Sprawozdanie - Dni Dziedzictwa 2016

1. Sprawozdanie
Spis treści
O projekcie .............................................................................................................................................. 2
Program XVIII Dni Dziedzictwa ................................................................................................................ 2
Publikacja................................................................................................................................................. 6
Współpraca.............................................................................................................................................. 8
Frekwencja .............................................................................................................................................. 9
Promocja ............................................................................................................................................... 10
Wolontariat ........................................................................................................................................... 15
Obiekty prezentowane podczas XVIII Dni Dziedzictwa ......................................................................... 17
Centrum Szkła i Ceramiki w Krakowie............................................................................................... 17
Kompleks wodociągów na Bielanach w Krakowie............................................................................. 19
Kaplica „Na Wodzie” w Ojcowskim Parku Narodowym.................................................................... 20
Osada młynarska Boroniówka w Ojcowskim Parku Narodowym ..................................................... 21
Kościół i klasztor oo. Karmelitów Bosych w Czernej ......................................................................... 22
Zamek w Zatorze ............................................................................................................................... 23
Kościół sióstr Norbertanek w Krakowie ............................................................................................ 25
Kościół pw. Najświętszego Salwatora wraz z kaplicą pw. św. Małgorzaty w Krakowie .................... 26
Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie............................................................. 27
Założenie dworskie w Zbyszycach..................................................................................................... 29
Kościół pw. Narodzenia NMP w Krużlowej Wyżnej........................................................................... 30
Dwór w Kwiatonowicach................................................................................................................... 32

2. 2 | S t r o n a
O projekcie
Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego to jedno z największych cyklicznych wydarzeń ukazujących
i promujących bogactwo kulturowe Małopolski. Powstało z inicjatywy Zarządu Województwa
Małopolskiego, a realizowane jest przez Małopolski Instytut Kultury w Krakowie. Co roku podczas
dwóch majowych weekendów można nieodpłatnie zwiedzać kilkanaście wybranych obiektów,
korzystając z materiałów przygotowanych specjalnie na tę okazję, a także poznawać przeszłość
i tradycje regionu, uczestnicząc w licznych imprezach towarzyszących. Udostępniane są obiekty mało
znane lub na co dzień niedostępne, pozostające często w prywatnych rękach.
Do odbiorców Dni Dziedzictwa skierowany jest portal dnidziedzictwa.pl prezentujący bieżące
informacje o projekcie, obiekty i trasy zwiedzania, które pojawiły się we wszystkich dotychczasowych
edycjach, oraz opracowania poświęcone udostępnianym zabytkom.
Wydarzeniu towarzyszy bezpłatna publikacja autorstwa Katarzyny Kobylarczyk, dziennikarki
i reportażystki, nawiązująca do tematu przewodniego wydarzenia, który zmienia się w każdej edycji.
Rokrocznie Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego przyciągają do obiektów prezentowanych
w Krakowie i Małopolsce kilka tysięcy turystów (w 2015 roku w Dniach Dziedzictwa wzięło udział
ponad 9000 osób). W osiemnastu edycjach Dni udostępniono zwiedzającym ponad 250 zabytkowych
obiektów w regionie.
Każdego roku w przygotowanie i realizację wydarzenia zaangażowanych jest blisko 100 podmiotów,
instytucji i osób oraz wolontariuszy pracujących w punktach informacyjnych.
Oferta Dni Dziedzictwa kierowana jest do wszystkich osób zainteresowanych dziedzictwem
kulturowym Małopolski, turystyką regionalną oraz historią i tradycją niezwykłych miejsc
wyselekcjonowanych przez zespół realizujący wydarzenie.
Grupę docelową Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego stanowią przede wszystkich osoby
dorosłe w wieku 26–45 lat (41%), 46–65 lat (38%), wykształceniem wyższym (79%) oraz średnim
(20%). W Dniach uczestniczą mieszkańcy Krakowa (55%) i innych miast i wsi Małopolski (33%)1
.
Program XVIII Dni Dziedzictwa
Motywem przewodnim zrealizowanych w maju 2016 roku XVIII Małopolskich Dni Dziedzictwa
Kulturowego. Wszystko płynie była woda. W ramach programu wydarzenia odbiorcom ukazana
1
Dane procentowe pochodzą z badań własnych MIK, których wyniki są dostępne na stronie:
http://badania-w-kulturze.mik.krakow.pl/2015/06/12/wyniki-badan-ankietowych-wsrod-uczestnikow-xvii-dni-dziedzictwa/

3. 3 | S t r o n a
została zarówno jej kreatywna, jak i destruktywna natura. W programie Dni obecne były również
tematy ekologii, obiegu wody w przyrodzie, zastosowania jej w kuracjach zdrowotnych i w przemyśle.
W XVIII edycji Dni Dziedzictwa udostępnionych zostało 14 obiektów zlokalizowanych na dwóch
trasach krakowskich oraz dwóch trasach małopolskich: północno-zachodniej i południowo-
wschodniej.
21–22 maja 2016
TRASA KRAKOWSKA
Centrum Szkła i Ceramiki w Krakowie
Kompleks wodociągów na Bielanach w Krakowie
TRASA PÓŁNOCNO-ZACHODNIA
Kaplica „Na Wodzie” oraz osada młynarska Boroniówka w Ojcowskim Parku Narodowym
Kościół i klasztor oo. Karmelitów Bosych w Czernej
Zamek w Zatorze
28–29 maja 2016
TRASA KRAKOWSKA
Kościół sióstr Norbertanek, kościół pw. Najświętszego Salwatora wraz z kaplicą pw. św. Małgorzaty
w Krakowie
Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha
TRASA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA
Założenie dworskie w Zbyszycach
Kościół pw. Narodzenia NMP w Krużlowej Wyżnej
Dwór w Kwiatonowicach
Podobnie jak w poprzednich edycjach, w każdym z wyżej wymienionych miejsc na uczestników Dni
czekali gospodarze, przewodnicy, eksperci i pasjonaci, którzy podczas oprowadzań, spotkań, spacerów
i wykładów odkrywali przed zwiedzającymi tajemnice prezentowanych obiektów oraz fascynujące
historie osób z nimi związanych. W programie wydarzenia w wybranych obiektach znalazły się
również wystawy, warsztaty i gry plenerowe, kiermasze i koncerty.
programu

4. 4 | S t r o n a
Łącznie w ramach XVIII Dni Dziedzictwa odbyły się 252 punkty programu, w tym:
• 87 oprowadzań z gospodarzami
• 89 oprowadzań z przewodnikami
• 19 pokazów
• 10 spacerów
• 9 spotkań
• 5 wykładów
• 5 wystaw
• 3 warsztaty dla dzieci
• 2 gry
• 14 rejsów smoczą łodzią
• 4 kiermasze
• 2 koncerty
• 4 wydarzenia dodatkowe
252
punkty
programu

5. 5 | S t r o n a
Podczas wydarzenia prowadzone były badania ankietowe. Ankietę wypełnił co 25 uczestnik
wydarzenia. W ankietach znalazły się pytania dotyczące doboru obiektów, poziomu oprowadzań po
obiektach, organizacji oraz obsługi wydarzenia, a także publikacji i promocji2
.
Osoby, które wypełniły ankiety, bardzo wysoko i wysoko oceniły zarówno dobór tegorocznych
obiektów (92,9% ankietowanych), jak i poziom oprowadzań po nich (92,5% ankietowanych).
2
Pełne wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w trakcie XVIII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego dostępne są na stronie:
http://badania-w-kulturze.mik.krakow.pl/2016/06/15/wyniki-badan-ankietowych-wsrod-uczestnikow-xvii-dni-dziedzictwa-2/

6. 6 | S t r o n a
Publikacja
Publikacja towarzysząca Dniom Dziedzictwa w 2016 roku pt. Wszystko płynie, autorstwa Katarzyny
Kobylarczyk, została wydana w nakładzie 6000 egzemplarzy.
Książka opowiada o związkach 14 obiektów prezentowanych w XVIII edycji Dni z wodą – tematem
przewodnim wydarzenia. Partnerem wydania był gospodarz jednego z obiektów na trasie krakowskiej
– Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji S.A. w Krakowie.
Podobnie jak poprzednie tomy – W tym sęk! (architektura drewniana), Wejdź na szlak (tematyczne
szlaki kulturowe), Wielki wybuch 1914–1918 (okres I wojny światowej), Był sobie czas (czas
w zabytkach) – była dostępna w punktach informacyjnych przy wszystkich obiektach prezentowanych
podczas Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego.
Podczas Dni Dziedzictwa książka została rozdana w nakładzie 4500 egzemplarzy. Po wydarzeniu
publikacja została przekazana do dystrybucji gospodarzom, współorganizatorom
i partnerom Dni Dziedzictwa, trafiła także do bibliotek i szkół w Małopolsce.
Wersja elektroniczna publikacji została natomiast udostępniana na portalu internetowym
dnidziedzictwa.pl, na stronie mik.krakow.pl, w serwisie issuu.com, również w formatach epub i mobi.

7. 7 | S t r o n a
Zdecydowana większość ankietowanych uczestników wydarzenia (94,6%) wysoko i bardzo wysoko
oceniła tegoroczną publikację towarzyszącą Dniom.
Małopolski Instytut Kultury był również w 2016 roku, wraz z gospodarzami dworu w Kwiatonowicach
– państwem Magdaleną Miller i Kasprem Świerzowskim – oraz Studiem Wydawniczym Dodo Editor,
inicjatorem reedycji książki pt. AVANTI. Listy z podróży naokoło świata. Drugie wydanie publikacji
Szwajcarki Liny Bögli, która na przełomie XIX i XX wieku wyruszyła z Kwiatonowic w podróż dookoła
świata, powstało przy wsparciu finansowym Gminy Gorlice oraz rodziny Bögli i jej przyjaciół
ze Szwajcarii i USA.
Uczestnicy Dni Dziedzictwa mogli zakupić książkę Liny Bögli podczas drugiego majowego weekendu
Dni Dziedzictwa (28–29 maja) w dworze w Kwiatonowicach, w Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej

8. 8 | S t r o n a
Manggha oraz w założeniu dworskim w Zbyszycach, a po Dniach Dziedzictwa na stronie internetowej
Dodo Editor oraz w wybranych księgarniach internetowych.
Współpraca
W przygotowanie XVIII Dni Dziedzictwa zaangażowanych było ponad 100 podmiotów, instytucji
i osób prywatnych, w tym:
• 12 gospodarzy,
• 5 współorganizatorów,
• 22 partnerów,
• 16 podmiotów współpracujących przy wydaniu publikacji,
• 7 patronów medialnych,
• 42 wolontariuszy.
Dodatkowo działania promocyjne prowadzone w Krakowie i na terenie Małopolski (w powiatach
i gminach, w których znajdują się prezentowane w 2016 roku obiekty, oraz w sąsiadujących z nimi
JST), wsparło około 50 podmiotów (ośrodki kultury, muzea, punkty informacji turystycznej z sieci
MSIT).

9. 9 | S t r o n a
93,14% odbiorców biorących udział w badaniach ankietowych wysoko i bardzo wysoko oceniło
organizację wydarzenia oraz obsługę zwiedzających w obiektach prezentowanych podczas XVIII edycji
Dni.
Frekwencja
W XVIII Małopolskich Dniach Dziedzictwa Kulturowego uczestniczyło 10 000 osób. Podczas
pierwszego weekendu najwięcej osób odwiedziło zamek w Zatorze – ponad 1300 osób, z kolei
w drugi weekend najwyższą frekwencję odnotowano w kościele pw. Najświętszego Salwatora
z kaplicą pw. św. Małgorzaty w Krakowie – 1150 osób.
21–22 maja 2016
• Centrum Szkła i Ceramiki w Krakowie
Frekwencja: 550 osób
• Kompleks wodociągów na Bielanach
w Krakowie
Frekwencja: 700 osób
• Kaplica „Na Wodzie” w Ojcowskim
Parku Narodowym
Frekwencja: 900 osób
• Osada młynarska Boroniówka
w Ojcowskim Parku Narodowym
Frekwencja: 650 osób
• Kościół i klasztor oo. Karmelitów
Bosych w Czernej
Frekwencja: 689 osób
• Zamek w Zatorze
Frekwencja: 1364 osoby
28–29 maja 2016
• Kościół sióstr Norbertanek w Krakowie
Frekwencja: 994 osoby
• Kościół pw. Najświętszego Salwatora z
kaplicą pw. św. Małgorzaty w Krakowie
Frekwencja: 1150 osób
• Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej
Manggha w Krakowie
Frekwencja: 1116 osób
• Założenie dworskie w Zbyszycach
Frekwencja: 591 osób
• Kościół pw. Narodzenia NMP
w Krużlowej Wyżnej
Frekwencja: 391 osób
• Dwór w Kwiatonowicach
Frekwencja: 600 osób

10. 10 | S t r o n a
Promocja
Kampania promocyjna XVIII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego wykorzystywała różnorodne
kanały komunikacji dostosowane do sprecyzowanych grup docelowych. Duży nacisk został położony
na działania w Internecie i Social Media. W skład kampanii promocyjnej weszły następujące elementy:
Patronaty medialne
Pozyskanie patronów medialnych dla wydarzenia:
• Gazeta Wyborcza Kraków (wzmianka o wydarzeniu w dodatku Co jest grane, zapowiedzi
w serwisie krakow.wyborcza.pl oraz serwisie cojestgrane24.wyborcza.pl)
• Miasto Dzieci (zaproszenie na wydarzenie w serwisie, umieszczenie bannera)
• Radio Kraków (zaproszenia do audycji, zamieszczenie informacji o wydarzeniu oraz spotu
promującego na www)
• Karnet (zamieszczenie informacji o wydarzeniu, wzmianki w kalendarium i reklamy
w wydaniu papierowym oraz opisu wydarzenia i bannera w serwisie)
• Polska Niezwykła (zaproszenie na wydarzenie w serwisie, umieszczenie bannera)
• Kulturatka (zaproszenie na wydarzenie w serwisie, umieszczenie bannera)
• TVP Kraków (umieszczenie informacji o wydarzeniu w serwisie, informowanie o wydarzeniu
w Kronikach, emisja spotu promującego wydarzenie)

11. 11 | S t r o n a
Reklamy prasowe
Zostały wykupione miejsca reklamowe w prasie krakowskiej:
• MetroCafe: reklamy ukazały się 13, 20, 27 maja 2016
• Dziennik Polski, dodatek kulturalny Magnes: reklamy ukazały się w magazynie kwietniowym
oraz majowym
• Gazeta Krakowska, Tygodnik Kraków Piątek Wieczorem: reklama ukazała się 13 maja 2016
• Po drodze: w numerze kwietniowym pojawił się banner reklamowy zapowiadający artykuł
w kolejnym numerze, natomiast w wydaniu majowym artykuł sponsorowany na
rozkładówkę.
oraz w prasie regionalnej:
• Gazeta Krakowska, tygodniki (Gazeta Gorlicka, Gazeta Nowosądecka, Małopolska,
Limanowska) – reklamy ukazały się 13 maja 2016
• Głosy (Głos Wadowicki, Głos Podhalański, Głos Podkrakowski, Głos Oświęcimski, Głos
Chrzanowski, Głos Limanowski) – bezpłatne gazety były kolportowane w okresie kwiecień–
maj 2016
Reklamy radiowe
Kampania w Zet Gold: 14–20 maja – emisja 5 odcinków audycji (90’’), emisja 25 zapowiedzi (30’’),
24–28 maja – 20 spotów reklamowych
Outdoor
Plakatowanie Krakowa: 13–27 maja 2016 – kampania plakatowa wydarzenia na słupach i tablicach
reklamowych w Krakowie o łącznym nakładzie 200 plakatów formatu B1. Dodatkowo plakaty
w formacie B1 i B2 były eksponowane przez partnerów, gospodarzy, instytucje lokalne itp.
TV M: emisja spotów reklamowych 9–29 maja w autobusach i tramwajach krakowskich

12. 12 | S t r o n a
Druki promocyjne
Dystrybucja ulotek oraz plakatów: 10–28 maja dystrybucja ulotek z programem wydarzenia (15 tys.
egz.) w Krakowie w sieci informacji turystycznej, lokalach gastronomicznych, obiektach kulturalnych
etc., w obiektach gospodarzy, miejscowościach partnerskich i okolicznych oraz podczas wydarzenia
Wysyłka 500 sztuk zaproszeń do osób z bazy MIK

13. 13 | S t r o n a
Internet
Kampania graficzna w sieci GDN (wyświetlenia: 800 000, kliknięcia: 1000), AdWords (wyświetlenia:
ok. 15 000, kliknięcia: 1000)
Kampania bannerowa w serwisie krakow.wyborcza.pl w terminie 18–27 maja
Wysyłka newsletterów MIK + mailing zapraszający na Dni (zasięg: prawie 3000 osób)
Social Media
Posty sponsorowane w serwisie Facebook:
• 9–28 maja zapraszający na wydarzenie (zasięg: ponad 20 000)
• 13–31 maja – post video o wystawie „Obiekty nadbrzeżne” (zasięg: 35 000)
YouTube wideo: emisja filmu promującego wystawę towarzyszącą Dniom „Obiekty nadbrzeżne”
w terminie 13–31 maja, liczba obejrzeń: 4066, targetowanie: turystyka, historia, wystawy, miejsca
historyczne
Facebook
Działania promocyjne na fanpage’u MIK trwały od 17 lutego do 9 czerwca 2016. Posty pojawiały się
z częstotliwością 3–5 razy w tygodniu (posty zapowiadające wydarzenie, przybliżające tegoroczne
obiekty, konkursowe itp.). W czasie trwania kampanii liczba niepowtarzających się osób, które
zobaczyły na fanpage’u MIK posty dotyczące XVIII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego,
wyniosła 12 597 (w 2015 4488). Profil Małopolskiego Instytutu Kultury polubiło 7948 osób (w 2015:
6649), a więc 1299 nowych osób (379 nowych osób od 30 stycznia, z czego 124 osoby polubiły profil
w maju).
Liczba wszystkich postów, kliknięć „Lubię to”, komentarzy oraz udostępnień dotyczących Małopolskich
Dni Dziedzictwa Kulturowego umieszczonych na fanpage’u:
• liczba postów – 65
• liczba kliknięć „Lubię to” – 2114 (w 2015: 980)
• liczba udostępnień – 227 (w 2015: 175)
• liczba komentarzy – 143 (w 2015: 79)
• zasięg – 182 241 (w 2015: 55 020)
• kliknięcia – 20 950 (w 2015: 12 597)
W porównaniu do ubiegłego roku liczba kliknięć „Lubię to”, komentarzy oraz udostępnień wzrosła.
Tendencja wzrostowa pokazuje dużo większą aktywność użytkowników w porównaniu do roku 2015.
Wyniki udowadniają, jak ważnym i przyszłościowym kanałem w komunikacji i promocji stają się Social
Media.

14. 14 | S t r o n a
Działania dodatkowe
Spacer fotograficzny – Instameet na zamku w Zatorze, 23 kwietnia 2016
Spacer został zorganizowany wraz z grupą Igers Kraków, która na Instagramie osiąga zasięgi 6 mln
wejść w ciągu roku. Wydarzenie to miało za zadanie poprzez atrakcyjne zdjęcia wesprzeć promocję
tegorocznej edycji Dni Dziedzictwa. W rezultacie w aplikacji Instagram pojawiło się ok. 200 zdjęć z
tagami wydarzenia.
Wystawa „Obiekty nadbrzeżne”, 13–31 maja 2016
Wystawa trzech drewnianych instalacji. Prace zostały ulokowane w strategicznych i bardzo
atrakcyjnych miejscach bulwarów wiślanych, gdzie spacerują mieszkańcy Krakowa, ale również turyści
odwiedzający miasto. Spektakularne rozmiary, intrygujący kształt oraz z pozoru delikatny materiał
przyciągały uwagę, zachęcały do podejścia bliżej i poszukania informacji – czym jest ta instalacja, do
czego nawiązuje i kto jest autorem. Na przymocowanych tabliczkach pojawiły się informacje
o wydarzeniu i artyście. Zaprezentowane zostały nie tylko same rzeźby, ale również proces ich
powstawania (3 filmy z montażu), promowane w serwisie Facebook (posty zwykłe, post
sponsorowany) i w serwisie YouTube (kanał MIK, reklama).
Współpraca z Industriadą
- Zamieszczenie reklamy Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego na jednej stronie w drukowanym
programie INDUSTRIADY (nakład 40 tys. egzemplarzy)
- Zamieszczenie informacji o współpracy i Małopolskich Dniach Dziedzictwa Kulturowego na stronie
industriada.pl (w zakładce: aktualności) i profilu Szlaku w serwisie Facebook
- Zamieszczenie informacji o współpracy i wspólnych działaniach promocyjnych w materiałach
prasowych dystrybuowanych podczas konferencji prasowej prezentującej pełny program wydarzeń
w ramach INDUSTRIADY
Odzew w mediach
W związku z wydarzeniem w mediach elektronicznych ukazało się ok. 175 publikacji:
• ok. 45 w ogólnopolskich i krakowskich mediach elektronicznych
• ok. 25 w mediach turystycznych
• ok. 40 w lokalnych serwisach/lokalnych mediach informacyjnych
• ok. 10 na stronach gospodarzy, współorganizatorów
• ok. 20 w serwisach tematycznych, blogach
• ok. 15 w serwisach samorządowych
• ok. 20 w mediach społecznościowych

15. 15 | S t r o n a
Prasa – pojawiło się ok. 16 publikacji (m.in. Gazeta Wyborcza, Dziennik Polski, Gazeta Krakowska,
Karnet, Głos Podkarpacki, Magnes)
Radio – ok. 45 materiałów: Radio Kraków (zapowiedzi wydarzenia, wywiad w audycji Przed hejnałem,
wywiad w audycji Co niesie dzień, relacje terenowe z obiektów), Zet Gold (wywiad w audycji
kulturalnej), Tok FM (wywiad w audycji Krakowskie Przedmieście, zapowiedzi wydarzenia), Czwórka –
Polskie Radio (wywiad), Złote Przeboje (fragmenty wywiadu, zapowiedzi wydarzenia), Radio Pogoda
(fragmenty wywiadu, zapowiedzi wydarzenia), Etno FM – Małopolskie Radio Kulturalne (zapowiedź
wydarzenia)
Telewizja – ok. 6 materiałów: TVP Kraków (zapowiedzi w Kronikach, relacja terenowa z Ojcowa,
wywiad w programie Region), Telewizja Regionalna
Wolontariat
W 2016 roku w wolontariat organizowany w ramach Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego
zaangażowanych było 42 wolontariuszy.
Do zadań wolontariuszy należały:
• pomoc w promocji, dystrybucji materiałów informacyjnych,
• przygotowanie materiałów niezbędnych w punktach informacyjnych,
• obsługa infolinii,
• udzielanie informacji i pomaganie publiczności Dni,
• współpraca przy obsłudze wybranych punktów programu: warsztatów, spotkań, wykładów,
oprowadzań, koncertów, wystaw,
• dokumentacja fotograficzna wydarzenia,
• pomoc w przygotowaniu raportu ewaluacyjnego z realizacji wydarzenia.

16. 16 | S t r o n a
Wolontariat w ramach Dni Dziedzictwa skierowany był do osób zainteresowanych poznaniem
charakteru pracy w instytucji kultury oraz historią i lokalnym dziedzictwem Małopolski,
a także do wszystkich chcących poszerzyć swoje kompetencje i wzbogacić doświadczenia związane
z współtworzeniem dużego wydarzeni o skali regionalnej.
Każdy z wolontariuszy uczestniczących w programie wolontariatu podpisał z Małopolskim Instytutem
Kultury w Krakowie umowę wolontariacką, określającą zakres i ramy współpracy, a na zakończenie
współpracy otrzymał zaświadczenie o odbytym wolontariacie oraz referencje.

17. 17 | S t r o n a
Obiekty prezentowane podczas XVIII Dni Dziedzictwa
Centrum Szkła i Ceramiki w Krakowie
ul. Lipowa 3, Kraków
Położone na prawym brzegu Wisły Zabłocie już w średniowieczu odgrywało ważną rolę w życiu
gospodarczym Krakowa. Działały tu kamieniołomy dostarczające wapień, cegielnie i port rzeczny –
ważny punkt na trasie handlu wielicką solą. Szczególny rozwój Zabłocia przypadł na okres
dwudziestolecia międzywojennego, gdy tereny te stały się przemysłowym zapleczem Krakowa.
Funkcjonowały tu fabryki związane z przemysłem gumowym, metalowym, mechanicznym,
spożywczym (słynny zakład cukierniczy Pischingera przy ul. Kącik), spirytusowym, kosmetycznym
i szklarskim.
Jednym z takich zakładów była uruchomiona w 1922 roku przy ulicy Lipowej 3 fabryka zapałek Znicz,
założona przez spółkę, na czele której stał krakowski adwokat dr Rudolf Frühling. Powstanie
Państwowego Monopolu Zapałczanego w 1925 roku doprowadziło do upadku firmy. Kilka lat później,
w 1931 roku, budynki po Zniczu zostały przejęte przez „Krakowską Hutę Szkła L. Bąkowski, D. Chazan
i S-ka”. Główni udziałowcy spółki – żołnierz I Kadrowej, a równocześnie inżynier rolnik Leon Bąkowski
i przedsiębiorca pochodzenia żydowskiego Dawid Chazan – byli właścicielami hut szkła w Białymstoku
i Narewce, skąd sprowadzili do Krakowa większość hutników.
W 1936 roku Leon Bąkowski odsprzedał swoje udziały wspólnikowi. Przedsiębiorstwo zmieniło nazwę
na „Krakowska Huta Szkła D. Chazan i S-ka”. Produkowano w nim głównie butelki na wódkę

18. 18 | S t r o n a
(na zamówienie Państwowego Monopolu Spirytusowego), a także butelki na wino i wody mineralne
oraz szkło apteczne. W hucie pracowali zarówno mężczyźni, jak i kobiety, często całe rodziny. Łącznie
500 osób, co w 1938 roku czyniło z huty szóste największe przedsiębiorstwo w Krakowie pod
względem liczby zatrudnionych. Pracowano w drewnianej hali, którą dopiero w latach 1950–1951
zastąpiono murowaną.
W 1940 roku huta przy Lipowej została skonfiskowana przez Niemców, ale działała dalej, zarządzana
najpierw przez spółkę Treuhand Verwertung GmbH, a od 1943 roku przez Generalną Dyrekcję
Monopoli. Po wojnie przeszła w zarząd Państwowego Monopolu Spirytusowego, a w 1947 została
upaństwowiona. Cztery lata później, jako Krakowska Huta Szkła, weszła w skład Krakowskich Zakładów
Szklarskich, zrzeszających także Hutę Szkła „Wawel” przy ulicy Zabłocie oraz Hutę Szkła w Skawinie.
Ręczne formowanie szkła zastąpiono zautomatyzowanym, zmieniono także profil produkcji – z butelek
na baloniki żarówkowe, szkło akumulatorowe i naczynia prasowane.
W 1962 roku przy Lipowej 3 powstał ośrodek naukowo-badawczy: Zakład Badań i Doświadczeń
Przemysłu Szklarskiego. Dziewięć lat później doszło do połączenia Zakładu z hutą – powstała nowa
jednostka: Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Szklarskiego, który od 1972 roku działał jako filia
Instytutu Szkła w Warszawie (od 1975 roku Instytutu Szkła i Ceramiki). Był to okres wyjątkowego
rozwoju krakowskiej placówki, która zasłynęła w całej Polsce nie tylko z prowadzenia specjalistycznych
badań nad szkłem, ale i z produkcji barwnych szkieł artystycznych, znanych jako „szkła krakowskie”.
Projekty artystów takich jak Jerzy Słuczan-Orkusz (jeden z pionierów szklarskiego designu w Polsce),
Michał Jakubas, Zofia Pasek, Marian Gołogórski czy Barbara Świstacka były realizowane przy użyciu
tradycyjnych narzędzi szklarskich przez wysoko wykwalifikowanych hutników w hali przy Lipowej.
Ręcznie formowane wyroby, sygnowane wizerunkiem smoka dmuchającego szklaną bańkę, szybko
zdobyły popularność w kraju i za granicą. Produkcja, podjęta w 1969 roku, została zakończona
z przyczyn ekonomicznych w roku 1998.
W 2007 roku Instytut Szkła i Ceramiki wraz z krakowską filią działającą przy ulicy Lipowej został
połączony z Instytutem Materiałów Ogniotrwałych w Gliwicach i Instytutem Mineralnych Materiałów
Budowlanych w Opolu (z oddziałem w Krakowie). Trzy lata później, po dołączeniu kolejnej jednostki
naukowo-badawczej, powstał Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych. Jednym z jego oddziałów
jest Oddział Szkła i Materiałów Budowlanych w Krakowie, z siedzibami przy ul. Cementowej i Lipowej,
do którego należy Centrum Szkła i Ceramiki Lipowa 3.
Opis obiektu: Aleksandra Skorek

19. 19 | S t r o n a
Kompleks wodociągów na Bielanach w Krakowie
ul. Księcia Józefa 299, Kraków
Zespół budynków i urządzeń technicznych wodociągów miejskich „Bielany” usytuowany jest
u podnóża Srebrnej Góry, po wschodniej stronie klasztoru Kamedułów. Zajmuje on niewielką działkę
po północnej stronie ulicy Księcia Józefa oraz duży, rozciągający się wzdłuż Wisły teren po stronie
południowej. W części północnej, ogrodzonej ceglanym murem, znajdują się obiekty technologiczne
(hala maszyn parowych, kotłownia, laboratorium) oraz budynek mieszkalny z ogródkami
przydomowymi i portiernia. Jest to najstarsza część zespołu, zbudowana w latach 1898–1900.
Po drugiej stronie ulicy, na rozległym terenie nad Wisłą, odbywa się pobieranie wody i wstępne
procesy jej oczyszczania. Służy temu szereg studzien, zbiorników, osadników i filtrów. Oprócz nich
zlokalizowane są tutaj budynki warsztatów i filtrów pośpiesznych, pompownia, magazyn paliw oraz
tunel przebiegający pod korytem Wisły. Historia powstania wodociągów miejskich dla Krakowa sięga
lat 60. XIX wieku, kiedy podjęto pierwsze próby sprowadzenia zdrowej wody dla miasta. Dopiero
jednak w 1894 roku zdecydowano o wykonaniu otworów wiertniczych na Bielanach i usytuowaniu
tam ujęcia wody. Nadzór nad pracami powierzono inż. Romanowi Ingardenowi, który wykonał projekt
wodociągu i został kierownikiem Miejskiego Biura Wodociągowego. W 1898 roku przystąpiono do
budowy i w ciągu dwóch lat wzniesiono niezbędne obiekty. Uroczyste otwarcie wodociągu, noszącego
wówczas imię cesarza Franciszka Józefa, nastąpiło w lutym 1901 roku. Wodociąg bielański
zaprojektowano tak, aby pokryć zapotrzebowanie na wodę dla Krakowa na co najmniej trzydzieści lat.
Wkrótce po jego uruchomieniu zabrakło wody w studni pobliskiego klasztoru oo. Kamedułów, więc
doprowadzono tam wodociąg. Między 1908 a 1914 rokiem zbudowano dziesięć kolejnych studni oraz
przejście tunelowe pod Wisłą na jej lewy brzeg. W okresie międzywojennym m.in. wymieniono
w kotłowni urządzenia na nowocześniejsze, wyregulowano koryto Wisły, a także wybudowano nowy

20. 20 | S t r o n a
osadnik i stację chlorowania wody. W latach 1950–1955 wskutek szybkiego rozwoju miasta, a przede
wszystkim budowy Nowej Huty, pogorszyła się jakość wody i zaczęło jej brakować. Rozbudowano więc
sieć wodociągową, wybudowano nowy zbiornik pod kopcem na Zwierzyńcu i zamontowano
urządzenia do ozonowania wody. Dzięki temu ponad stuletni i mający walory zabytkowe zakład
wodociągów na Bielanach pozostaje wciąż sprawnie działającym obiektem.
Opis obiektu: Barbara Sanocka
Kaplica „Na Wodzie” w Ojcowskim Parku Narodowym
Ojców, powiat krakowski
Ojców położony był w granicach zaboru rosyjskiego, dlatego tutejsze uzdrowisko od drugiej połowy
XIX wieku najchętniej odwiedzali mieszkańcy Królestwa Kongresowego. Dla nich bowiem wyjazd do
galicyjskich – a więc zagranicznych – kurortów był znacznie utrudniony. To właśnie z myślą o tych
kuracjuszach dr Stanisław Niedzielski – od 1898 roku dyrektor zakładu hydropatycznego Goplana –
zbudował kaplicę na terenie zakładu leczniczego, tak by chorzy nie musieli wędrować do oddalonego
kościoła parafialnego w Smardzowicach.
Niedzielski początkowo myślał o wzniesieniu świątyni w obrębie ruin zamku ojcowskiego, ale w końcu
zdecydował się zbudować kaplicę na rzece Prądnik, malowniczo wijącej się dnem doliny. Na świątynię
zaadaptował niewielki, drewniany budynek łazienek, gdzie wcześniej stosowano tak zwane kąpiele
faliste. Przebudowę rozpoczęto latem 1901 roku, by zakończyć ją jeszcze na jesieni tego roku.
11 czerwca 1902 roku kaplica została uroczyście poświęcona przez dziekana olkuskiego ks. Marcina
Smołkę.
Do pracy przy przebudowie Niedzielski zwerbował miejscowych robotników, którymi kierował stolarz
Ignacy Chmielowski. Zachowano trójdzielny układ wcześniejszych łazienek, lecz poszerzono część
środkową. Dawną latarnię na dachu rozbudowano w dwukondygnacyjną sygnaturkę. Kaplicę

21. 21 | S t r o n a
osadzono na trzech murowanych filarach zakotwiczonych w korycie Prądnika – wcześniej łazienki stały
na podmurówce z kamienia wapiennego. Nad snycerskim opracowaniem ołtarza we wnętrzu świątyni
pracował rzeźbiarz Czepiel z Ojcowa (były uczeń szkoły zakopiańskiej), twórcą samego ołtarza był zaś
niejaki Wimmer. Na wystrój ołtarza składało się wówczas pięć figurek świętych umieszczonych w jego
górnych niszach, a także dwa orły ponad trzema wężami wyobrażającymi trzech zaborców (rzeźby
skradziono podczas włamania w 1999 roku). Ołtarz wieńczy szczyt przypominający chłopską chałupę.
Obraz Matki Bożej Wspomożenia w ołtarzu namalowała kuracjuszka Stefania Cichocka – artystka
z Warszawy.
W latach 30. XX wieku planowano rozbiórkę kaplicy „Na Wodzie” w związku z koncepcją przeniesienia
ze Smardzowic zabytkowego drewnianego kościoła na miejsce po wyburzonej Goplanie, jednak na
szczęście zamiar ten nie został zrealizowany.
W 1993 roku kaplica w Ojcowie została włączona do parafii Skała, zaś w 2008 roku powołano do życia
nową parafię Ojców-Grodzisko pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz św. Józefa
Rzemieślnika.
Opis obiektu: Joanna Nowostawska-Gyalókay
Osada młynarska Boroniówka w Ojcowskim Parku Narodowym
Grodzisko 22, Skała, powiat krakowski
W przeszłości Prądnik nazywany był „życiodajną tętnicą” Krakowa. Określenie to zawdzięcza zapewne
istnieniu dużej liczby zakładów wodnych, zlokalizowanych wzdłuż jego koryta i napędzanych siłą
przepływającej wody. Były to głównie kuźnie, papiernie, folusze, gdzie obrabiano sukno, szabelnie,
w których wykonywano białą broń, browary, gorzelnie oraz prochownie, tartaki i młyny wodne,
stanowiące niegdyś bardzo istotne zaplecze przemysłowe i spożywcze Krakowa.

22. 22 | S t r o n a
Na malowniczo położoną zagrodę Boroniówka w Grodzisku, należącą do rodziny Piwowarskich, składa
się oprócz młyna także działający tartak wodny, stodoła i dawny dom młynarza wyposażony w piec
chlebowy.
Historia tego miejsca sięga prawdopodobnie XV wieku. Jego pierwszymi właścicielkami były siostry
klaryski z pobliskiej Skały. Siostry cieszyły się królewskimi przywilejami, w związku z czym zakładały
wsie, budowały browary i młyny, które najczęściej oddawały w dzierżawę w zamian za opłatę w zbożu
i kaszy. Wiemy, że w pierwszej połowie XIX wieku klaryski przekazały młyn i tartak wodny w arendę
rodzinie Boroniów. Niestety w drugiej połowie XX wieku nastąpiło gwałtowne załamanie się
młynarstwa w Dolinie Prądnika na skutek wprowadzenia bardzo niekorzystnego prawa
gospodarczego. Zagroda będąca w rękach kolejnego pokolenia Boroniów zaczęła popadać w ruinę.
Sytuacja ulega zmianie dopiero kilka lat temu, gdy osadę kupiła rodzina Piwowarskich. Podnieśli oni
gospodarstwo z ruiny i, co najważniejsze, uruchomili młyn i tartak wodny. Dzięki ich zapałowi i pasji
udało się przywrócić kilkusetletnią młynarską tradycję tego miejsca.
Opis obiektu: Paulina Kasprzycka
Kościół i klasztor oo. Karmelitów Bosych w Czernej
Czerna 79, Krzeszowice, powiat krakowski
Zagubiona pośród wąwozów i bukowego lasu Czerna, podobnie jak przed wiekami, ma charakter
odizolowanej od świata pustelni. Otacza ją prawie osiemdziesięciohektarowy las, pokrywający
wzgórze klasztorne oraz sąsiednie, położone po stronie wschodniej, za rzeką Eliaszówką. Oba wzgórza
to teren tzw. wielkiej klauzury papieskiej, opasany ponad czterokilometrowym, kamiennym murem.
W jego obrębie znajdowało się dwanaście osobnych domków pustelniczych z kaplicami. Klasztor
położony na południowo-zachodnim zboczu otacza mur tzw. małej klauzury.

23. 23 | S t r o n a
Karmelici to zakon pustelniczy, założony w XII wieku na górze Karmel. Jedną z jego gałęzi, o surowszej
regule, zatwierdzonej w 1593 roku, są karmelici bosi. Przybyli oni do Polski na początku XVII wieku i
niedługo potem wojewodzina krakowska, Agnieszka z Tęczyńskich Firlejowa, ufundowała dla nich
w Czernej kościół i klasztor oraz podarowała karmelitom pobliskie łomy dębnickiego marmuru.
Kościół, wraz z jednym skrzydłem klasztornym, zbudowano w latach 1631–1640, a budowę klasztoru
dokończono w ciągu kilku następnych lat. Mury otaczające założenie powstawały aż do lat 70. XVII
wieku.
Zespół klasztorny został niezwykle oryginalnie rozplanowany: w czworobok zabudowań klasztoru
wpisano kościół w formie krzyża. Klasztor tworzą cztery skrzydła na planie regularnego czworoboku
o wymiarach siedemdziesiąt siedem na siedemdziesiąt metrów. Mieszczący się pośrodku kościół jest
związany ze skrzydłami klasztornymi za pośrednictwem budynków znajdujących się na przedłużeniu
jego ramion. W narożnych przestrzeniach pomiędzy ramionami kościoła a skrzydłami klasztoru
zaplanowano wirydarze. Kościół pw. św. Eliasza ma krótkie prezbiterium, za którym mieści się chór
zakonny i ośmioboczna wieża. Kościół nakrywają sklepienia kolebkowe oraz kolebkowe z lunetami,
a na skrzyżowaniu nawy i transeptu – krzyżowe. Część wyposażenia wnętrza świątyni i klasztoru oraz
niektóre szczegóły architektoniczne wykonane są z czarnego marmuru dębnickiego. Oprócz portali
jest to marmurowy barokowy ołtarz główny z obrazem Anioła karmiącego Eliasza. W ołtarzu znajduje
się także barokowe tabernakulum wykonane z czarnego i różowego marmuru.
Na terenie klasztoru mieści się muzeum poświęcone św. Rafałowi Kalinowskiemu, którego prochy
spoczywały na tutejszym cmentarzu do 1937 roku.
Opis obiektu: Barbara Sanocka
Zamek w Zatorze
pl. Tadeusza Kościuszki 1, Zator, powiat oświęcimski

24. 24 | S t r o n a
Zator, położony nad Skawą w Kotlinie Oświęcimskiej, istniał jako wieś już w XII wieku. Prawa miejskie
nadał mu w 1292 roku książę cieszyński Mieszko. W 1445 roku powstało księstwo zatorskie, które
książę Janusz IV sprzedał w 1494 roku Janowi Olbrachtowi, z prawem dożywotniego władania. Kiedy
w 1513 roku zginął ostatni książę zatorski, miasto stało się siedzibą starostwa, a ostatecznie, w 1564
roku, włączono je do Korony. Dobra zatorskie kupił w 1778 roku starosta Fryderyk Piotr Dunin; później
należały m.in. do Poniatowskich i Tyszkiewiczów. W 1833 roku stały się własnością Potockich.
Pierwotny zamek książęcy zbudowano tutaj po 1455 roku. Przebudował go Fryderyk Piotr Dunin
w drugiej połowie XVII wieku. Obecny wygląd zamku to efekt prac przeprowadzonych w pierwszej
połowie XIX wieku na zlecenie Anny z Tyszkiewiczów Potockiej-Wąsowiczowej przez Franciszka Marię
Lanciego, Parysa Filippiego i Stanisława Gołębiowskiego. Zamek stał się romantyczną rezydencją
o cechach neogotyku angielskiego. Jego wnętrza ozdobili Kajetan Goliński i Włoch Liatti.
Zdewastowany w czasie II wojny światowej, później odrestaurowany, był m.in. siedzibą Rybackiego
Zakładu Doświadczalnego. W 2015 roku zamek w Zatorze wrócił do spadkobierców Adama
Potockiego, ostatniego przedwojennego właściciela majątku.
Zbudowany na wysokim brzegu Skawy zamek otoczony jest ogrodem krajobrazowym. Wejście na
teren posiadłości prowadzi przez neogotycką, ceglaną bramę z krenelażem. Murowany, dwupiętrowy
zamek został założony na planie prostokąta, z aneksami przy krótszych bokach. Elewacja frontowa jest
zaakcentowana czteropiętrową wieżą pośrodku, lekko wysuniętą przed lico ściany i zwieńczoną
krenelażem. Nad oknami parteru widoczne są maswerkowe zdobienia w formie oślego łuku, a nad
oknami piętra – gzymsy z arkadkami.
Wejście do budynku prowadzi przez neogotycki portal do sklepionej sieni z posadzką ozdobioną
herbem Potockich. Z niej na prawo wiodą drzwi do tzw. Sali Paprociowej, a za nią – do Sali
Bluszczowej. Nakryte wielodzielnymi sklepieniami sale dekorowane są pasami malowanych liści
paproci i bluszczu. Po lewej stronie sieni mieści się zdobiona barwnymi malowidłami Sala Myśliwska.
Sklepienie sali, podzielone stiukowymi listwami na pola o różnym kształcie, wypełnia malowana
dekoracja o motywach groteskowych oraz krajobrazy. W Sali Myśliwskiej zamku barwna polichromia
pokrywa nie tylko sklepienie i ściany, ale również neogotycki piec i płyciny drzwi. Drzwi obramione są
malowaną w kwiaty bordiurą, a w dekorację płycin wpleciono herby właścicieli zamku: Łabędź, Pilawa
Srebrna i Złota. Za Salą Myśliwską znajduje się Złota Sala, której sklepienie, dekorowane sztukateriami
o motywach meandra i kasetonami z rozetami, było niegdyś ozdobione prawdziwym złotem.
Opis obiektu: Barbara Sanocka

25. 25 | S t r o n a
Kościół sióstr Norbertanek w Krakowie
Parafia pw. Najświętszego Salwatora w Krakowie, ul. T. Kościuszki 88, Kraków
Przed wiekami obszar dzisiejszej dzielnicy Zwierzyniec i Półwsia Zwierzynieckiego podporządkowany
był kapryśnej rzece Wiśle, która nieustannie, to zmieniając bieg koryta, to znów obficie się rozlewając,
stwarzała nie lada wyzwanie dla tutejszych mieszkańców. Mnóstwo tu było stawów, bagien
i nadbrzeżnych szuwarów. W tej plątaninie wód ludzie budowali osady początkowo tylko
na wynioślejszych miejscach, stopniowo jednak przesuwali się coraz niżej ku rzece, wymyślając coraz
to nowe sposoby na jej ujarzmianie. Sąsiedztwo rzeki dawało poczucie bezpieczeństwa, a także
możliwość łatwego transportowania ciężkich surowców, czym trudnili się zwierzynieccy włóczkowie –
flisacy i handlarze drewnem. Tak, ci sami, którzy wygnali z Krakowa Tatarów.
Wątki związane z wodą odnajdujemy w miejscowych opowieściach i charakterystycznych rytuałach.
I tak mamy: legendę o gromadnym chrzcie w wodach Wisły dokonanym przez św. Wojciecha
nieopodal kościoła Najświętszego Salwatora, pochód Lajkonika, inaczej zwanego Lejkonikiem lub
Konikiem Zwierzynieckim, czy słynny odpust Emaus w lany poniedziałek, na który powinien się udać
każdy krakus w drugi dzień świąt Wielkiej Nocy. Akwatyczne odniesienia do tych prastarych historii
widać dziś w nazwach ulic: Flisacka, Włóczków, plac Na Stawach. Ślady ciągów wodnych odnajdujemy
na starych mapach i rycinach w miejscach dziś całkiem już suchych.
Na Zwierzyńcu, ponad 800 lat temu, przybyłe na zaproszenie Jaksy Gryfity z Miechowa norbertanki
z czeskiego klasztoru w Doksanach zapoczątkowały istnienie nowej wspólnoty kontemplacyjnej.
Kościół i klasztor pw. Świętych Augustyna i Jana Chrzciciela ufundowany przez Jaksę posadowiono na
skalistym cyplu, będącym – jak uznali geolodzy – skamieniałą ławicą małży! Przed milionami lat
rozciągało się tu bowiem ciepłe i słone morze. Klasztor konsekrował w 1181 roku biskup krakowski
Gedko, jednocześnie włączając do niego położony nieopodal, istniejący już wcześniej na tym miejscu,

26. 26 | S t r o n a
romański kościół Najświętszego Salwatora. Cudem ocalały od Tatarów, w XIII wieku kościół stał się na
jakiś czas nową siedzibą norbertanek (oraz męskiego odłamu tego zakonu, gdyż klasztor początkowo
był dwukonwentowy), aż do momentu odbudowania ich macierzystej siedziby kilkanaście lat później.
Najstarsze elementy dzisiejszego kościoła Świętych Augustyna i Jana Chrzciciela są więc
późnoromańskie i romańsko-gotyckie. Szczególną uwagę zwracają fragmenty ceglanych fryzów
arkadkowych i późnoromański kamienny portal od północy. Zabudowania klasztorne zaś do końca XV
wieku pozostawały drewniane.
Bryła klasztoru, jaką dziś możemy podziwiać, została ujednolicona według planów Jana Trevano po
zniszczeniach klasztoru dokonanych podczas oblężenia Krakowa w 1587 roku przez wojska arcyksięcia
Maksymiliana. Do odbudowy i rozbudowy doprowadziła wówczas ksieni Dorota Kątska. Wystrój
wnętrza kościoła ma charakter barokowo-klasycystyczny i jest dziełem ks. Sebastiana Sierakowskiego
z lat 1777–1782. Jego uzupełnienie stanowi retabulum ołtarza głównego zaprojektowane przez
Sławomira Odrzywolskiego w 1889 roku.
Opis obiektu: Joanna Nowostawska-Gyalókay
Kościół pw. Najświętszego Salwatora wraz z kaplicą pw. św. Małgorzaty
w Krakowie
Parafia pw. Najświętszego Salwatora w Krakowie, ul. T. Kościuszki 88, Kraków
W zachodniej części Krakowa, pomiędzy Starym Miastem a Bielanami, rozciąga się dzielnica
Zwierzyniec. Tereny te, leżące na lewym brzegu Wisły, przez ponad siedem stuleci należały do zakonu
norbertanek. Znajdowały się tutaj pola i folwarki będące źródłem utrzymania klasztoru. W pobliżu
konwentu norbertanek położone jest niewielkie wzniesienie nazywane wzgórzem św. Bronisławy.
Na jego wschodnim stoku wznoszą się murowany kościół i drewniana kaplica.
Pierwszy kościół na miejscu obecnej świątyni, nazywanej w tradycji zwierzynieckiej Najświętszego
Salwatora, powstał w pierwszej połowie XII wieku. Na tym samym miejscu już w drugiej połowie XII

27. 27 | S t r o n a
wieku rozpoczęto budowę kolejnego kościoła, lecz jej nie dokończono. Pod koniec XII lub na początku
XIII stulecia wzniesiono kamienną świątynię romańską, która w znacznej części zachowała się do
czasów obecnych.
Kościół ten pełnił funkcję parafialnego, a później został przyłączony do klasztoru Norbertanek.
Zniszczony ok. 1587 roku, był odbudowywany od 1605 roku; prace ukończono dzięki staraniom
norbertanek w latach 1620–1622. Wzniesiono wówczas wieżę oraz zbudowano kryptę. W czasie
najazdu szwedzkiego (1657) kościół został spalony, później odnowiony i ponownie konsekrowany
w 1680 roku.
Świątynia jest kamienno-ceglaną, niewielką budowlą, jednonawową, z wieżą od strony zachodniej.
Obecna postać kościoła pochodzi głównie z przebudowy z początku XVII wieku, z włączeniem w nią
murów wcześniejszej, romańskiej świątyni. Te najstarsze części są widoczne od strony wschodniej,
jako nietynkowany mur. Wnętrze nakrywają sklepienia krzyżowe i kolebkowe, a w ścianach bocznych
prezbiterium znajdują się, częściowo rekonstruowane, biforia (bliźniacze okienka). Wyposażenie
wnętrza stanowią barokowy ołtarz z końca XVII wieku, murowana ambona (1605) oraz współczesny
ołtarz nawiązujący formą do stylu romańskiego.
Położona niedaleko kościoła drewniana kaplica nosząca wezwanie św. Małgorzaty i św. Judyty została
zbudowana w 1690 roku. Powstała ona na miejscu dwóch wcześniejszych kaplic, które spłonęły.
Znajduje się na terenie dawnego cmentarza i przypuszczalnie od początku swego istnienia służyła jako
kaplica cmentarna. Zbudowana na planie ośmioboku, w konstrukcji zrębowej, nakryta jest
ośmioboczną pseudokopułą z latarnią. Wewnątrz mieści się XVII-wieczny ołtarz przeniesiony tutaj
z kościoła Salwatora, a także dwa ołtarze pochodzące z kościoła św. Wojciecha.
Opis obiektu: Barbara Sanocka
Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie
ul. M. Konopnickiej 26, Kraków

28. 28 | S t r o n a
Stojąc u stóp Wawelu z twarzą zwróconą ku Wiśle, trudno nie zauważyć miękko i faliście rysującego
się na drugim brzegu rzeki budynku, nawiązującego formą do płynącej obok wody. Kiedy się do niego
przybliżymy, zauważymy, że jego lustrzana od strony rzeki fasada oddaje „pożyczony krajobraz”, jak
świetnie to ujął jeden z teoretyków architektury. Konstrukcję dachu zaś tworzy kilka przecinających się
fal, spływających jakby z biegiem rzeki. Co kryje się we wnętrzu tej nowoczesnej i znakomicie
wpisanej w nadrzeczny pejzaż Krakowa budowli, zaprojektowanej przez japońskiego architekta Aratę
Isozakiego w latach 1993–1994 (staraniem Andrzeja Wajdy), doskonale już dziś wiedzą mieszkańcy
miasta. Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha przechowuje między innymi bogatą kolekcję
dzieł sztuki japońskiej zgromadzoną przez jednego z najzagorzalszych jej wielbicieli, Feliksa
„Mangghę” Jasieńskiego. Pseudonim ten Jasieński przyjął od tytułu słynnej serii albumów
z drzeworytami artysty Katsushiki Hokusaia. Manga to po prostu „różnorodne szkice”. Do szczególnie
rozpoznawalnych dzieł w tej kolekcji należy Wielka Fala w Kanagawa Hokusaia, barwny drzeworyt
ze szkoły ukiyo-e („obrazy przepływającego świata”). To, że Arata Isozaki w swym projekcie nawiązał
do tej właśnie Wielkiej Fali, nie budzi chyba żadnych wątpliwości. Przy wznoszeniu budynku muzeum
pracował krakowski architekt Krzysztof Ingarden we współpracy z Jackiem Ewý. Obaj architekci
są autorami projektów Pawilonu Herbacianego (1999–2000), Szkoły Języka Japońskiego(1998–2003),
a także Galerii Europa – Daleki Wschód (2015).
Opis obiektu: Joanna Nowostawska-Gyalókay

29. 29 | S t r o n a
Założenie dworskie w Zbyszycach
kościół: Zbyszyce 29, Gródek nad Dunajcem, powiat nowosądecki
Zbyszyce to niewielka miejscowość położona na prawym brzegu Jeziora Rożnowskiego. Jej pierwszymi
właścicielami odnotowanymi w źródłach byli Kępińscy herbu Niesobia. Kolejni członkowie rodu
gospodarzyli tu przez ponad cztery stulecia. W pierwszej połowie XV wieku ufundowali murowany
kościół, który do dziś stoi we wsi, na zboczu Dąbrowskiej Góry. Jego położenie, masywne ściany,
a także zachowane okienka strzelnicze świadczą o obronnym charakterze budowli.
O dawnej świetności Zbyszyc świadczyć może również znajdujący się nieopodal kościoła okazały dwór
pochodzący z przełomu XVIII i XIX wieku. Został on prawdopodobnie zbudowany na miejscu
obronnego kasztelu strzegącego traktu handlowego biegnącego niegdyś doliną Dunajca. W wyniku
przekształceń architektonicznych dokonywanych przez kolejnych właścicieli – szczególnie rodzinę
Szujskich – utracił on swą obronną funkcję i przemienił się w klasyczną posiadłość. Obecnie dwór wraz
z otaczającym parkiem należy do Domu Pomocy Społecznej, który jeszcze w latach 90. XX wieku
gruntownie go wyremontował i dostosował do potrzeb pensjonariuszy.
Dunajec, któremu ludzie zawdzięczali swój byt, stawał się także czasami ich śmiertelnym wrogiem. Na
przestrzeni wieków powodzie w dolinie Dunajca czyniły ogromne spustoszenia. W kronice parafialnej
Zbyszyc zachowały się opisy katastrofalnych skutków wylewów rzeki, między innymi z 1813 roku
i 1934 roku. To właśnie chęć ujarzmienia jej i czerpania korzyści z nieprzewidywalnego „żywiołu
wody” wpłynęły na kierunek gospodarczych inwestycji w II Rzeczpospolitej. Zapory wodne zyskały
wówczas rangę obiektów strategicznych.

30. 30 | S t r o n a
Zapora zbudowana w Rożnowie w latach 1935–1941 rozwiązała problem powodzi i wspomogła
proces elektryfikacji kraju za pomocą niewielkiej elektrowni wodnej, jednak dla większej części
Zbyszyc położonych w dolinie Dunajca oznaczała koniec istnienia. Tętniące życiem centrum i około 40
domostw znalazło się pod wodą.
Opis obiektu: Paulina Kasprzycka
Kościół pw. Narodzenia NMP w Krużlowej Wyżnej
Krużlowa Wyżna 10, powiat nowosądecki
Krużlowa to niewielka wieś położona w pobliżu Grybowa, u stóp malowniczej góry Rosochatki.
Najstarsza wzmianka o Krużlowej pochodzi z 1335 roku, ale prawdopodobnie już wcześniej istniała
w tym miejscu osada. Od końca XIV wieku wieś należała do wpływowej rodziny Pieniążków herbu
Odrowąż. Członkowie tej rodziny silnie wpisali się w historię regionu nowotarskiego, przyczyniając się
do rozwoju lokalnego osadnictwa. To właśnie ze środków fundacji Jana Pieniążka w 1520 roku
wzniesiono i bogato wyposażono drewniany kościół pw. Narodzenia NMP w Krużlowej. Wpływ
Pieniążków na losy świątyni dokumentują znajdujące się w jej wnętrzu epitafia i herby rodowe.
Wśród zachowanych sprzętów sakralnych krużlowskiego kościoła na szczególną uwagę zasługuje
gotycka chrzcielnica.
Począwszy od IV wieku, miejscem przyjmowania chrztu przez chrześcijan było baptysterium –
wolnostojący budynek, zwany także kościołem chrzcielnym. Na przestrzeni wieków rytuał udzielania
chrztu się zmieniał, co spowodowało odejście od wznoszenia baptysteriów i wprowadzanie
chrzcielnic. Początkowo przypominały one zbiorniki na wodę w formie kadzi, kotłów czy mis
o cylindrycznym kształcie, wykonanych zazwyczaj z drewna.

31. 31 | S t r o n a
Piętnastowieczna krużlowska chrzcielnica wykonana jest z kamienia i ma kształt ośmiobocznego,
stylizowanego kielicha mszalnego. Jej forma nie jest oczywiście przypadkowa, bowiem od
najdawniejszych czasów mistycy uważali liczbę osiem za symbol nowego życia. Natomiast kształt,
nawiązujący bezpośrednio do naczynia eucharystycznego, wiązał się prawdopodobnie z sakralizacją
wody chrzcielnej, stanowiącej dla chrześcijan wizualny symbol oczyszczenia z grzechu.
Kościół w Krużlowej należy do wybitniejszych dzieł późnogotyckiego budownictwa drewnianego.
Opis obiektu: Paulina Kasprzycka

32. 32 | S t r o n a
Dwór w Kwiatonowicach
Kwiatonowice 1, Zagórzany, powiat gorlicki
Pierwsze historyczne wzmianki o Kwiatonowicach pojawiają się w XIV wieku. Wiemy, że przez kilka
stuleci wieś była w posiadaniu klasztoru Benedyktynów w Tyńcu. Jednak pod koniec XVIII wieku,
na skutek polityki prowadzonej przez władze austriackie, opactwo utraciło część swych dóbr.
Kwiatonowice kupił wówczas Antoni Neymanowski.
Nie wiemy, kiedy dokładnie zbudowano kwiatonowicki dwór, ale z pewnością istniał on już
w pierwszej połowie XIX wieku. W 1875 roku majątek objął nowy właściciel. Był nim pochodzący
z Wielkopolski Kazimierz Sczaniecki h. Ossoria, którego burzliwe losy – w tym udział w powstaniu
styczniowym i emigracja – przywiodły do Galicji.
Rodzinie Sczanieckich zawdzięczamy przede wszystkim pojawienie się w Kwiatonowicach szwajcarskiej
guwernantki Liny Bögli. Nie byłoby w tym nic niezwykłego, gdyby nie fakt, że niepozorna bona
z czasem przeobraziła się w znaną podróżniczkę i pisarkę. Podczas pierwszej, trwającej dziesięć lat
podróży przemierzała morza i oceny, docierając do najodleglejszych i najbardziej egzotycznych miejsc
na świecie. Owocem tej wyprawy była jej pierwsza książka zatytułowana Vorwärts! – napisana
w zaciszu kwiatonowickiego dworu. Przetłumaczona również na język polski jako „Avanti”: listy
z podróży naokoło świata, po dziś dzień stanowi fascynującą lekturę.
Dwór w Kwiatonowicach pozostał w rękach Sczanieckich aż do stycznia 1946 roku. Po II wojnie
światowej w wyniku parcelacji majątku i działań kolejnych właścicieli stan dworu ulegał stopniowo
pogorszeniu. Urzędowały w nim kolejno dom wypoczynkowy, kurza ferma, przedszkole i dwie szkoły.

33. 33 | S t r o n a
W 1979 roku dwór został przeznaczony na pomieszczenia biurowe spółdzielni produkcyjnej
„Kwiat”.
W 2000 roku zrujnowany dwór zakupili państwo Magdalena Miller i Kasper Świerzowski. Od razu
przystąpili do remontu, który przynosi wspaniałe efekty. Z wielką starannością i smakiem sukcesywnie
przywracają zabytkowy charakter wnętrz i ich historyczną funkcję. Na skąpych pozostałościach po
dworskim ogrodzie nasadzili nowe drzewa i rośliny.
Opis obiektu: Paulina Kasprzycka