Lecture 6
- 2. Ил уурхайн тээврийн зориулалт, онцлог
Ил уурхайн тээврийн хэрэгслийг төрөл бүрийн
ачаа зөөж шилжүүлэх зорилгоор хэрэглэх
бөгөөд уурхайн тээврийг зориулалтаар нь
гадаад, дотоод, үйлдвэрийн тээвэр гэж
ангилна.
Гадаад тээвэр нь ашигт малтмал, баяжмал
зэргийг шууд хэрэглэгчдэд хүргэх
зориулалттай.
Дотоод тээвэр нь технологийн дамжлага,
баяжуулах үйлдвэр зэрэг цех, үйлдвэрийн
технологийн хувьд ялгаатай цэгүүдэд ашигт
малтмал, баяжмалыг тээвэрлэнэ.
- 3. Үйлдвэрийн тээврийг тээвэрлэж буй ачааны
төрлөөс нь хамааруулан үйлдвэрийн үндсэн
ба туслах тээвэр гэж ангилна.
Үйлдвэрийн үндсэн тээвэр нь хоосон чулуулгийг
хөрсний мөргөцгөөс овоолгод, ашигт
малтмалыг олборлолтын мөргөцгөөс буулгах
цэг буюу бункер, баяжуулах үйлдвэр, агуулах,
түүнчлэн хэрэглэгчдэд хүргэх зориулалттай.
Үйлдвэрийн туслах тээвэр нь хүн болон тоног
төхөөрөмж, материал (тэсрэх бодис, сэлбэг
хэрэгсэл, шатах тослох материал)-ыг
тээвэрлэх зориулалттай.
- 4. Уурхайд автозамын, төмөр замын, конвейерийн,
хийн, шингэний, дүүжинт-канатан замын гэх
мэт олон төрлийн тээврийг хэрэглэдэг.
Зураг
- 7. Ил уурхайн тээврийн ажлын хэмжээг ачаа
эргэлт, ачаа урсгал гэсэн хоёр үзүүлэлтээр
үнэлнэ.
Ачаа эргэлт гэдэг нь уурхайд нэгж хугацаанд
(цаг, ээлж, хоног, сар, улирал, жил гэх мэт)
тээвэрлэх ачааны хэмжээ (м³ буюу тонн эсвэл
т.км) юм.
Ачаа урсгал тодорхой хугацаанд тогтвортойгоор
нэг чиглэлд тээвэрэлх ачаа эргэлт буюу
түүний нэг хэсэг болно.
- 8. Ил уурхайн тээвэр нь ердийн тээвэртэй
харьцуулахад дараах онцлогтой. Үүнд:
• Тээвэрлэх ачааг бүх замын туршид нэг
төрлийн тээврийн хэрэгслээр тээвэрлэж
болохын зэрэгцээ нэг төрлийн тээврийн
хэрэгслээс нөгөөд шилжүүлэн ачих замаар
хосолсон тээврийг (автозам-төмөр зам,
автозам-конвейерийн тээврийн хослол)
хэрэглэж болдог.
- 9. • Харьцангуй богино зайд их налуу замаар
тээвэрлэлт явуулна.
• Технологийн бусад процессуудтай нягт
уялдаатай.
• Ачаа урсгал ихэвчлэн нэг чиглэлд төвлөрдөг
тул буцах чиглэлд хоосон явна.
• Ихэнх тохиолдолд ижил үйлдлүүдээс бүрдэх
нэг мөчлөг давтагдана.
• Технологийн процессийн өрнөлттэй уялдаж
ачих, буулгах цэгүүд үргэлж байраа өөрчилнө.
• Ачаа нь харьцангуй нягт ихтэй, элээх
чанартай, хатуу, бутлагдлын хэмжээ жигд бус
байдаг.
- 10. Дээрх онцлогуудтай уялдаж тээврийн
хэрэгсэлд дараах шаардлагууд тавьдаг.
• Тээврийн хэрэгсэл нь технологийн бусад
процессийг гүйцэтгэж буй машин, тоног
төхөөрөмжтэй ажиллагаа, хүчин чадлын
хувьд нягт уялдаж, зохицсон байх
шаардлагатай.
• Тээврийн хэрэгсэл нь уулын үйлдвэрийн хүнд
нөхцөлд найдвартай ажилладаг байх.
• Уурхайн тээвэрлэлтийн нөхцөлөөс хамаарч
ихэвчлэн машины зүтгэх боломжид тохирсон
их налууг туулах шаардлагатай.
- 11. • Тээвэрлэлтийн зам аль болох бага
шилжилттэй байх.
• Засвар, үйлчилгээний ажлыг хөнгөвчлөх, парк
ашиглалтыг сайжруулахын тулд уурхайн
болон технологийн бусад машины хүчин
чадалтай уялдсан аль болох цөөн төрлийн
тээврийн хэрэгсэл сонгон хэрэглэх.
• Технологийн бусад машин, тоног
төхөөрөмжийн найдвартай, тасралтгүй
ажиллагаа, ашигт малтмалын ордыг хамгийн
бага зардлаар, аюул осолгүй ашиглах
нөхцөлийг хангах
- 12. Чулуулгийн физик, механикийн болон
тээвэрлэгдэх шинж
Ил уурхайн тээврийн процесст чулуулгийн
физик механикийн шинж чанар, тэдгээрийн
дотроос чулуулгийн нягт, бутлагдал, байгалын
налуугийн өнцөг, элээх чанар, чийгшил,
барьцалдамтгай чанар гэх мэт шинж чанарууд
шууд нөлөөлнө.
Бутлагдсан чулуулгийг бутлагдлын зэргээр нь
энгийн ба ангилагдсан гэж ангилах ба
бутлагдлын зэргийн коэффициент Ко-оор
үнэлнэ.
- 13. Ко= a´max / a´тin
a´max - хамгийн том бутлагдсан чулуулгийн
шугаман хэмжээ, мм
a´тin – хамгийн жижиг бутлагдсан чулуулгийн
шугаман хэмжээ, мм
Ко ≥ 2.5 байвал энгийн бутлагдсан, Ко < 2.5
байвал ангилагдсан төрөлд багтана.
- 14. Ангилагдсан чулуулгийн дундаж хэмжээг дараах
байдлаар тодорхойлно.
а= (a´max + a´тin)/2
Ил уурхайд тээвэрлэгдэх ачааг бутлагдлын
зэргээр нь (мм) дараах гурван бүлэгт
хуваадаг. Үүнд:
Жижиг бутлагдсан 100 хүртэл
Дунд зэрэг бутлагдсан 100...500
Том бутлагдсан 500-аас дээш.
- 15. Чулуулгийн эзлэхүүний масс буюу нягт нь
түүний нэгж эзлэхүүнд ноогдох массын
хэмжээгээр илэрхийлэгдэх ба уулын цул дахь
нягт хэсгийн эзлэхүүний масс γ´ (т/м³),
бутлагдсаны дараа сийрэгжсэн чулуулгийн
эзлэхүүний масс γ (т/м³) гэж тодорхойлэ
хэрэглэдэг.
γ´ ба γ гэсэн хоёр хэмжигдэхүүний харьцаагаар
чулуулгийн сийрэгжилтийн коэффициентийг
дараах томъёогоор тодорхойлно.
Кс= γ´ / γ >1
- 17. Чулуулгийн сийрэгжилтийн коэффициент нь
бутлагдсан чулуулгийн бутлагдлын зэрэг,
ширхэгүүдийн хэлбэрээс, ширхэгүүдийн
хэлбэр нь чулуулгийн шинж чанар, бутлалтын
чанараас хамаарна. Тухайлбал, хадан болон
хадархаг чулуулагт Кс=1.3…1.5, зөөлөн
хөнгөвтөр чулуулагт Кс=1.1…1.3 хэмжээтэй
байдаг. Чулуулгийн элээх шинж нь бутлагдсан
чулуулгийн хэлбэр, хатуулгаас хамаардаг
бөгөөд чулуулгийг элээх зэргээр нь дараах 4
бүлэгт хувааж болно. Үүнд:
- 18. A- элээдэггүй
В- бага элээдэг
С- дунд зэргийн элээлттэй
D- маш их элээдэг
Элээдэггүй чулуулагт хүлэр, шохой; бага
элээдэг чулуулагт шавар, хайрга, нүүрс; дунд
зэргийн элээлттэй чулуулагт марганцийн
хүдэр, элс; маш их элээдг чулуулагт төмрийн
хүдэр, хайрга гэх мэт чулуулгууд хамаарна.
- 19. Чулуулгийг хөдөлгөөнтэй үед нь овоолоход
үүсгэсэн α өнцгийг хөдөлгөөний үе дэх
байгалийн налуугийн өнцөг гэнэ.
Ил уурхайд тээвэрлэж байгаа ихэнх чулуулгийн
байгалийн налуугийн өнцөг α´ =30…40°
байдаг.
Тээврийн хэрэгслийн бүтээл, түүний эдийн
засгийн үр ашиг нь чулуулгийн физик-
механикийн шинжээс ихээхэн хамаардаг.
Тээврийн хэрэгслийн даац, багтаамжийн
ашиглалт, элэгдэлт нь юуны өмнө чулуулгийн
нягт, бат бэхийн болон бутлагдах шинжүүдээс
ихээхэн хэмжээгээр хамаарна.
- 20. Чулуулаг тээврийн хэрэгслийн тэвшинд
наалдах, хөлдөх үзэгдэл нь түүний тэвшнээс
буулгах ажлыг хүндрүүлдэг. Энэ үзэгдэл нь
чулуулаг дахь шаврын агуулга, чийгшлээс
шууд хамаарна. Харин наалдалт хөлдөлтийн
хэмжээ нь тээвэрлэгдэх хугацаа, агаарын
температураас хамаарч харилцан адилгүй
байна.
- 21. Чулуулгийн физик-механикийн зарим
шинж чанар
Ачаа Элээх
зэргийн
бүлэг
Сийрэгжсэн
нягт, т/м³
Байгалийн
налуугийн
өнцөг
Хуурай хайрга D 1.8 34-45
Хүрэн нүүрс B 0.65-0.75 30-45
Чулуун нүүрс B 0.8-0.95 30-45
Хуурай хүлэр A 0.33-0.5 32-45
Марганцийн
хүдэр
C 1.4-2.0 45-50
- 22. Хуурай шохой А 0.95…1.2 40
Хөрсний
хуурай шороо
С 1.2 30…45
Хуурай элс С 1.4…1.65 30…35
Төмрийн хүдэр
Улаан гүр D 2.0…2.8 45…50
Хүрэн гүр D 1.2…2.0 45…50
Соронзон гүр D 2.5…3.5 45…50
- 23. Уурхайн тээврийн хэрэгслийн ангилал
Уурхайн тээврийн хэрэгслийг олон хүчин
зүйлээс хамааруулан ангилах боломжтой.
Эдгээрээс түгээмэл хэрэглэгддэг 3 ангиллыг
авч үзье.
1. Ажиллах зарчмаар нь мөчлөг ба тасралтгүй
ажиллагаатай тээврийн хэрэгсэл гэж
ангилна.
Хоорондоо уялдаа бүхий, тодорхой
дараалалтайгаар зайлшгүй гйүцэтгэх
үйлдлүүдийн дүнд ачаа тээвэрлэдэг
тээврийн хэрэгслийг мөчлөг ажиллагаатай
гэнэ.
- 24. Тухайлбал, автосамосвал, төмөр замын тээвэр,
скрепер, чингэлэгт өргүүр зэрэг тээврийн
хэрэгслүүд хамаарна. Мөчлөг нь ихэвчлэн
тээврийн хэрэгслийг ачаалах, ачаа тээвэрлэх,
ачаа буулгах, сэлгээ хийх, хүлээх зэрэг
үйлдлүүдээс бүрдэнэ.
Тасралтгүй урсгалаар ачаа тээвэрлэж буй
тээврийн хэрэгслийг тасралтгүй
ажиллагаатай гэнэ.
- 25. Үүнд бүр төрлийн конвейерууд, шингэний болон
хийн тээврийн төхөөрөмжүүд, дүүжинт
канатан замын тээврийн төхөөрөмж,
элеватор, хүндийн хүчний тээврийн
төхөөрөмж зэрэг хамаарна.
- 26. 2. Зүтгэх хүчний дамжуулах элементийн
төрлөөр нь дараах байдлаар ангилна.
Аливаа тээврийн хэрэгсэлд ачаа ачуулдаг ба
хүчийг дамжуулдаг зүтгэх элемент зайлшгүй
байх ёстой.
а. Дугуйт зүтгэх элементтэй:
• Зөөлөн дугуйтай (автосамосвалын хөтлөгч
дугуй)
• Хатуу дугуйтай (зүтгүүрийн дугуй)
б. Уян зүтгэх элементтэй
• Конвейерийн тууз
• Ган татлага
• гинж
- 27. в. Ажлын орчноор нь
• Ус
• Шахсан агаар
г. Физик зүтгэх элементтэй
• Хүндийн хүчний
• Цахилгаан соронзон
д. Инерцийн зүтгэх элементтэй
• Чичиргээт конвейер
• Холхилтот конвейер
е. Шураган зүтгэх элементтэй
- 28. 3. Ачаалагдах элементийн төрлөөр нь
а. Хөдөлгөөнтэй
• Тэвш (автосамосвал, вагон)
• Конвейерийн тууз
• Шанаган (элеватор, скреперийн шанага)
• Чингэлэг
б. Хөдөлгөөнгүй
• Хий ба шингэний тээврийн дамжуулах
хоолой, гулгуур, ховил гэх мэт
в. Завсрын
• Чичиргээт болон холхилтот конвейерийн тэвш
орно.
