лекц - 3

1. УУЛЫН АЖЛЫН ИЖ БҮРЭН
МЕХАНИКЖУУЛАЛТ БА
АШИГЛАЛТЫН СИСТЕМ
Лекц-3

2. 1. ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ
Аливаа ажлыг тоног төхөөрөмжийн
оролцоотойгоор гүйцэтгэхийг механикжуулалт
гэнэ. Ил уурхайн үндсэн үйл ажиллагаа болон
туслах ажиллагаануудыг машин тоног
төхөөрөмжийн тусламжтайгаар хийхийг иж
бүрэн механикжуулалт гэнэ. Иж бүрэн
механикжуулалтын эцсийн зорилго нь иж
бүрэн автоматжуулалт гэнэ. Үндсэн ба туслах
ажиллагаануудад хэрэглэх төхөөрөмжийн тоо
чанрын зохицолыг иж бүрдэл гэнэ.

3. ИЛ УУРХАЙН ХЭРЭГЛЭГДЭХ ИЖ БҮРДЭЛИЙН
ТЕХНОЛОГИЙН АНГИЛАЛ
№ Иж бүрдэл
Иж бүрдэл дэх төхөөрөмж
Ухаж ачих Тээвэрлэх Овоолох
1
ухаж
овоолох
Роторт ба гинжин
утгуурт экскаватор
1. Тээвэр овоолгын
гүүр / ТОГ /
2. Консолт овоолго
үүсгэгч /КОҮ/
2
экскавацл
аж
овоолох
1. Ахлагч экскаватор
2. Хөрсний шулуун
шанагт экскаватор
3 Скрепер
1.Ахлагч экскаватор
2.Хөрсний шулуун
шанагт экскаватор
3.Скрепер
3
Ухаж
тээвэрлэж
овоолох
1. Роторт экскаватор,
олон шанагат
экскаватор / ОШЭ/
2. Гидромонитор / ГМ /
3. Комбайн, тусгай экс
Конвейер
Гидротээвэр
Төмөр
замын
тээвэр/ ТЗТ/
Автотээвэр
1. КОҮ, гидро
овоолго
2. Овоолгын
төхөөрөмж

4. 4
экскавацлан
тээвэрлэж
овоолох
Хөрсний экскаватор Конвейер
Гидротээвэр
Автотээвэр
ТЗТ
4. КОҮ,
гидро
овоолго
Овоолгын
төхөөрөмж
5
Ухаж
тээвэрлэн
буулгах
1. РЭ, ОШЭ, ГМ
2. Комбайн, тусгай
экс
Конвейер
Гидротээвэр
Автотээвэр
Ачаа
хүлээж авах
төхөөрөмжи
йн
байгууламж
6
экскавацлан
тээвэрлэн
буулгах
Ил уурхайн
экскаватор
Авто ТЗТ
Конвейер
гидро
Ачаа хүлээж
авах
төхөөрөмжи
йн
байгууламж
Жич: 1,2,3,4-р хөрс хуулалттай 5,6 олборлолтонд хамаарна.

5. 2. АШИГЛАЛТЫН СИСТЕМ, ТҮҮНИЙ АНГИЛАЛ
Ил уурхайн талбайн хүрээнд эсвэл түүний аль
нэг хэсгийн хүрээнд уулын ажил явуулах дэг
журам, дэс дараалалыг ашиглалтын систем
гэнэ. Ашиглалтын системд дараах
шаардлагууд тавигддаг. Үүнд:

6. 1. Аюулгүй ажиллагаа (үйлдвэрийн, тоног
төхөөрөмжийн, хүмүүсийн)-ны нөхцөл
бүрдүүлсэн байх.
2. Жигд ажиллагааг хангасан байх
3. Эдийн засгийн үр ашигтай байх
4. Ашигт малтмалын нөөцийг бүрэн гүйцэд
шавхаж ажиллах.
5. Эрдэсийн баялгийн бүхий л нөөцийг иж
бүрнээр нь ашиглах
6. Байгаль орчин, газрын хэвлийг
хамгаалах

7.  Уулын чулуулгийг шилжүүлж байгаа арга
хэлбэр, хэрэглэж байгаа тоног төхөөрөмжийн
төрөл зүйлээс нь хамааруулан ашиглалтын
системийг ангилна. Анх боловсруулсан
эрдэмтэдийн нэрээр нэршилж заншсан
ашиглалтын системийн хэд хэдэн ангилал
байдаг.
 Академич Н.В.Мельников ухах, ачих,
тээвэрлэх, овоолох технологийн
дамжлагуудад хэрэглэж байгаа тоног
төхөөрөмж төрөл зүйлийг гол үндэс болгон
ашиглалтын системийн ангилалыг
боловсруулсан байна.

8.  Академич В.В.Ржевский, Профессор
В.И.Шешков нар уулын ажлын шилжилтийн
чиглэлийн гол баримтаа болгон ангилалыг
хийсэн бөгөөд чиглэл нь ордын байршилтай
нилээд холбоотой байдаг. Ашиглалтыг
системийн эдгээр хувилбарууд нь практикт
өргөн нэвтэрч сурах бичгүүдэд дэлгэрэнгүй
тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг.
 Манай орны уул уурхайн үйлдвэрүүд, эрдэм
шинжилгээ, зураг төслийн байгууллагууд,
томоохон нүүрсний уурхайн технийкийн
баримт бичиг зэрэгт ашиглалтын системийн
Академич Н.В.Мельниковын ангиллын гол
баримжаа болгон хэрэглэж байна.

9. № Ашиглалты
н систем
Системийн хувилбар
1 Тээвэргүй
ашиглалты
н систем
1. энгийн тээвэргүй ашиглалтын систем АС
1.2 консольт овоолго үүсгэгчтэй тээвэрт овоолгын
ашиглалтын систем ТОАС
2 Тээвэртэй
ашиглалты
н систем
2.1 консольт овоолго үүсгэгчтэй тээвэр овоолгын
ашиглалтын систем ТОАС
2.2 тээвэр овоолгын гүүртэй ТОАС
3 Тээвэртэй
ашиглалты
н систем
3.1 авта тээвэртай АС
3.2 төмөр замын тээвэртэй АС
3.3 конвейерийн тээвэртэй АС
3.4 хосолсон тээвэртэй АС
4 Тусгай
ашиглалты
н систем
4.1 бульдозер хэрэглэх тусгай ашиглалтын систем
4.2 скрепер хэрэглэх тусгай ашиглалтын систем АС
4.3 бусад төхөрөмжүүд
5 Хосолсон
ашиглалты
н систем
1,2,3,4-р хувилбаруудын янз бүрийн хослол

10. 3. АШИГЛАЛТЫН СИСТЕМИЙН ЭЛЕМЕНТҮҮД
 Доголын өндөр
 Ажлын талбайн өргөн
 Орлын өргөн
 Ажлын фронт
 Ажлын бүс
Тухайн ордын уул-техникийн нөхцөлөөс
хамаарч ашиглалтын системийн элементүүд
тодорхойлогдоно.

11. Ашиглалтын систем нь хэд хэдэн элемент
үзүүлэлтэй байдаг. Доголын өндөр ажлын
тайлбар өргөн, фронт, фронтын уртыг
ашиглалтын системийн элемент гэнэ.
Уулын ажлын ахилтын хурд ( хэвтээ хавтгай
дахь хөндлөн чиглэлтэй ахилт )
гүнзгийрүүлэлтийн хурд ( газрын
гадаргуугаас уурхайн гүн рүү чиглэсэн
босоо хавтгай дах гүнзгийрэлт) –ийг уулын
ажлын эрчимжилтийн үзүүлэлт гэнэ.

12. Доголын өндөр: Эдийн засаг үр ашиг талаасаа
доголын өндөр их байх тусмаа сайн байдаг
бол мөргөцөгийн аюулгүй ажиллагааг хангах
зорилгын үүднээс доголын өндөрт
хязгаарлалт тавигддаг. Мөн хаягдал
бохирдол багасгах шаардлагын улмаас
доголын өндөрт хязгаарлалт тавигддаг.
Хүдрийн биетийг олборлох явцад хаягдал
гарах, бохирдол үүсэхэд доголын өндөр
шууд хамааралтай байдаг.

13.  Аюулгүй ажилгааны нөхцөлөөр доголын өндөр
нь экскаваторын ухалтын аюулгүйн нөхцөлийг
хангах шаардлагатай. Тэсэлгээгүй ухаж ачих
зөөлөн чулуулаг бүхий доголд шууд утгуурт
экскаватор ажиллахад доголын Нд (м) өндөр
нь экскаваторын утгалт хийх Нутах (м) өндрөөс
хэтрэхгүй байх шаардлагатай.
 Нд ≤ Нумах
 Нэг хоёр эгнээгээр тэсэлж шууд утгуурт
экскаватораар ухаж ачих бат бөх чулуулаг
бүхий доголын өндөр нь:
 Нд≤ 1.5 Нумах

14.  Тухайн тохиолдолд тэслэгдсэн чулуулгийн
өндөр буюу мөргөцгийн өндөр нь
экскаваторын утгалтын өндрөөс ихгүй байх
шаардлагатай. Драглайн ба урвуу утгуурт
экскаватораар доод ухалт хийх доголын өндөр
нь:
 Нд ≤ 'Нумах
 'Нумах –ухах гүний дээд хэмжээ, м
 Драглайн ба урвуу утгуурт экскаватораар дээд
ухалт хийх доголын өндөр нь:
 Нд ≤ Нумах
 Нумах –ухах дээд өндөр, м
 Хамгаалалтын тавцангийн өргөн (Берм)
 Вх≥ 1/3 *Hд

16. Ажлын талбайн өргөн: Зөөлөн болон
тэслэгдсэн хадан чулуулгийг хэвийн
Аор=(1.5-1.7)Rym өргөнтэй орлоор ашиглана.
Зөөлөн чулуулгийг ухаж ачихад нарийн
Аон=(0.71) Rym оролхэрэглэх нь элбэг
байдаг. Тэслэгдсэн чулуулгийг өргөн
Аоө>Аор орлоор ухаж ачиж болно.

17. АВТОТЭЭВЭРТЭЙ ДОГОЛ ДАХЬ АЖЛЫН ТАЛБАЙН ӨРГӨН

18.  Ватmin = Aор+C2+взх+Zнт+C1+внп
 взх-хөдөлгөөний зурвасуудын тэнхлэг
хоорондын зай, м
 C2- доголын доод ирмэгийн буюу эсвэл
нурлын доод ирмэгээс замын тэнхлэг
хүртлэх зай, м
 C1- нэмэлт төхөөрөмжид зориулсан зурвас
ба аюулгүйн зурвас хүртлэх зай, м
 Zнт-нэмэлт тоног төхөөрөмжид
зориулагдсан зурвасын өргөн
 Внп-нурлын призмийн өргөн

19. Ажлын талбайн өргөний хэмжээ бага
тохиолдолд дараах хүндэрлүүд гарч ирдэг.
Үүнд:
 Үйлдвэрлэлийн ажиллагаа маш их хатуу
хамааралтай болж догол дээрх хэвийн
ажиллагаанууд алдагддаг.
 Уулын ажлыг хэвийн нөхцөлд удирдах боломж
алдагдана.
 Хөрсний хоцрогдол бий болж уурхайн
цаашдын хэвийн ажиллагаа ашиглалтын
технологийн болон эдийн засгийн хувьд
хүндрэл үүсдэг.

20. Фронтын урт: уулын ажлын ахилтын чиглэлд
перпендикуляр уртыг фронтын урт гэнэ.
Фронтын урт байхын давуу талууд:
 Уулын ажлын эрчимжилг харьцангуй бага
байна.
 Хөрс хуулалтын итгэлцүүр харьцангүй бага
байх хандлагатай
Урт фронттой байх үеийн дутагдалтай талууд:
 Фронт шинжлэгдэх ажиллагаа удаан болдог.
 Тээврийн хэрэгсэлийн уурхай дотор явах
замын хэмжээ уртасдаг.
 Алхагч экскаваторын сул алхалтын зай хэт урт
болдог.

21. 4. ИЛ УУРХАЙН АЖЛЫН БА АЖЛЫН БУС БҮС
Нэг зэрэг ашиглалт явагдаж байгаа өөрөөр
хэлбэл технологийн ажиллагаанууд хэрэгжиж
байгаа тэр бүсийг ил уурхайн ажлын бүс гэж
тодорхойлдог.
Ажлын бүс нь хөрс хуулалтын бүс,
олборлолтын бүс гэж 2 хуваагддаг. Хэвтээ ба
хэвгий уналтай ашигт малтмалын давхарга
бүхий ордыг ашиглах үед ихэвчлэн ажлын нэг
бүстэй байна.
Налуу ба босоо уналтай ашигт малтмалын
биет бүхий ордыг ашиглах үед ажлын хоёр
бүстэй байна.

22. ХЭВГИЙ УНАЛТАЙ ОРД

23. БОСОО УНАЛТАЙ ОРД

24. Ил уурхайд нэгэн хэд хэдэн догол ашиглагдаж
байдаг доголуудын тоо нь ордын тогтоц,
механикжуулалтын бүтэц, хэрэглэж буй
тоног төхөөрөмж, уурхайн хүчин чадал
зэргээс тус тус хамаарна.

25. Ажлын бус бүс гэж ашиглалт явагдаж дууссан
эсвэл огт ашиглалт явагдаагүй хэсгийг хэлнэ.
Ажлын бус бүсэд ажлын бус догол түүнд
хамаатай элементүүд, аюулгүйн берм, тээврийн
берм зэрэг багтана.
Ажлын бус бүс нь хувиаралт өөрчлөлт багатай
байдаг. Анх ашиглагдаж байсан ажлын доголууд
байхгүй болж ажлын бус бүсийн доголууд бий
болно. Хуучин доголууд байхгүй болж шинэ
доголууд ашиглалтанд орж байдаг. Мөн
олборлолтын, хөрсний доголууд гэж тусдаа
доголууд байхгүй болно. Босоо болон налуу
уналттай ордод уулын ажлын эрчимжилт
байнга гүн рүүгээ чиглэлтэйгээр явагдаж байдаг.

30. Анхаарал тавьсанд
баярлалаа