O medio mariño (Candea 1994)

q

+q
,
1
ü
ñ
É*
.§
.9
(§
cr)
tr
.9VI.I
GI
J
ct(J
rtr
lülIAI
lzl
§

O MEDIO MARIÑO
Candea 1.994
i
Adela Leiro Lois
Xosé Ramón Dapo(a Padin

ítro¡ce:
O Mar: características
Zonas do mar
Xeomorfoloxía: interacción do mar e a terra
Tipos b-iolóxicos mariños
O ciclo alimenticio no mar
Hábitats mariños
1 .Zona supralitoral
2.Zona intermareal
3.Zona i nfralitoral (subl itoral)
A Ría de Arousa
3
8
10
12
15
17
17
19
26
29

MAR: características
Co nome de mar ou océanos coñécense as grandes masas de auga salgada situa-
das entre os continentes. É un sistema contínuo dividido en cinco grandes zonas ou
Océnos. Atlántico, Pacífico, Índico, Ártico e Antártico.
O mar cubre o71 o/o
da Litosfera (cortiza terrestre) cun total de 391.000.000 kilóme-
tros cadrados e un volume de 1.370.000.000 kilómetros cúbicos que representa o
94o/o da auga total do planeta.
A profundidade é variable, cunha media de 3.300 m., sendo o lugar máis fondo a
foxa das Marianas no Océano Pacífico con 11.033 m.
Proporcións da auga da hidrosfera
Auga salgada Auga subterránea Xelo Lagos
Zonas húmidas
Atmósfera Rios
94% 4,27% 1,7% o,o2go/o 0,001% 0,00015%
GRÁFICA COMPARATIVA
DAS PROPORCIÓNS DA
AUGA DA HIDROSFERA
D
L.l
@
DI
I
tr
mar
auga subterránea
xeo
lagos e zonas húmidas
atmósfera
rios
COMPOSICION:
A auga do mar leva disoltas diversas sales minerais (normalmente 35 gramos por
litro). sendo a de proporcións máis elevadas o cloruro sódico ou sal común (27 g.ll).
Pódense atopar en diferentes combinacións ata 85 elementos químicos. Estas sus-
tancias proceden do aporte realizado polos ríos.
A salinidade non é constante nin uniforme, pode variar en función da temperatura
(que pode producir máis ou menos evaporación), a circulación das augas (que fai que
éstas se renoven ou non) e o aporte dos ríos. Así, por exemplo, no Mar Báltico a con-
centración de sales é de 2 a 8 g/l e no Mar Vermello de 42 gll.
Outras sales importantes son os fosfatos e nitratos, sustancias imprescindibles para
o desenvolvemento dos vexetais mariños, base das cadeas alimenticias. Proceden
da mineralización dos restos dos seres vivos e do aporte dos ríos.
Entre os elementos destaca o oxíxeno que se pode atopar en proporcións dende 0
ata 8,5 centímetros cúbicos por litro, variable segundo a temperatura e á profundida-
de. Procede da fotosíntese dos vexetais mariños e da disolución do oxíxeno atmosfé-
rico pola mestura deste coa auga do mar cando se move (ondas e mareas).
I
I

Outras variables que infúen na composiciÓn e calidade da auga do mar son:
A TEMPERATURA: depende da acción dos raios solares. DisminÚe coa profundidade
(máis alta nas capas superficiais) e coa latitude (máis alta nas zonas cálidas).
A DENSIDADE: depende da salinidade e a presiÓn. É máis alta nas zonas fondas e
máis baixa na suPerficie.
A TRANSPARENCIA: que varía se a auga está limpa ou ten materiais en suspensión,
permitindo deste xeito a penetración da luz a maior ou menor profundidade creando
así unha zona iliminada -zona fótica- onde se desenvolve a vida vexetal que precisa
da luz para realiza-la fotosíntese, e unha zona escura -zona afótica- .O límite medio
de penetración da luz establécese entre os 100 e os 200 m'
MOVEMENTOS
O mar, está sometido constantemente á acción de axentes externos que se manifes-
tan en movementos:
ONDAS:
Producidas pola acción do vento que co
seu rozamento afunde as partículas su-
perficiais da auga provocando nestas un
movemento de xiro que se manifesta en
ondulacións da superficie. Este move-
mento non suPón avance, anque o con-
tacto das partículas que xiran coas prÓ- '
ximas indúceas a moverse producindo así unha reacción en cadea que fai aparece-
las oscilacións a distancia do lugar da súa orixe (mar de fondo). Tan só se produce
Un avance das ondas cando a súa parte inferior roza ou choca co fondo e perde ve-
locidade o que fai que a parte superior avance máis rápido provocando así a ruptura
da mesma que se manifesta na beira do mar (praias e rompentes).
A parte alta da ondulación chámase crista o afundemento entre dÚas ondas seo, e a
distancia vertical entre a crista e o seo é a altura'
A altura das ondas
depende da intensi-
dade ou forza do
vento, podendo osci-
lar entre os 0 m., sin
vento (mar en cal-
ma) ata os 15 m. ou
máis, cando o vento
sobrepasa os 1 10
km./h. (mar monta-
ñoso). Entre estes
extremos Podemos
atopar diferentes
estados que se re-
flexan na táboa que
se xunta.
NUMERO DA
ESCALA
VELOCIDADE DO
VENTo (km/h)
NOME ALTURA DAS
ONDAS
(J 0 calma U
1 entre 1 e 5 mar rizo de 0 a 10 cm.
2 de10a20 maruxla de '10 a 50 cm.
3 de10 a 28 marelra de 0,50 a 1,25 m.
4 de28a38 forte mareira de 1,25 a 2,50 m.
E de40a50 mar grosa de2,5a4m.
t¡ de50a60 maf mol grosa de4a6m.
7 de60a78 mar arbolado de6agm.
B de 80 a 100 mar montañoso dega14m.
O movemento das ondas prodr-lce efectos no ambente Xa que lle pelmite á auga do
mar absorver e desprender gases e actuar por presiÓn sobre o litoral e oS organismos
nel viven prouo"rnáo transfórmacións (erosión) e adaptacións (cunchas, órganos de
suxección...)
f *
§to

MAREAS:
Movementos periódicos e alternativos de subida
e baixada do nivel do mar provocados pola
atracción que exercen sobre a Terra a Lúa e o
Sol. O ciclo completo (unha marea chea e unha
marea baixa) complétase en 12 horas e vinte-
cinco minutos, dos que seis horas e ,t2 minutos
corresponden á subida da marea (abalar) e a
outra mitade á baixada da marea (debalar).
As subidas e baixadas do nivel non son sempre
iguais e a súa intensidade depende da situación
relativa do Sol, a Lúa e a Terra. Cando están
situados nunha mesma liña suman as súas for-
zas de atracción e provocan unha maior varia-
ción do nivel (marea viva), que adolta corres-
ponderse coa Lúa chea e nova. A medida que
se alonxan ou aproximan a esa liña recta a intensidade da atracción réstase produ-
cindo variacións do nivel máis pequenas (mareas mortas).
As diferencias de altura entre as mareas alta e baixa non é igual en tódalas partes do
mundo, sendo máis pequena nos mares pechados e máis grande nos mares abertos
e nas zonas de correntes e pasos. Na Ría de Arousa a oscilación das mareas é de
4,9 metros.
As mareas producen efectos ambientais : no medio físico o transporte de materiais e
renovación da composición da auga, e nos seres vivos adaptacións á seca, ós cam-
bios de temperatura...
VARIACIÓN DO NIVEL
DA MAREA NA ENSEADA
DO UMIA-O GROVE
En cor crara'. zana intermareal
En escura: zona sumexida
MAREA VIVA
,r'-'-=*/
(r""" )}@'---l -
MAREA MORTA
/--
(rerra )
---l
e
I
'"'
/"",
t

CORRENTES:
Desprazamentos de auga do mar nunha determinada dirección provocados polo mo-
vemento de rotación da terra (farza de Coriolis), o vento, as mareas, e as diferencias
de densidade, temperatura ou salinidade. Segundo a causa que as provoca afectan a
distintas partes do mar e provocan nel consecuencias diferentes.
A inercia da auga no mo-
vemento de rotación da
Terra fai que ésta na súa
totalidade se desplace de
Leste a Oeste, (sentido
oposto ó movemento d€,
rotación) desviándose á
dereita (sentido das agullas
do reló) no Hemisferio Norte
e á esquerda (contrario ás
agullas do relé) no Hemis-
ferio Sur, seguindo a Lei de
Ferrel. .
As correntes producidas poio vento son de desprazamento horizontal e
parte superficial (ata'150 m. de fondo), nas zonas de ventos constantes
sempre o rnesmo sentido de cireulación e nas restantes zonas o sentido
dade das mesmas varían cos do vento.
As correntes producidas polas mareas afectan solamente á nnasa de auga que se
desplaza pola acción das mesmas e ás inmediatamente préximas. Prodúcense catro
veces ó día, dúas no sentido do mar á costa (coa marea enehente) e dúas da costa a
fóra (coa baixada da marea).
As producidas polas variaciéns nas características físico-químicas son de des-
prazamento vertical, Prodúcense pola diferente relación masa/volur¡re da auga. A
menor masa e maior voiume, son de direccién ascendente, e no caso contrario son
descendentes (a auga de menor densidade, máis lixeira, ascende e a máis densa
descende; a auEa máis quente sube e a máis fría baixa; a máis salina afunde e a
menos salgada ascende).
MAPA DAS PRINcIPAIS CoRRENTES vnntÑes Do MUNDo (En cor cara as frlas e en escura as quentes)
afectan á
manteñen
e a veloci-

Os distintos tipos de correntes, agás o de
mareas, actúan normalmente combinados e
constitúen os ciclos de correntes do plane-
ta. lnflúen sobre a navegación, a regulación
climática (a corrente do Golfo que se ache-
ga ás nosas costas procedente de zonas
cálidas fai que o clima sexa máis benigno
do que nos corresponderÍa pola latitude), e
a distribución das sales nutritivas creando
zonas de alta concentración de sales
(zonas de afloramento) onde se desenvol-
ve abundantemente o fitoplanto, primeira
fase da cadea alimenticia e por conseguin-
te lugar de convexencia e concentración
dos seres vivos mariños o que converte a
esas zonas (que xeralmente coínciden cos
cantís, límites da plataforma litoral) nos
maiores e mellores caladoiros
AFLORAMENTOS
RINCIPAIS
CALADOIROS
DA
PLATAFORMA
GALEGA

Z.O.NAS,'DrO.' MAR
O mar, a pesares da súa extensión,
ha clasificación por zonas, rexiÓns e
presenta certas constantes que dan lugar a un-
sistemas
A parte da litosfera que está debaixo do mar chámase SISTEMA
derse en varias rexiÓns:
.FlEXtóN LITORAL ou PLATAFORMA CONTINENTAL : prolongaciÓn dos continen-
tes debaixo da auga, pouco profunda e de pendente suave. Na parte sometida á osci-
la:ión das mareas recibe o nome de Plataforma costeira ou intermareal
.tlEXIÓN ABISAL, de grandes profundidades formada por.
- r:antís (talude continental) zona de pendende moi pronunciada que sinala o límite
elltre os continentes e os verdadeiros fondos oceánicos;
- 1'ondos oceánicos, grandes extensións submariñas de profundidades entre 3 000 e
S.OOO m. Ós lugares onde os fondos superan os 6.000 m. chámaselles abismos, e
ós puntos de máxima fondura foxas mariñas .
e diví-
O conxunto das augas que forman os
CO, nel podemos distinguir.
* Pola situaciÓn:
- REXIóN NERíTICA , situada enriba da plataforma continental , ata 200 m.de fondo
-REXIÓN OCEÁNICA que ocupa o resto do espacio.
mares rec¡ben o nome de SISTEMA PELÁXI'
REx¡ÓN NERiTtcA I nexlÓtrl ocEÁNlcA
plataforma I P¡ataforma continental
continental
(cantil)
SISTEMA
BENTÓNICO
REXIÓN PELÁXICA
REXIÓN BATIPELÁXICA
BENTONICO

"Pola profundidade:
-REX¡ÓN PELÁXICA, ata a fondura de 200 I 250 m.
-RExtÓN BATIPELÁXICA: dende 250 m. ata as máximas profundidades.
ZONA COSTEIRA:
Comprende a parte do litoral sometida á acción das mareas, ésta á súa vez divídese
noutras menores marcadas polo nivel medio que alcanzan éstas e pola acción das
ondas que coas súas variacións periódicas condicionan o tipo de seres, que pola súa
capacidade de adaptación e resistencia ós cambios, poden desenvolverse en cada
unha, o que se manifesta nunha sucesión de faixas de distribución dos mesmos.
ZONA
SUPRALITORAL Rexión das salpicaduras
Rexión supralitoral
ZONA
LITORAL Rexión mediolitoral
Rexión infralitoral
ZONA INFRALITORAL
(Sublitoral)
.ZONA SUPRAL¡TORAL : rexión das salpicaduras, zona da costa á que só alcanzan
éstas
.ZONA LITORAL ou INTERMAREAL : zona de oscilación das mareas. Á súa vez di-
vídese en :
-Rexión supralitoral: abarca o espacio comprendido entre o nivel máximo alcanzado
polas mareas vivas e o nivel máximo das mareas mortas.
-Rexión mediolitoral: espacio comprendido entre a anterior e o límite máis baixo das
mareas mortas.
-Rexión infralitoral: espacio comprendido entre a anterior e
mareas vivas.
.zoNA suBLlroRAL: zona inmediatamente inferior ó intermareal
descuberta.
o límite máis baixo das
¡
que nunca queda

A composición mineralóxica e a resistencia dos materiais ás acciéns físicas e quími-
cas, a forza das ondas, o nive! das rnareas, e a dirección das correntes condicionan o
aspecto da liña da costa dando lugar a multitude de formas e variantes das mesmas.
Outros factores que tamén inciden son a presencia de ríos, co aporte constante de
materiais, e a actividade dos seres vivos"
_á/
-at--(
A'=
- -=--.;^-'-{í'-l
furna
Cando a accién das ondas se realiza sobre as costas elevadas ataca (coa presión da
auga e o empuxe das partes arrancadas previamente) á base das mesmas nas zonas
máis brandas e fainas cair creando as formas verticais dos cantís. As partes máis
resistentes permanecen en forma de promontorios, puntas, cabos ou ¡i¡otes, e as
menos resistentes ceden creando ocos, pequenas zonas protexidas que se enchen
coa area traída pola marea ou a procedente do arrastre de ríos próximos forrnando
pequenas praias ou calas.
10

As grandes praias fórmanse polo aporte de
areas maioritariamente fluviais e restos de cun-
chas que as ondas e as correntes depositan en
lugares protexidos. Estes depósitos non sempre
teñen lugar sobre a liña da costa, pois se as
correntes se atopan con outras opostas ou cun
baixo (zona de poca fondura) o choque provo-
ca o depósito dos materiais facendo que se
amoreen ás veces ata sobresairen da superficie
do mar convertíndose así en agullas, frechas
ou barras que se se establecen entre dous
puntos de costa e pechan zonas con auga con-
vértennas en lagoas litorais, estanques sal-
gados ou albufeiras, e se se establecen entre
a costa e as illas próximas forman tómbolos e
istrnos. Se sobre éstas formacións actúa un
vento constante capaz de desplaza-los grans
da area amoreaa máis alá da liña da marea
creando as dunas.
oepóslro DE AREA NA
PRAIA DA LANZADA
t)
§
§
onóas §
refractaoas
a | :E.
área sedlmentarla
rtlreccroh
preobnrhanfe u
das-.onú,Ls
'lTll
ri
O aporte constante de materiais por parte dos ríos tamén pode crear formas carac-
terísticas nas súas embocaduras:
-Esteiros, cando os materiais transportados se depositan na embocadura sen corren-
tes que se opoñan convertíndoas en zonas areosas ou fangosas de pouco calado
(lombos).
-Deltas, cando o aponte do material dos ríos recibe de frente o empuxe de ondas
contrarias fai que os sedimentos se amoreen ata sobresaír da auga en forma de illas.
Pedras redondeadas polo mar na
base do cantil: A Lanzada
Furna: Praia de Fontiñas
¡
Tómbolo do Outeiriño: A Lanzada
11

fÍ:p6§::,:lmli:o:ü:6iXÍGo$:l:iMAH,l,Ñi6§ :
SERE5 gerufÓNI¡COS: son os que viven no substrato (pedra, area ou lama). Poden
ser fixos (como os vexetais, arneiróns, percebes, mexilóns...), enterrarse (ameixas,
miñocas...), ou desplazarse (ourizos, estrelas, raias, peixe sapo, cangrexos, esca-
chos...)
SERES PELÁXICOS: os que viven independentes do fondo. Poden ser:
-Nadadores (Nectónicos): peixes de forma típica (fusiforme), cetáceos, e outros
animais que teñen capacidade para desplazarse por sí mesmos.
-Fluctuantes (PIantónieos): son arrastrados polas correntes. Animais (zooplanto) e
vexetais (fitoplanto) xeralmente microscópicos aínda que tamén hai exemplares de
maior tarnaño como salpas, medusas...Poden ser permanentes (algas e animais mi-
croscóplcos) ou temporais (ovos e larvas de animais e vexetais grandes).
Gráfico cos distintos tipos biolóxicos mariños.
12

As especiais características do medio mariño condicionan as dos seres que o habitan
e teñen que adaptarse a elas para poder sobrevivir. YVv !
auga/medio !íquido *Os animais móveis teñen formas afLJsadas,
simetria bilateral, órganos pouco sobresaín_
tes para evita-lo rozamento, extremidades
transformadas case sempre en formas pla_
nas para facilita-lo desprazamento, cobertura
corporal lisa ou cuberta dun mucus que facili-
ta o deslizamento.
*Nos animais fixos (bentónicos) as formas
son moito máis variadas
-ramificadas flexibles (gorgonias, algas) ou
ríxidas (corais)
-tubulares (esponxas) ou conoideas
(gasterópodos)
-deprimidas (raias) ou comprimidas con
modificaciéns na maneira de desplazarse
(lateral nos lenguados).
-radiais (estrelas)
-globulares (ourizos)
-vermiformes (miñocas)
-cancriformes (cangrexos)
As simetrías son máis variadas abundando a
simetría radial.
Locomoción na auga:
-Os que se moven libremente teñen formas
hidrodinámicas, cabezas desenvolvidas e
órganos de natación (aletas nos peixes e
cetáceos, palmeaduras nas patas e ás
transformadas nas aves prolongación do
corpo laminares, sifóns...)
-Os bentónicos teñen órganos marchadores
(patas, tentáculos, pés musculosos, aparatos
ambulacrais...)
Os fluídos corporais son isotónicos coa auga
(teñen a mesma concentración de sales).
Algúns teñen unha gran capacidade de
adaptación ás variacións (eurihalinos) como
os costeiros, especialmente os dos esteiros.
densidade e
presión
Todos teñen unha baixa Oens¡OaOe corporal
(gran porcentaxe de auga) e estructuras es-
ponxosas e lixeiras que reducen o peso.
Aumentan a superficie ou teñen elementos
de flotación
Os que se desplazan verticalmente (peixes)
regulan a presión absorvendo e expulsando
á vexiqa natatoria.

movementos
do rnar
-Substratos roehosos: corpos flexibles
(algas) ou ríxidos (arneiróns), potentes órga-
nos de suxección (lapas, caramuxos), secre-
ción de sustancias fixadoras (mexilón, per-
cebe), fixación da cuncha (ostras), formas
poueo sobresaíntes que ofrecen menos re-
sistencia ós embates das ondas.
-Substratos areosos e fangosos: enterránse.
Nos que teñen cuncha (bivalvos) ou capara-
zéns (cangrexos, ourizos) varía o grosor e
consistencia, sendo maior nos terreos de
grava e area (móveis) e !"nenor nos fangosos
(inmóveis).
luz A intensidade da luz disminúe cara ó fonclo
chegando case a desapareeer a partir dos
100 m. Fara aproveitala mellor os vexetais
presentan cores complementarias: verdes ó
pé da superficie, pardas máis abaixo e en-
carnadas máis é fondo cando a luz é escasa.
Nos animais os olios aumentan de tamaño e
nalguns casos desaparecen. Outros produ-
cen luz (bioluminiscencia)
cor Usana corno defensa, para mimetizarse:
-f{os peláxicos ó máis uniforme. Os plantóni-
cos son transparentes e os demáis son ver-
de-azuis, negros ou con manchas que rom-
pen a silueta pclo lombo, e Drateados polos
eostados e o verrtre (eonfundense coa cor da
auga). Cara ó fondo as cores son máis uni-
formes: grises, encarnadas ou negras.
-Nos bentónicos as cores son máis variadas
e adáptanse ó ambente (algas, rocl,:s, fon-
dos...). Os que viven pousados no fondo
presentan coración só pola parte exposta e
son braneos pola cara oculta (raias, rodaba-
llo, solla...)Algúns casos presentan camufla-
xe activo (polbo, xiba, rodaballo, ...).
oxtxeno
(respiración)
Namentras a concentración de oxíxeno no ar
é do 21 % no mar só chega ata un máximo
do 9% e disminúe ó aumenta-la temperatura.
Os animais mariños adáptanse tendo un
baixo consumo de oxíxeno en relación co
tamaño e o peso e unha superficie de apro-
veitamento moi grande, ata 10 veces a su-
perficie corporal, debido ás numerosas rami-
ficacións que teñen as galadas ou branquias.
14

consumidores 30 nivel
Tódolos seres vivos existentes están directa ou indirectamente relacionados entre sí,
fundamentalmente pola alimentación, xa que entre eles existe unha relación de de-
pendencia, uns serven de alimento ós outros. A estas secuencias chámaselle cadeas
alimenticias ou redes tróficas que funcionan como circuitos pechados. Están forma-
das por uns seres productores (vexetais) e unha serie de seres consumidores
(animais). O circuito complétase coa descomposición e mineralización dos restos que
se incorporan como sales minerais á auga para seren utilizados de novo polos vexe-
tais.
PRODUCTORES PRIMARIOS
1. SERES FOTOSINTÉIcOS (AUTÓTROFOS): non precisan doutros seres vivos
para alimentarse. Son os vexetais con clorofila que realizan a fotosíntese. Recollen
sustancias minerais, dióxido de carbono e auga do mar e coa axuda da enexía lumi-
nosa elaboran hidratos de carbono, principais componentes da materia viva e base
das cadeas alimenticias, das que forman o primeiro elemento.
T¡PO EXEMPLOS
Microalgas: microscópicas, fluctuantes, con gran di-
versidade de formas . Constitúen o fitoplanto
hfiW(
Macroalgas: algas grandes. Viven suxetas ó substrato
e a cor varía en función da profundidade e luminosida-
de: verdes. pardas e encarnadas.
w Y';'¡ii'4i;
Fanerógamas mariñas: vexetais idénticos ós terrestres
pero adaptados á inmersión e á salinidade
15

I
I
i
PRODUCTORES SECUNDARIOS :
Son os seres que precisan doutros para alimentarse e obte-la enexía necesaria para
sobreviviren. A maior parte son animais e tamén algúns tipos de bacterias.
Erq
Tg
+^
-Órganos de filtración
-Bocas con rádulas (línguas
con pezas rsPadoras) ou
dentes cortantes
FIERBiVoRoS: aliméntanse
de vexetais.
Zooplanto: animais de Pe-
queno tamaño (medusas,
copépodos) e larvas de dife-
rentes animais.
Ramoneadores: raspan ou
cortan as algas
-cirros ou filamentos que ro-
dean a boca (percebes, arnei-
róns, miñocas)
-sifóns que fan circula-la auga
dentro dunha cavidade Para
Iogo atrapa-lo alimento coa
boca (moluscos bivalvos)
-diferentes tipos de Pezas
bucais e apéndices Prensores
oMN¡VoRoS: aliméntanse
de vexetais e animais:
filtradores: atraPan as Partí-
culas alimenticias susPendi-
das na auga ou do substrato
outros: animais que indiferen-
temente aproveitan os vexe-
tais ou caPturan outros ani-
mais.
-bocas e dentaduras Potentes
-órganos con veneno
-tentáculos e ventosas
-engados
-mandíbulas cortadoras e
pinzas fortes
OS: aliméntanse
doutros animais
-predadores: caPturan exclu-
sivamente animais vivos.
-preeiros ou carroñeiros:
aliméntanse esPecialmente de
restos en descomPosición de
animais mortos (e ás veces
vexetais)
-sifóns para asPira-la auga e
extrae-lo alimento
-aparato dixestivo que filtra o
substrato
Aproveitan os restos xa des-
feitos e disgregados doutros
orgaísmos que levan temPo
mortos. Xeralmente viven
enterrados e algúns son mi-
croscópicos (bacterias
16

BITATS MARIÑOS
SucesiÓns de espacios máis ou menos delimitados con características físico-
ambientais propias que condicionan o asentamento dos seres vivos e as adaptacións
dos mesmos.
1..ZO,NA,,,SU,P.RAEIT9RAE
Situada por enriba do límite máximo das mareas e constituída por terreos pobres.
Está permanentemente castigada polo mar e os ventos, recibe a salpicadura da auga
do mar ou o rociado constante de brumas mariñas cargadas de sal). Nela podemos
distinguir dúas partes atendendo á proximidade e lonxanía do mar (zonación vertical):
-a máis baixa, próxima ó límite das mareas (rexión de salpicaduras ou dos salseiros),
recibe ocasionalmente as pingas procedentes do choque das ondas
-a máis alta, onde nunca chega o mar. Nela viven animais e plantas terrestres adap-
tados e influenciados polas condicións que a proximidade do mar representa.
Tendo en conta o tipo de sustrato pode ser:
A) COSTA ROCHOSA:
A solidez do sustrato e a súa
verticalidade dificultan o
asentamento dos vexetais que
limitan a súa presencia á parte
superior, ás fendas e ás mese-
tas onde poden arraigar. No
resto da superficie só teñen
posibilidades os liques.
As principais adaptacións das
plantas a este medio son:
-follas moi reducidas elou cu-
bertas de pelos para reduci-
las perdas de auga e evita-los
descensos de temperatura;
suculentas ou carnosas para
almacenar auga e protexidas
por cubertas grosas.
-Raíces moi longas e pene-
trantes para asentarse nas
fendas
-Estructuras aplanadas ou
serniesféricas para reduci-la
presión do vento.
As especies máis comúns son:
Liques (Xantoria, Caloplaca, Lychina,
Verrucaria e Ramalina),
Prixel do mar (Crithmum maritimum)
Herba de namorar (Armeria pubigera e
maritima)
Dactilo (Datylis maritimum)
Anthyllis vulneraria
Acelga mariña (Beta maritima)
Alhelí (M atthio I a in c a n a)
Mapoula mariña (Glaucium flavum)
Unlla de león (Carpóbrotus eioutis¡
Animais: aves mariñas que usan esta zona para descanso e aniñada (Gaivotas, corvos
mariños, e moi raramente araos) e na zona de salpicaduras atópanse: arneirons, caramu-
xos enano e bravo e Ligia oceánica.
17

TI
{
I
I
B) ZONA AREOSA. DUNAS
As características do substrato (movilidade das partículas e pobreza de sustancias
nutritivas) unidas á presencia constante de vento cargado de sal fan que os vexetais
que viven nesta zona presenten unhas adaptacións especiais:
-raíces moi longas para mante-la suxección e aproveita-la pouca auga existente no
substrato
-talos moi flexibles, rastreiros, ou subterráneos (rizomas) para evita-los embates do
vento e da area en movemento
-follas reducidas, cubertas de pelos, coriáceas, espiñentas ou carnosas (para evita-la
perda de auga), cubertas de cera ou peios e de cores craras (para resisti-lo exceso
de radiación solar), ou longas e lineais (para resisti-lo vento)
Detrás da liña d.e praia e da primeira liña de dunas o solo faise máis rico polos apor-
tes dos restos vexetais e fixo polo entramado que crean as raíces, nel prosperan es-
pecies nas que as características anteriores están menos marcadas.
¡
¡
I
As especies máis comúns son:
Arenaria do mar (l-lonkenya peploides)
Grama mariña (Elymus farctus)
Cardo da ribeira (Eryngium maritimum)
Leiteira (Euphorbia paralias)
Mapoula mariña (Glaucium flavum)
Eiruga mariña (Cakile maritirna)
Trebo mariño (Medicago marina)
Correola mariña (Calystegia soldanella)
Carrasca de S.Xoan (Otanhus maritimus)
Cebola das gaivotas (Pancratium maritimum)
Feo, barrón (Ammophila arenaria)
Rabo de lebre (Lagurus ovafusl
Espigadiña do mar (Crucianella maritima)
Unlla de gato, arroz (Sedum acre, e S. album)
Chantaxe estrelado (Plantago coronopus)
Colexas do mar (Silene littorea)
Rumex bucephalophorus
Musgos e liques...
En canto ós anirnais a mesma pobreza dos substrato, a falta de refuxios e alimento
fai que sexan moi escasos. Na primeira liña de praia atópanse as Pulgas da area
(Talitrus saltatof e Píllara papuda (Charadrius alexandrinus),e máis arr¡ba, asociados ós
vexetais, animais tipicamente terrestres : insectos (escarabeltos, bolvoretas, saltóns, bar-
bantesas, chinches, formigas), arañas, caracois e algunhas aves (labercas, cotovías, lavandei-
ras,...)
18

2. ZO NA...| NTERMAREAL
A comprendida entre o límite máx¡mo da marea chea viva e o límite mínimo da marea
baixa morta.
Nesta zona podemos establece-los seguintes tipos:
*Segundo o tipo de substrato : areosa ou rochosa
*Segundo a acción do mar : protexida ou exposta
Estas separacións non son ríxidas xa que aparecen zonas intermedias ou
ción entre unhas e outras (areoso-rochosa, semiexposta).
Cantil e intermareal rochoso
de costa exposta
lntermareal areoso-fan goso
de costa protexida
A) INTERMAREAL ROCHOSA:
As zonas rochosas presentan unha gran variedade de formas e riqueza de exempla-
res xa que as pedras permiten a suxección das algas e a fixación de animais, e as
súas anfractuosidades (fendas, covas e ocos) proporcionan refuxio e protección a
outros moitos.
A. resistencia mecánica (ós movementos do mar), térmica (exposiciÓn'ó sol e varia-
cións da temperatura) e a cantidade de luz que precisan fan que os habitantes desta
zona se distribúan en faixas típicas ben definidas que se suceden dende a liña de
marea (parte alta) ata o sublitoral. As especies asentadas son propias de cada zona e
serven para distinguilas.

A.1) lnterrnareal rochosa exposta:
Chámaselle exposta á zona onde a acción mecánica do mar é moi intensa, o que
obriga ós seres que a habitan a presentar unha gran resistencia á mesma. As adap-
tacións máis importantes son:
-elementos de suxección ben desenvovidos: músculos (moluscos gasterópodos), fi-
lamentos (mexilóns), glándulas que producen sustacias fixadoras (percebe, arneirón),
capacidade de perforación e de construcción de refuxios con sustancias diversas
como caliza, area...(miñocas), ventosas (ourizos e estrelas), transformación de aletas
(lorchos)...
-Coberturas corporais fortes
-Formas pouco sobresaíntes ou flexibles que ofrecen pouca resistencia á auga
-Resistencia á desecación (almacenando auga na cavidade branquial ou pechándo-
se).
Especies máis representativas.Animais:
i
I
.
Arneiróns (Balanus, Chthamalus)
Mexilóns (Mytillus galloprovincialis)
Nucella lapilus
Corniño (Ocenebra erinacea)
Caramuxos (Gibbula e Littorina)
Lapas (Patella s.p.)
Peneira (Haliotis tuberculata)
Lapa peixeira (Lepidochitona, Chitón)
Vexetais:
Verdello (Enteromorpha)
Porphira umbilicalis
Marullo (Gigarfina stellate)
Percebe (Po llicipe s corn uco pi a)
Ourizo (Paracentrotus lividus)
Gradicelas (Asteria e Mañhasterias)
Estrela de capitán (Asterina gibosa)
Pan das gaivotas (Hallichondria panicea)
Chuponas (Anemonia sulcata, Actinia equina)
Sabellaria alveolata
Queimacasa s (Pachigrapsus marmoratus)
Raspa riza (Chondrus crispus)
Corres (Himanthalia elongata)
Coral (Corallina officinalis)
20

I
i
4.2: lntermareal rochosa protexida:
Nesta zona a acción mecánica do mar é máis débil e polo tanto os organismos que
nela se asentan presentan as adaptacións explicadas para a zona antáior máis ate-
nuadas.
As especies máis representativas son:
Animais:
Caramuxos (Liftorina littorea, Liftorina
Iittora lis, Littorin a o bt u s at a)
Caracolas (Monodonta lineata, Gibbula...)
Lapas (Patella vulgata)
Arneiróns (Balanus, Chthalamus)
Vexetais:
Pelvetia canaliculata
Bochos (Fucus spfta/is, Fucus vesicu/osus,
Fucus serratus)
Bocho bravo (Ascophillum nodosum)
Bifurcaria bifurcata
Piollo da lerra (Ligia oceánica)
Cangrexo (Carcinus maenas)
Queimacasas (Pachigrapsus marmoratus)
Verdello (Enteromorpha intestinalis)
Marullo (Gigañina stellata)
Poli siphoni a urceolata
21

A.3. Pozas de marea:
As depresións que se forman entre as rochas e conservan a auga durante a baixa-
mar forman uns ecosistemas de características propias provocadas polo aumento da
salinidade e da temperatura nos que viven especies adaptadas e onde podemos
atopar ocasuionalmente outras ás que sorprendeu a baixada do mar.
Especies características :
Animais:
Cacaracás (Blennius ...)
Caracolas (Gibb ula...)
Chuponas (Anemonia sulcata, Actinia
eq ui n a, B unod acti s verruco sa )
Cangrexos ermitáns (Pagurus s.p.)
Camaróns (Palaemon serratus)
Vexetais:
Verdello (Enteromorpha intestinalis)
Bifurcaria bifurcata
Cysfoseira s.p.
Cangrexos de porcelana (Porcellana plati-
chelles)
Ourizos (Echin us escu/enfus)
Gradicelas (Marthasteriag Asferias)
Estrela de capitán (Asterina gibossa)
Briozoos (Botrillus scho/osser)
Pan das gaivotas (Halichondria panicea)
Coral (Corallina officinalis)
Litho phill um incru stan s
22

I
B) ZONA INTERMAREAL AREOSA:
A movilidade do substrato impide a fixación das algas, anque permite a das faneró-
gamas mariñas gracias ás súas raíces. É unha zona de aparente pobreza xa que os
animais case sempre están enterrados. A zona areosa posee unha rica fauna inters-
ticial, que vive aproveitando os ocos, a auga e o oxíxeno que quedan entre as partí-
culas da area. Cando disminúe o tamaño das partículas (zonas iangosas e limosas) ó
disminuí-los ocos que quedan entre elas faise máis pobre e disminúe tamén o núme-
ro de especies.
B.1) lntermareal areosa exposta
O empuxe das ondas fai move-lo substrato, impide a fixación dos vexetais e obriga ós
animais a defenderse presentando formas deprimidas ou comprimidas, a realizar mi-
gracións ó ritmo das mareas ou a ter capacidade de excavación para establecerse
por debaixo da zona removida (punteada no debuxo).
Especies máis comúns:
Sedentarias:
Tellina tenuis
Coquina (Donax vittatus)
Visitantes:
Bacallán, faneca brava (Trachinus vípera)
Rodaballo (Scopthalmus máximus)
Coruxo (Scopthalmus rombus)
Robaliza (Dicentrarchus labrax)
Bolos (Am modffes I ance ol at u s)
Veladores (Hypero pl u s lanceol at us)
23

8.2 ) lntermareal areosa protexida:
As condicións deste tipo de costa onde a acción mecánica do mar é menor varían
con respecto á anterior. Dase a posibilidade de mestura de elementos finos e grosos
o que crea a posibilidade de aparición de novas zonas según o tipo de substrato:
-areosas: formadas só por area solta. Zona de asentamento dalgúns moluscos de
interés comercial
-areoso-fangosas: formados por mestura de area e limo, son blandos e pouco poro-
sos. Zona de asentamento das fanerógamas mariñas
-gravas ou cascallos. formados por partículas grosas ou cunchas. permite a fixación
das algas e o asentamento de moluscos de cuncha grosa.
A riqueza en alimentos desta zona fai que nela se concentre un gran número de
aves, especialmente limícolas.
Marea baixa:
Vexetais:
Seba (Zosfera nottii)
Herba salgada (Salicornia ramossisima)
Herba coral (Arthocnemum perenne)
Herba das anduriñ as (Spergutaria media)
Chantaxe de mar (Plantago maritima)
Acelga salgada (Limonium vutgare)
Espartina (Spartina maritima)
Xunco (Juncus maritimus)
Halimione poftulacoides
Animais:
Miñocas (Nereis diversicotor)
Cagóns ou areeiros (Arenicota mañna)
Miñocas de tubo (Anphititre s.p.)
Berbericho (Cerastode nn a ed ute )
Ameixa fina (Venerupis decussafa)
Ameixa bruxa (Venerupis aurea)
Cadela (G astrana frágitis)
T orre (Turrite II a con m uni s))
24
Sosa (Suaeda maritima)
Cardo leiteiro (Cistanche phetiphaea)
Estrela das xunqueiras (Asfer tripolium)
Polígono da praia (poligonum maritimum)
Verdello (Enteromorpha ...)
Leituga (Ulva rigida)
Bochos (Fucus yesiculosus, F spiratis)
Gracillaria verrucosa
Caramechas (Nassarius reticulatus,
N.pfeifferi)
Sacculina carcini
AVES:
Garzas, Garzotas, biluricos, mazaricos,
agullas, píldoras, píllaras, pilros, gavitas,
gaivotas, parrulos, ...

?')
Marea chea:
Coa marea chea prodúcese o achegamento dos pe¡xes e entran en actividade moitas
especies que permaneceron enterradas durante a seca.
Animais.
Solla (P/aficltthys flexus)
Raias (Raia clavata)
Muxes (Chelon labrosus)
Lorchos (Gobius s.p.)
Bolos (Ammodittes lanceolatus e tobianus)
Piardas (Atherina presbiter)
Camarón da area (Crangon crangon)
Camarón (Palaemon elegans, P. serratus)
ESTEIROS:
Felpudo (Atelecyclus undecimdentatus)
ldotea baltica
Cíclope (Cyclope neritaens)
Peringia ulvae
Haminaea navicula
Xiba (Sepia officinalis)
Lura (Loligo vulgaris)
Nas zonas protex¡das onde desembocan ríos, éstes cos seus aportes crean zonas
con características especiais:
- mestura de augas dóces e salgadas (reducción da salinidade)
- aporte contínuo de materiais e nutrintes, o que inflúe no aumento da riqueza das
sales nutritivas e na transparenc¡a das augas
- aumento do nivel dos sedimentos coa conseguinte perda de profundidade que inci-
de no aumento da temperatura da auga
Nas zonas onde se depositan sedimentos orgánicos prodúcense fenómenos de fer-
mentación e perda de oxíxeno.
Son abundantes os organismos detritívoros e filtradores e outras especies visÍtanos
ocasionalmente ou como lugar de desove (samborca, asadía, solla, reo,.anguía, lam-
prea, muxe, robaliza...)

3. ZONA INFRALITORAL (Sublitoral)
É a que está por debaixo do nivel mínimo alcanzado polas mareas e non queda nun-
ca ó descuberto. Comprende toda a plataforma continental. Está pouco influída polas
ondas e mareas o que fai que as diferencias entre os distintos lugares sexan menos
acentuadas.
Como nas anteriores pódense distinguir unha zona rochosa con lixeiras diferencias
nos primeiros niveis que se uniformizan ó ir ganando fondura, e unha zona areosa ou
areosa-fangosa que se diferencian polo tamaño das particulas do substrato.
A) TNFRALTTORAL ROCHOSA:
Fondos de pedras que permiten o asentamento das algas e constitúen refuxios e
zonas de alimentación de moitas especies.
A.1)Exposta
Nesta zona habitan as algas máis grandes e o maior número e variedade de especies
animais. As adaptacións máis características son:
-cores pardos, con liñas ou manchas para pasar desapercibidos entre as algas e ro-
chas
-formas máis ou menos comprimidas para
Vexetais.
Golfos (Laminarias, Saccorhiza..)
Cystoseira
Animais:
Chupona (Anemonia sulcata)
Chupona peluda (Metridium senile)
Ln
poder moverse en zonas estreitas
Halidrys si/rguosa
Rhodymenia...
Codium tomentosum
Raho do mar (Lophogorgia ...)
Botryllus ... Botrylloides...
Hidroides...

Sérpula...
Lapa peixeira (Lepidochitona cinereus)
Lapa raiada (Patina pellucida)
Lapa furada (Fisurella...)
Margarita (Trivia...)
Arneiróns (Balanus... )
Camarón (Palaemon...)
Santiaguiño (Scillarus arctus)
Nécora (Macropipus púbe)
Comátula (Anthenon bifida)
Gradicelas (Asterias, M arthasterias... )
Ofiuras
Ourizos (P arace ntrotu s I ívid u s,
Echinus esculentus)
Mexóns (Ciona intestinalis, Ascidia
mentula, Phallusi mammillata)
A.2) Protexida
A menor acción me-
cánica que aínda se
percibe nos primeiros
niveis de fondura
condiciona o desen-
volvemento duns t¡-
pos de animais e
vexetais característ¡-
COS.
Vexetais:
Golfo (Laminaria sac-
charina)
Padina pavonia
Codium tomentosum
Alga xaponesa
(Sargassum muticum)
Animais:
Cóngaro (Conger con-
ger)
Faneca barbuda (Ciliata mustella)
Lorcho (Gobius ...)
Borracha (Aplysia punctata)
Mexilón bravo (Modiolus modiolus)
Polbo (Ocfo pus vulgaris)
Morea (Muraena helena)
Faneca (Trisopterus /uscus)
Fodón (Trisopterus minutus)
Badexo (Pollachius pollachius)
Sanmartiño (Zeus faber)
Mero (Epinephelus guaza)
Vellos (Serranus...)
Dentón (Dentex dentex)
Dourada (Sparus aurata)
Ollomol (Pagellus bogaraveo)
Maragota (Labrus bergylta)
Cacaracá (Blenius ...)
Lorchos (Gobius...)
Barbo, salmonete (Mullus surmuletus)
27

B) TNFRALTTORAL AREOSA
lnclúese nesta zona toda a infralitoral na que os sedimentos están formados por ele-
r.nentos soltos de tamaño reducido (gravas, cascallo, area e fango). Os elementos
qoltos difiqultan a fixación das algas e só son propicios para o desenvolvemento das
fanerégamas mariñas, que chegan a formar pradeiras extensas, e a falla de refuxios
condiciona ós airimais obrigándoos a unha gran capacidade mimética que incluso
afecta ás formas (deprimidas e comprimidas) ou a ter capacidade para enterrarse.
Vexetais:
Seba (Zosfera marina). E nas pequenas pedras que aparecen ocasionalmente aséntanse as
mesmas especies de algas mencionadas no apartado anterior,
Animáis:
Rato de mar (Aphrodite aculeata)
Miñocas de tubo (Sabeta pavonina,
Lanice conchilega )
Oaramechas (Nassarius...)
Buxina (Charonia rubicunda)
Rabiosos (Glycymeris... )
Mexilón bravo (Pinna fragilis)
Vieira (Pectem m axim us)
Zamburiña (Chlamys varia)
Volandeira (Chlamys opercularis)
Berbericho bravo (Acanthocardia echinata) Cabaliños do mar (Hyppocampus...)
Carneiro (Venus verrucosa)
Reló (Doxinia exoleta)
Ameixa babosa (Venerupis pullastra)
Ameixa rubia (Venerupis rhomboideus)
Chirla (Venus striatula)
Ameixa brava (Mactra corallina)
Ameixón (Callista chione)
Arola (Lutraria lutraria)
Navallas (Ensis..,)
Longueirón (Solem marginatus)
Xiba (Sepia officinalis)
Lura (Loligo vulgaris)
Cigala (Nephrops norvegicus)
Lumbrigante (Hommarus gammarus)
Centolo (Maja squinado)
2B
Boi (Cancer pagurus)
Nécora fancesa (Macropipus corrugatus)
Ourizo da area (Echinocardium cordatum)
Cacahuete (Holoturia..., Cucumaria...)
Pruma do mar Pteroides griseum)
Can do mar (Scyliorhinus canicula)
Ortuga (Torpedo marmorata)
Raias (Ra7'a...,)
Embrudo (Myliobatis aquila)
Ortuga (Dasyatis pastinaca)
Culebras do mar (Syngnatus..", Nerophis...)
Robalo (Dicentrarchus labrax)
Vellos (Serranus...)
Bacallán (Trachinus vipera)
Escorpión (Callionymus lira)
Velador (Hype ro pl u s I anceol at us)
Bolo (Ammodytes tobianus)
Barbo, Salmonete (Mullus surmuletus)
Escachos (Trigla...)
Lorchos (Gobius...)
Rabada (Lo phi u s pi scatori u s)
Coruxo (Scophthalmus rhombus
Rodaballo (Psetta maxima)
Solla (Platichthys flexus)
Linguado (So/ea vulgaris)
EáFB

As rías galegas son vales fluviais anegados polo mar. A súa orixe está no afundimen-
to e emersión producidos pola rotura das placas nos movementos tectónicos e as
variacións do nivel da auga do mar nos periódos glaciais.
Esquema de formación das rías (Ría de Arousa)
1: Costa primitiva e liñas de ruptura
SITUACIÓN:
2: Vales fluviais asulagados
A Ría de Arousa é a máis extensa de to-
das (270 kilómetros cadrados de superficie
unha lonxitude total de 32 km.e unha an-
chura que oscila entre os 3,5 e os 15 km.).
Exténdese ó pé das estribacións da Serra
da Barbanza e dos ramais montañosos for-
mados a partires de O Treito, Xiabre,
Lobeira e Castrove.
A boca sitúase entre a Punta Falcoeira
Punta do Con da Aguieira con 7,5 km.
anchura e dividida en dúas canles pola
de Sálvora.
3: Eustatismo e sedimentación
Estado actual
ea
de
illa
''?.Ef
^ .f¿.'t^-/
l}». IJ
7L/ü
Z9

A terceira parte da extensión da ría ten menos de 5 m. de profundidade na baixamar
e as zonas de máxima fondura atópanse nas canles: a do Norte cun máximo de 10
m. e a do Sur cun máximo de 69 m. na entrada.
A amplitude máxima entre mareas é de 4, I m. e a mínima de 2,5 m.
MAPA DE PROFUNDIDADES

O litoral é moi articulado, de costa suave onde se alternan zonas rochosas e areosas,
forma numerosas enseadas e atópase salpicado por varias e illas e moitos illotes e
cons.
MAPA DA COSTA
nio eearas |
)
Pta.Tan
Pta.PédiaiRúb¡á
llla corteqada
CRUZ
..'.',Q.,
' .:f,t . -
Praia Córiposté¡a
,Praia de Cabío
. Cabío
iddCorna Pta. da Cova P16ia
Pta. Agu¡uncho
ILLA DA
SA
aia dE Coroso do
T
llla de Rúa
O
nfuo.oá, ,
do castfo
Pta. Tragoúe
'u .{. t,,u" Centoleiras
.(r,
Itf
llla Vionta
; .§
o-'
: !,- . ..
!. - Pta. do Castriño
Pta. Moldeira AT
{
V
.."^.
| ,,," de sátvora q.l
"t > Pta. Asu¡eira
{
o
,fl!e
oto;"'
Praia
Pta, Abelleir da Lanzada
Pta. Córveiro
Pta. Fax
J1

Ademáis da variedade e riqueza das súas formas e paisaxes, a situación da ría e a
súa orientación, a proximidade ás zonas de afloramento e a circulación das augas
introducen nela gran cantidade de sustancias alimenticias e planto que sumadas ós
aportes dos seus ríos fanna unha das máis productivas.
C]RCULACION DAS AUGAS E NUTRINTES DENTRO DA RiA:
32

b
Esta riqueza non se limita o ámeto pesqueiro e marisqueiro senón que tamén se
manifesta noutros aspectos naturais e ecolóxicos. Na Ría de Arousa existe unha área
de especial importancia, O COMPLEXO UMIA-O GROVE incluída no catálogo de
ESPACIOS NATURAIS PROTEXIDOS como área importante para as aves de Espa-
ña por ser "importante zona de invernada e paso de limícolas, gaivotas e carráns" e
está declarada pola C.E.E. ZONA DE ESPECIAL PROTECCIÓN PARA AS AVES e
polo convenio de Ramsar zoNA HÚMIDA DE IMPORTANCIA INTERNACTONAL
(1.989). Asimesmo está calificada como refuxio de caza dende o ano 1.982.
COMPLEXO UMIA-O GROVE:
Comprende:
O Carreirón (llla de Arousa); Enseada do Umia, Praia e dunas de A Lanzada,Lagoa A Bodeira
:l
Ilotes As Aceñas
,lagoas
Praia Xastelas
Arnelas
O Serrido
Pta. Aguieira
Praia de A Lanzada
Pta.Nosa Señor
Pta. Faxilda
Outros espac¡os naturais protexidos son:
-As lllas de Cortegada, Malveiras e As Briñas,
-A illa de Sálvora e illotes próximos
-As Brañas de Dodro
AÍnda que non pertenece á Ría de Arousa, pola súa proximidade, c¡tamos o PARQUE
NATURAL DAS DUNAS DE CORRUBEDO.
Tamén merecen citarse:
- Os cantís da costa entre A Lanzada e Portonovo, polo interés xeolóxico
- Os esteiros do Umia e Ulla como zonas húmidas de interés ecolóxico
§-,
-á'
O CARREIRÓN
' Pta. Revello
ENSEADA UMIA-O GROVE

BIBLIOGRAFIA:
-Rodríguez Pomares, Xaquín: "A Enseada Umia-O Grove, Xeoloxía e Xeomorfoloxía"
Candea. Cambados 1.991
-Gabeiras, Valiela, Lema: "Onde Galicia é mar". Consellería de Pesca, Marisqueo e
Acuicultura. Xunta de Galcia. Santiago 1.993
-Varios, C.l.S.: "Caladeros de pesca del litoral gallego". Fundación Caixa Galicia.
A Coruña, 1.991
-Varios: "Atlas de Galicia". Sálvora. Santiago 1.982
-Daporta Padín, X.Ramón e outros. "Galicia en mapas". Escola Aberta. Pontevedra. 1.980
-Lozano Cabo, F.:"Oceanografía, Biología marina y Pesca". Paraninfo. Madrid, 1.978
-Leiro, Adela e outros: "Proxecto Didáctico: A Enseada Umia-O Grove". Candea.
Cambados 1.992
-Varios. Colectivo de profesores do Colexio Público da llla da Arousa: "Estudio pedagóxico
de O Carreirón. llla de Arousa 1.992.(Traballo premiado no concurso "Félix Rodriguezde
la Fuente. Sin publicar)
-Campbell, C.:"Guía de campo de la flora y fauna de las costas de España y Europa".Omega
Barcelona 1.979
-Varios. "Cadernos de traballo. Aulas de Acuicultura". Consellería de Pesca, Marisqueo e
Acuicultura. Santiago .
74

de ensinantes do
acquavisi on / galicia *fu;-ñ*X p
ACQUAVISION GALICIA, S.L.' Rúa Hospital 12-1e - Tlf./Fax (986) 731246 - gO9B0 O GROVE (pontevedra)

O medio mariño (Candea 1994)

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (19)

Viewers also liked

Viewers also liked (11)

Similar to O medio mariño (Candea 1994)

Similar to O medio mariño (Candea 1994) (20)

More from candeadosalnes

More from candeadosalnes (20)

O medio mariño (Candea 1994)