1. ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ
ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ
1885-1920
Վահան Տերյանը (Վահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյան) ծնվել է 1885 թվականի
փետրվարի 6-ին, Ջավախքի Գանձա գյուղում: Հայրը` Տեր-Սուքիասը, մեծ սեր
ուներ գիտության ու կրթության նկատմամբ և երեխաների մեջ ևս
արթնացնում էր հետաքրքրություն դեպի գիրքը: Ուսումնասեր քահանան
բոլոր տղաներին տվել էր բարձրագուն կրթության: Նա նվիրական
ցանկություն ուներ փոքրին` Վահանին ևս տալ բարձրագույն կրթություն:
Վանիկը` ընտանիքի ամենակրտսերը, դեռ մանկուց շրջապատված էր
հարազատների հոգատարությամբ: Նրա համար ընթերցում էին
պատմվածքներ, հեքիաթներ ու մանկական ոտանավորներ: Բայց, իհարկե,
ամենից առաջ մանկուց նրան գերել է հայրենի եզերքը, մինչև կյանքի վերջը
բանաստեղծի հոգում արթուն է մնացել բնության ու տան կարոտը: Նա սիրել
է մշուշոտ ու երազներով պարուրված ծննդավայրը, ոսկեգույնով ողողված
ամպերը, միգասքող ու մանուշակագույն մայրամուտը: Կյանքի դառն ու
տխուր պահերին բանաստեղծը տենչացել է պայծառ ու արևոտ ծննդավայրը.

2. Գանձան մի չքնաղ գյուղ է` թառած դեպի երկինք մխրճվող
լեռնապարի լանջին: Թվում է` այստեղ երկինքն ու երկիրը
չունեն սահման, խառնված են իրար: Այդ բարձրությունից
զարմանալի պայծառ են երևում դաշտերն ու արտերը, որոնց
վրա փռվում է կապույտ, երազային թախծոտ մշուշը: Իսկ
գյուղից մի փոքր հեռու, վեհանիստ բարձրության վրա, ծփում է
անհանգիստ Փարվանան` լեգենդար լիճը: Եվ այս ամենն ազնիվ
երանգներ է տվել բանաստեղծ որդու երգի բաղադրությանը:
Որոշ մտավորականներ, Տերյանի երազները և թախիծը
համարում էին օտարամուտ: Բայց նոր տաղանդին հաճախ էր
պաշտպանում Հովհ. Թումանյանը: Թախիծն օտար չէ մեր
հոգուն, ասում էր մեծ բանաստեղծը: Տերյանի թախիծը գալիս է
ոչ թէ օտար ակունքներից, այլ ծննդավայրից` չքնաղ
Ջավախքից, որը պարուրված է երազային մշուշով. «Ես եղել եմ
էն երկնքի մոտիկ լեռնադաշտում, ուր ծնվել է Տերյանը, և
կարծես թե նա լիքն է էն մշուշային թախիծով ու քնքուշ
երազներով, որ բնորոշում են մեր տաղանդավոր բանաստեղծի
քնարը»:

3. Վահանը սիրել է նաև այդ բնության զավակներին, դառն
աղքատության ու դժվար կյանքի մեջ ապրող
գյուղացիներին, որոնց հոգում թանձրացել էր դարավոր
թախիծը: Բնությունն ու գյուղական կյանքն անջնջելի
հետք են թողել մանուկ Վահանի վրա, թև ու թռիչք տվել
երազկոտ ու տպավորվող երեխայի երևակայությանը:
«Օ՜, Գանձայի քնարական երեկոներ: Դուք թռցրիք
Վահանի հոգին բանաստեղծական և գերզգայական
ոլորտները, դուք անմահացաք նրա տաղանդի
կախարդանքով, դարձաք երգ ու հեքիաթ, մաքուր
սփոփանք և բարձր արվեստ», - այսպես է մեկնաբանել
Ավետիք Իսահակյանը հայրենի կախարդող եզերքի և
Տերյանի պոեզիայի կապը:
Հեռավոր լեռնային գյուղում ծնված պատանու հետագա
կյանքն անցնում է մեծ քաղաքներում: Օտարության մեջ
շատ արագ ձևավորվում է պատանու միտքը և
հասունանում տաղանդը:

4. Նախնական կրթությունը նա ստանում է գյուղի
պետական դպրոցում: Տասը տարեկանում
ընդունվում է Ախալքալաքի քաղաքային դպրոցը,
ուր մնում է միայն մինչև հունվար ամիսը:
Վերադառնալով գյուղ` Վահանն էլ չի ուզում նորից
գնալ Ախալքալաք և խնդրում է, որ հայրն իրեն էլ
ուղարկի Թիֆլիս, ուր սովորում են եղբայրները: 1897
թ. օգոստոսին հայրը Վահանին տանում է Թիֆլիս:
Համառ և ուսումնասեր հոր վճռով Վահանը պետք է
մեծ եղբորը` գիմնազիայի 4-րդ դասարանի
առաջադեմ ուսանող Արամի մոտ դասեր առներ
նույն գիմնազիան ընդունվելու համար: Բայց դա
սոսկ նախնական ծրագիր էր, քանի որ հայրը
բազում դիմումներ էր հղել Մոսկվա, Լազարյան
ճեմարանի վարչությանը` Վահանին որպես
ձրիավարժ աշակերտ ընդունելու համար:
Վերջապես կատարվում է երազանքը. հասնում է
ճեմարանի կանչը, հայրը որդուն տանում է
Մոսկվա` ընդունելության քննությունների: Հուզիչ է
եղել բաժանումը. գրեթե ողջ գյուղը հավաքվել էր`
օտարության ճամփելու փոքրիկ Վանիկին: Մայրը
հեկեկալով քայլում էր ֆուրգոնի հետևից: Լալիս էր
նաև որդին

5. 1899-1906 թթ. բանաստեղծը սովորում է Լազարյան
ճեմարանում: Նա ձեռք է բերում հարուստ գիտելիքներ,
սովորում ռուսերեն, լատիներեն, ֆրանսերեն,
ուսումնասիրում է հայ հին ու նոր գրականությունը,
համաշխարհային դասականներին ու նորագույն
գրողներին: Ճեմարանում բանաստեղծը մտնում է
ազատամիտ ուսանողների մի շրջան, որը տարված է
սոցիալական–քաղաքական շարժումներով:
1906 թ. Տերյանը ավարտում է Լազարյան ճեմարանը և
ընդունվում Մոսկվայի համալսարանի
պատմալեզվաբանական ֆակուլտետը: Բարձրագույն
ուսումն ավարտում է 1913 թվականին: Նույնիսկ այս
ամենից հետո էլ նա կանգ չի առնում ուսման
ճանապարհին: Արդեն հռչակավոր բանաստեղծ էր,
հրատարակել էր «Մթնշաղի անուրջները» և
«Բանաստեղծություններ» ժողովածուները: Նա որոշում է
շարունակել ուսումը: 1913-17 թթ. սովորում է Սանկտ-
Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների
բաժնում՝ աշակերտելով Նիկողայոս Մառին` ժամանակի
պայծառամիտ գիտնականներից մեկին, խորանում է
արևելագիտության մեջ` ուսումնասիրելով պարսկերեն,
արաբերեն և վրացերեն լեզուները:

7. Բանաստեղծը կռիվ էր մղում հետամնաց ավանդների դեմ` ձգտելով մայրենի մշակույթն
ու գրականությունը հանել համաշխարհային ասպարեզ: Փոքր ժողովուրդները կարող են
ունենալ բարձր գրականություն և մեծ գրողներ, եթե նվաճեն ազատություն, և
«ժողովուրդը ազատ շունչ քաշի»: Հայ մտավորականությանը նա կոչ էր անում նորովի
սկսել ազգային մշակույթի և հոգևոր կյանքի կառուցումը: Բանաստեղծը հավատում է
ռուսական դեմոկրատիայի նորագույն վերելքին, որը գրականությունը տանում է դեպի
«իսկական արվեստի անծայրածիր լայնությունը»:

9. Մեր ժողովրդի մեծ ողբերգության շրջանում՝ եղեռնի ժամանակ, Տերյանն անձնազոհ
աշխատանք է տանում հայ գրականությունը և մշակույթը բարձրացնելու և աշխարհին
ցույց տալու գործում: Նա բացառիկ օգնություն ցույց տվեց հայ ժողովրդի բարեկամ
Վալերի Բրյուսովին` «Поэзия Армении» ժողովածուն պատրաստելու: Այս առումով շատ
նպաստավոր եղավ նրա աշխատանքը Մաքսիմ Գորկու հետ, որի հետ նա ծանոթացել է
1915 թվականին, եղել է նրա խորհրդատուն «Հայ գրականության ժողովածուն» ռուսերեն
թարգմանելու և հրատարակելու գործում:

11. Տերյանն ազնիվ քաղաքացի էր, անձնազոհ ու զգայուն
մարդ, որն ապրում էր անանձնական կյանքով,
ամբողջովին նվիրված էր հասարակական գործին և
հայրենի երկրի ճակատագրին: Թոքախտը տանջում էր
նրան` տարեցտարի դառնալով վտանգավոր ու
ճակատագրական: Բայց մոռացած անձնական
դժբախտությունը` նա կատարում է կազմակերպչական
մեծ աշխատանք: Նա համառուսական կենտգործկոմի
անդամ էր և հայկական գործերի կոմիսարի տեղակալ:

12. Շատ մեծ եղավ նրա դերը ազգային հարցում:
Տերյանը հիվանդ վիճակում շրջում է Կովկասի
հյուսիսային քաղաքներում, կազմակերպում
եղեռնից փախած հայ գաղթականների
փրկության գործը: Շատ երկար ու համառ
պայքար է մղում Արևմտյան Հայաստանի
փրկության համար: Նրա գրչին է պատկանում
«Թուրքահայաստանի մասին» դեկրետը, որն,
ավա՜ղ, չիրականացվեց:
Ֆիզիկապես հյուծված, հիվանդ բանաստեղծն
այրվում էր կյանքի ու աշխատանքի մեջ`
մարդկանց տալով իր հոգու վերջին կրակները,
եռանդը, բռնկումները: Ծնվում էին նոր երգեր,
սևագրությունների մեջ ուրվագծվում էին նոր
շարքեր, որոնք հայ պոեզիայի համար բացում էին
լայն հորիզոններ:

13. Անբուժելի հիվանդությունն ընդհատում է այդ զարմանալի գեղեցիկ ու ծաղկուն կյանքի
ուղին: Նա այլևս չէր կարող աշխատել: 1919 թ. աշնանը պետական հանձնարարությամբ
մեկնում է Միջին Ասիա, որտեղից, ըստ երևույթին, պետք է գար Հայաստան` բուժվելու
հույսով: Հիվանդությունը սաստկանում է, և Տերյանը մնում է կես ճանապարհին`
հեռավոր Օրենբուրգում: Այստեղ էլ 1920 թվականի հունվարի 7-ին, 35 տարին դեռ
չբոլորած, վախճանվում է մեծ բանաստեղծը` իր հետ տանելով բազում մտահղացումներ
ու «չերգած երգեր»:

14. Նյութը պատրաստեց՝
Սաթենիկ Սողոյանը