2. MILLO
(Zea mays)
maíz
artoa
blat de moro
milho
maize
maïs
mais
mais

3. O millo é orixinario de
América. O seu cultivo
iniciouse hai máis de 7.000
anos en México, polo que é
unha das primeiras plantas
cultivadas.
Foi a base da alimentación
dos aztecas e outros pobos
centroamericanos e toda a
súa cultura aparece influída
por el.
Cando chegaron os europeos
cultivábanse nos terreos
montañosos de América
Central e México ata 300
variedades distintas de millo.
Representación dun deus con
forma de mazaroca

4. Teosinte
Zea mays mexicana Zea mays parviglumis
As plantas do millo que coñecemos non existen en estado silvestre porque
son o resultado de moitos anos de cultivo e selección. As plantas que lle
deron orixe non se asemellan nada ás actuais.
Duas das plantas das que se cre que tivo orixe o millo actual

5. Foi traído a Europa polos
conquistadores.
A primeira noticia do cultivo
do millo en Galiza é do ano
1604 en Mondoñedo.
Arredor de 1630 comezouse
a cultivar polas Rías Baixas e
foise introducindo polos
vales cara ao interior.
A importancia do seu cultivo
supuxo no século XVIII a
recuperación económica e
demográfica de Galiza, onde
foi unha das bases da
alimentación ata ben entrado
o século XX.
Na actualidade cultívase en
toda a costa, e no interior por
debaixo dos 400 m de
altitude.

6. O millo é unha planta
monocotiledonea,
herbácea, grande, de
ata 5 m de altura.
A PLANTA

7. A RAÍZ é fasciculada,
formada por un feixe de
ramificacións semellantes
en tamaño e grosor, e
ben desenvolvida.

8. O TALO é unha cana cilíndrica, co
interior esponxoso, cos nós ben
marcados

9. As FLORES MASCULINAS nacen
no extremo superior do talos
formando unha inflorescencia o
pendón ou candea un conxunto
de ramiños de espigas de cor
verdosa. Cada flor está formada
por unhas brácteas duras das
que se descolgan os estames de
cor amarela ou rosada

10. As FLORES FEMININAS nacen nas axilas das follas. Están agrupadas arredor dun
eixo groso, o carozo, e están formadas por un ovario globoso e un estilo longo,
branco amarelo ou rosado, a barba do millo, que sobresae das brácteas que
cobren o conxunto, follatos, para que poida depositarse neles o pole. Bota entre
unha e catro (habitualmente dúas).

12. Os FROITOS son os grans de
forma prismática ou globosa e
tamaños e cores diversos que se
desenvolven agrupados en
espigas ou mazarocas. O millo do
país bota unha espiga grande e
outra pequena e os híbridos dúas
ou tres grandes.

13. Xerminación
e ciclo

14. 1
3
2
4

15. 5
7
6
8

16. 9 10

17. 11
12

18. 13 14
15

19. O millo ocupa máis do 50% da superficie cerealista de Galiza. Nos últimos
anos aumentou a extensión de cultivo para forraxe e diminuiu a de gran.
O CULTIVO

20. Seméntase en marzo-abril e
páñase en setembro-outubro.

21. Prepárase o terreo: abónase, lábrase e achánzase.

22. Seméntase á man ou con sementadoras tiradas por animais en parcelas
pequenas e sementadoras arrastradas por tractores nas grandes.

24. Ao longo do seu desenvolvemento realízanselle labores para eliminar as
malas herbas e, se é necesario, o exceso de plantas.

25. Régase porque é moi sensible á seca do verán.

26. Millo nun ano de seca.

27. Durante o
desenvolvemento pode
ser atacado por fungos e
animais (vermes, paxaros,
…)

28. Nas plantacións tradicionais cortábaselle o pendón despois da floración
para usalo como forraxe para o gando

29. Antigamente o millo pañabase,
e esfollábase despois porque
se aproveitaba a palla para
alimento do gando; agora, que
diminueu o número de
animais, esfóllase de pé e a
palla tritúrase para que serva
de fertilizante.

31. As espigas despois de esfolladas sécanse e seleccionanse antes
de almacénalas.

32. Tui
San Sadurniño
Carballeda (Salcedo)
Cambados
Bande
Cambre
Pontedeume
Pradocabalos
Monfero
Aínda que case todo o millo que se cultiva actualmente en Galiza é de
variedades híbridas consérvanse variedades con características propias
en moitas localidades.

33. O millo destinado ao ensilado páñase en verde, con colleitadoras
que o cortan e trituran.

34. APARELLOS, FERRAMENTAS E CONSTRUCIÓNS
Para realizar cada un dos traballos do cultivo do millo, a
colleita e o seu almacenamento a xente deseñou e
creou diferentes aparellos
Unha das sementadoras máis antigas e una
moderna colleitadora.

35. BASTÓN DE
SEMENTAR,
CORVO
É un tubo rematado
nunha punta que se
pode abrir. Úsase
para sementar o
millo, fabas...
ESPICHO ou PLANTADOR
É un pau afiado que se
emprega para facer os
buratos nos que se botan as
sementes ou se poñen as
plantas.
Sementando patacas na Limia
Plantando verdura cun bastón

36. SEMENTADORAS
Distribúen en ringleiras sementes ou
plantas. Abren a terra, depositan a
semente e logo apretan a terra enriba.
Teñen un depósito para a semente e un
mecanismo que regula a súa caída. As
antigas eran de tracción animal.
Sementadoras antigas de
tracción animal.
Plantando verdura cun bastón

37. CAVADORA
Formada por un marco de ferro no
que van suxeitos diferentes tipos de
sachos que desarraigan as malas
herbas e achegan terra ás plantas
para protexelas.
An antigas eran de tracción animal.

38. CABAZO
Recipiente cilíndrico cun mango que
se usaba para sacar auga de
regueiros ou pozos pouco fondos.
BIMBASTRO
Mecanismo formado por un soporte e
unha vara longa que xiraba nel. Nun
extremo da vara amarrábase unha
corda cun caldeiro para sacar auga do
pozo e do outro un contrapeso para
facilitar o traballo.
MOTOBOMBAS
Motores de combustión
interna ou eléctricos que fan
xirar unha bomba de succión
que aspira a auga para
levala, a través dunha
conducción, ata os cultivos.

39. ESFOLLADEIRAS
Pequenos aparellos
de formas variadas
rematados en punta
que se usan para
esfollar o millo (para
abrir os follatos e
facilitar a recollida das
espigas).
Esfolladeiras
(Museo Liste)

40. COLLEITADORA
Sega e tritura o millo.

41. Polo seu grande volume o millo fixo necesaria a creación de espazos
propios para o seu almacenamento e conservación
ESPAZOS PARA GARDAR O MILLO

42. Os hórreos, piornos, cabaceiros ou espigueiros son construcións illadas do chan
e ben aireadas para protexer o millo da humidade, ben orientadas para
favorecer a penetración do aire e impedir a da chuvia e mantelo a salvo dos
ratos e dos paxaros.

43. O cabaceiro conserva a
forma máis primitiva do
almacenamento de grans.
Cabaceiro en Casalderrique (Caldas de Reis).
Cabaceiro en Vivenzo (Melón).

44. O hórreo, mantendo sempre as súas
características, adaptou a forma e o
tamaño aos materiais, ás circunstancias
ambientais da zona e ás necesidades do
seu propietario.
Hórreo ourensán
Hórreo da Galicia nororiental

45. Hórreo metálico na comarca de Ferrol.
Hórreo con planta en “L” en Meaño
Hórreo en Pontedeume.

46. Hórreo de Lira, un dos máis grandes de Galiza
Pequenos hórreos en
Vilatuxe e Vilameá.

47. Para utilizar o gran hai
que separalo do carozo. O
millo debúllase: á man,
fregando a espiga cun
carozo, ou con
debulladoras mecánicas.
Debulladora
eléctrica
Debulladora
mecánica
manual

48. MUÍÑOS
Mecanismos para converter o
gran en fariña.
Hai moitos tipos, desde os máis
primitivos ata os modernos
muíños eléctricos.

49. Muíño hidráulico. En Galiza existen
moitísimos muíños hidráulicos. Cada río,
regato ou regueiro, das zonas nas que se
cultiven cereais está flanqueado por varios
muíños.

50. Muíño de marea da Seca
(Cambados)
Muíños de vento
de Catoira.

51. A palla, como tamén era moi voluminosa, deixábase nas propias leiras
amoreada en palleiros de forma cónica que a mantiñan seca e ben
conservada ata o momento da súa utilización

52. O millo é o cereal máis cultivado do mundo.
PRINCIPAIS PRODUTORES
DE MILLO (2013)
PAÍS
PRODUCIÓN
(toneladas)
ESTADOS UNIDOS 353.699.441
CHINA 217.730.000
BRASIL 80.516.571
ARXENTINA 32.119.211
UCRANIA 30.949.550
INDIA 23.290.000
MÉXICO 22.663.953
INDONESIA 18.511.853
FRANCIA 15.053.100
SUDÁFRICA 12.365.000
Mundo 1.016.431.783

53. USOS DO MILLO
Todas as partes da planta
teñen unha ou varias
utilidades pero, sen dúbida,
a máis importante é o gran.

54. Toda a planta, verde ou seca, utilízase para alimento do gando

55. O gran de millo enteiro utilízase para
alimentar animais.

56. O follato usouse para encher xergóns e agora utilizase para a elaboración
de obxectos decorativos.
Xergón de follatos nunha cama antiga
Bonecas de follatos
Flor de follato

57. Os carozos ou carolos úsanse como
combustible, para facer mangos de
ferramentas menorese tamén se usou
moito como material de xogos infantís.
Xogo: castelo de carozos

58. O gran de millo triturado
ou moído utilízase na
elaboración de pensos.
O millo e o compoñente de
máis volume da maioría
dos pensos

59. O millo, pola súa alta produtividade e os diversos
aproveitamentos, foi un elemento fundamental no
desenvolvemento económico e no crecemento
demográfico de Galiza e unha das bases da
alimentación ata ben entrado o século XX.
Coa fariña de millo facíase pan, papas, bolos do
pote...
Hoxendía ten multitude de aplicacións e con el fanse
moitos produtos diferentes.

60. …máis de 1.200 produtos vendidos nos supermercados inclúen un ou
varios ingredientes derivados do millo (Hallauer, 1994).

61. Millo doce.
Consúmese en
gran, cocido
ou asado, e en
ensaladas

62. Fariñas e almidóns
para alimentación.

63. Pan de millo
Pan de millo con
pasas
empanada

64. Elaboración tradicional do pan de millo
1. Penéirase a fariña.
2. Mesturase con auga, amásase e
bótaselle o fermento.

65. 3. Déixase levedar

66. Mentras quece o forno, que logo se
baleira e se limpa.

67. Por último enfórnase, tápase o
forno e déixase que o tempo e a
calor fagan o seu traballo.

68. Tamales, arepas, tortiñas…de
millo. Son moi populares nos
paises americanos onde se
coñecen por moi diferentes
nomes.
Torta de millo.
Unha especialidade
gastronómica de
Guitiriz.

69. aperitivos

70. Cereais de almorzo

71. Aceite e
margarina
Sirope

72. Bebidas alcohólicas
Bourbon (whisky americano)
Chicha (bebida
fermentada mexicana)
Cervexa

73. Almidón para
aprestos, xels,
pinturas,
pegamentos…
Biocombustibles

74. Plásticos e
celofan
Papel

75. Tamén ten usos mediciñais
populares: a fariña, en emplastos,
usouse para combater
enfermidades da pel e as papeiras
e a infusión das barbas como
diurético e para infeccións
intestinais. As espigas raíñas para
enfermidades das vacas...

76. TRADICIÓN ORAL
Ao ser unha planta
tan importante
arredor do millo
creouse un rico
vocabulario e unha
abondosa literatura
popular: refrans,
ditos, cantigas,
adiviñas e lendas.

77. REFRÁNS
-Cando a ruliña veña a rular, colle o millo e vai sementar.
-Non caves o millo con néboa, que como está, así queda.
-Polo San Pedro (xuño) abre o rego.
-O millo mesto vai no cesto, o millo raro vai no carro.
-No marzo abrigo, mozas e pan de millo.
-Por xuño, onde está o mozo?, ou está na aberta ou no pozo.
-O que rega o pendón, espera comer o terrón.

78. ADIVIÑAS
Ten barbas
e home non é;
ten dentes
e non pode comer.
(O MILLO)
Verde nai
de cabelo dourado,
leva o fillo no colo
nun coberto acochado.
(A MAZAROCA)

79. CANTIGAS
Sachade ben sachadoras,
sachade ben o meu millo;
se non queda ben sachado
¿Que farei pró San Martiño?
Sei cantar e sei bailar,
todo se me da na man
tamén sei cavar o millo
alá en chegando San Xoán.
Ata a folliña do millo
sabe tamén picardía,
garda do orballo da noite
para beber polo día.

80. As espigas raíñas, cos grans de
cor vermella, dan boa sorte
Cando aparecían varias espigas agrupadas
dentro dun mismo follato chamábanse
espigas das ánimas e colgábanse na casa
para que deran boa sorte.

81. Conta unha lenda
que cando San
Pedro andaba polo
mundo achegouse
un día a unha casa e
botáronlle os cans.
O santo fuxiu tan
lixeiro como puido
polo medio dunha
leira de millo, que
disque daquela
botaba unha espiga
en cada folla, e levou
tantos golpes e
furadas contra elas
que acabou cheo de
mazaduras; así que
cando estivo a salvo
botoulle unha
maldición dicindo:
“Maldito sexa tanto
corno!”…e desde
aquela o millo só
bota unha espiga ou
dúas.

82. Festas do millo

83. Montaxe: Adela Leiro, Mon Daporta
Fotos: Adela Leiro, Mon Daporta, Internet
Decembro 2014