանչի մասը ձեռին,
Էնպես ասավ, ասես ուներ երկնքի ալմասը ձեռին:
ՈՒ են երգին օրոր-շորոր , ինչպես հուրի , ատլաս ու խան,
Երազիս մեջ գողալն եկավ ՝ ինքն ել վառման քաղցր երազ.
Նազանք արավ , Սայաթ-Նովի սիրտը լցրեց միրգ ու մուրազ,
Կանգնեց-մնաց՝ դեմքից քաշած օսկեկարած խասը ձեռին:
Նայե՜ց-նայեց Սայաթ-Նովեն, ամպի նման տխուր մնաց.
Ասավ՝ Չարե՛նց, էս գոզալից սրտիս մե հին մրմուռ մնաց.
Սիրտս վառվեց, մոխիր դարձավ՝ ինքը կրակ ու հուր մնաց.-
Դու՛ էլ նրա գովքը արա , որ դա ՝ օսկե մաղը ձեռին:
Էսպես ասավ Սայաթ-Նովեն ու վեր կացավ, որպես գիշեր,
Գնաց նորից տխուր ու լուռ՝ սիրտը հազար մուրազ ու սեր.
Երազն անցավ – դու՛ մնացիր, պատկերքը քո մնաց լուսե,
Մեկ էլ իմ խեղճ սիրտը մնաց՝ Սայաթ-Նովի սազը ձեռին:
