HUKUKUN İKTİSADİ ANALİZİ

1. Bu sunum aşağıdaki kaynaktan hazırlanarak hazırlanmıştır.
C.C.Aktan, Hukuk ve İktisat, İzmir: SOBİAD Yayını.
Sunumu Hazırlayan: Merve Adıgüzel
Prof. Dr. Coşkun Can Aktan

2. «Bireyi suç işlemeye iten güç, suçun getirisidir; suç
işlemesini engelleyen ise cezanın acısıdır. Birincisi büyük
ise suç işlenecektir; ikincisi büyük ise suç işleme
girişiminde bulunulmayacaktır.»
Jeremy Bentham

3. hukukun iktisadi analizi: Bu yaklaşım geleneksel
hukuk ve iktisat ayrımından farklı kılan nokta hukuk
kurallarının başta mikro-iktisat ve refah iktisadi olmak
üzere ekonominin genel ilke ve varsayımları etrafında
incelenmesidir.

4. Hukukun iktisadi analizi, hukuk kurallarının ekonomik
birimlerin kararlar, davranış ve tercihleri üzerindeki
etkilerini ve toplumsal refah üzerindeki sonuçlarını
inceler.

5. Hukukun iktisadi analizinin önce gelen savunucularından biri
Richard Posner’dır. Bu yaklaşımın Amerikan hukukunda
önemli bir yeri olduğunu belirtmekle birlikte çok güçlü bir
yaklaşım olmadığını da vurgulamıştır.

6. «Hukukun bir çok alanı ve özellikle teamül hukukunun
haksız fill, suç ve ceza, sözleşme gibi alanları iktisadi
mantığın damgasını taşırlar. Bununla birlikte sadece az
sayıda hukuki kararın iktisadi kavramlara açık olarak
referans verdiği de yalanlanamaz.»
Richard Posner

7. Hukuk Doktrini ( )
Doğal Haklar:
Yaşam hakkı, Mülkiyet hakkı
Fayda:
Toplumsal yarar vs.
Toplumsal İdealler:
Barış, Özgürlük, Güvenlik vs.
Akıl ve Mantık:
Analitik temel, Mantıksal
tutarlılık, Bilimsellik
Ahlak:
Etik değerler
Din:
İnançlar
Kültür:
Dil, Gelenekler, Alışkanlıklar vs.
Kurumlar:
Sosyal kurumlar
Teamül:
Geçmiş uygulamalar, tecrübeler
Ekonomik Refah:
Etkinlik, Verimlilik, Toplumsal
refahın maksimizasyonu vs
Hukuk kurallarının oluşturulmasında ve
uygulanmasında esas alınan ilkeler

8. Hukukun iktisadi analizi:
Hukukun iktisadi analizi
yaklaşımına göre hukuk
kurallarının
oluşturulmasında ve
uygulanmasında önemli
olan piyasa etkinliği ve
toplumsal refahın
maksimizasyonudur.
Metodolojik Bireycilik
Rasyonalite
Etkinlik Fiyat Teorisi
Tümdengelim Metodu
Ex Ante Analiz
Fayda maksimizasyonu Refah optimizasyonu

9. Görüldüğü üzere geleneksel hukuk doktrinindeki
temel ilkeler ile hukukun iktisadi analizindeki temel
ilkeler farklılık gösteriyor. Hukuk doktrinindeki temel
ilkeler çok bilindik ilkelerdir. Peki ya hukukun iktisadi
analizindeki ilkeler bize yeterince tanıdık geliyor mu?
Şimdi hukukun iktisadi analizindeki ilkeleri daha
detaylı ele alacağız.

10. Metodolojik bireycilik
Bu ilkeye göre; toplumsal, siyasi, iktisadi konularda
esas olan <bireysel> tercihlerdir, <toplum> tercihleri
değildir. Çünkü davranışı gerçekleştiren, kararları
alan, eyleme geçiren ve tercihte bulunan ‘birey’dir.
Bu ilkeye göre toplumun amaçları ve tercihleri;
bireylerin çıkarlarına göre şekillenir.
James M. Buchanan Gordon Tullock

11. Rasyonalite
Hukukun iktisadi analizinde rasyonel tercih teorisi esas
kabul edilmektedir. Bu ilkede tercihte bulunan
bireylerin kendi çıkarlarını arttırma gayretinde
oldukları yani «rasyonel» oldukları savunulur. Hukuki
konularda rol alanların yani borçlu,
alacaklı, suçlu, mağdur, davalı, davacı
ve sairenin kendi çıkarlarını ön
plana aldığı görülür.

12. Fiyat Teorisi
Mikro-ekonomide etkin olan «fiyat teorisi» hukukun iktisadi
analizinde de geçerlidir. Cezaların yüksek meblağlarda olması
caydırıcılığı arttırıp suça eğilimi düşürecektir. Mesela trafik
kurallarına uymayanlara halkın deyimiyle can yakacak cezalar
verilirse insanlar ceza işlemeye korkup trafik kurallarına
uyacaktır. Bu durumu malın fiyatının arttığı
durumlarda o mala talebin
azalmasına da benzetebiliriz.

13. f
Tümdengelim Metodu
Bu metot, topluma ait bir olguyu bireye
uyumlamaktır. Bunun en yaygın örneği şudur:
Bütün insanlar ölümlüdür. Sokrates de bir insandır.
O halde Sokrates ölümlüdür.

14. Ex Ante
Hukuki analizde ex post yaklaşımı benimsenirken, hukukun iktisadi
analizinde ex ante yaklaşımı benimsenir. Örneklerle açıklamak
gerekirse ex post yaklaşımında suç işlenmiştir, cezasına karar verilir.
Ex ante yaklaşımında ise suç işlenmemiştir fakat işlenirse cezasının
ne olacağına karar verilir. Bu sayede hukuki analizde öngörülemeyen
sonuçlar da atlanmamış olur.
Kerem Cem Sanlı

15. Etkinlik / Fayda Maksimizasyonu / Refah Optimizasyonu
Faydacılık felsefesi temelinde «etkinlik maksimizasyonu»
ve «refah optimizasyonu» sağlanması vardır. Pozitif hukuk
kuralları bunları esas almasa da yargıçlar karar verirken
bunlardan yararlanmalılardır. Toplumsal zararı ve refah
kaybını önleyici kararlar alınmalıdır.

16. Mesela haksız fiil hukukunda ya da sorumluluk
hukukunda kişilerin kusur ve kusursuzluk alanları
belirlenirken aynı zamanda iktisadi faktörlere de
bakılmalıdır.

17. Hukukun iktisadi analizi yaklaşımımızın
rekabet hukukuna ve suç ve ceza hukukuna da
etkileri söz konusu olmuştur. Şimdi bu etkileri
biraz daha detaylı inceleyeceğiz.

18. Hukukun iktisadi analizinin uygulandığı diğer bir alan
ise rekabet hukukudur. Bu yaklaşım rekabet
hukukunda toplam refahın kullanılması gerektiğini
savunur. ABD rekabet hukukundaki per se ihlal
uygulamasına da karşı çıkmıştır.
Geleneksel rekabet hukukunda
piyasa etkileri çok önemsenmez.
Rekabet Hukukuna Etkisi

19. Fakat hukukun iktisadi yaklaşımında muhakeme
kuralıyla etkinlik savunması birleştirilir. Etkinliğin
rekabetle doğru orantılı olduğu ileri sürülür. Buradaki
etkinlik ölçütümüz tüketici refahı yani toplam
refahtır.

20. Suç ve Ceza Hukukuna Etkisi
Suç ve ceza iktisadı adı verilen araştırma programına göre suçlular
için suç işlemek rasyonel bir davranıştır. Bütün suçlar için de bu
durum geçerlidir. Suçu işleyecek biri suçtan elde edeceği artıları ve
yakalanırsa alacak olduğu cezanın eksilerini karşılaştırır. Eğer
cezanın eksileri suçun artılarından fazlaysa bu durum onun
çıkarlarına uygun olmayacaktır ve o suçu işlemeyecektir.

21. Bu yaklaşım suçlu bireyi «rasyonel» kabul etmektedir.
Gary Becker'in görüşleri ile şekillenen "Suç ve Cezanın
İktisadi Analiz Modeli" suç ve cezayı sistemli olarak ele
alan ilk ekonomi kuramı olarak değerlendirilmektedir. Gary Becker

22. Bu modeli örneklemek gerekirse; rasyonel bireyimiz bir yerden 100$
çalarsa fakat yakalanıp 200$ para cezasına çarptırılırsa bu suçu
işlemez fakat 100$ çalıp 50$ para cezasına çarptırılırsa bu suçu
işler. Çünkü suçun getirisi cezanın götürüsünden fazladır.

23. Tüm bu anlattıklarımızı toparlayacak olursak, hukuk doktrinlerinde doğal
haklar, teamüller, etik, din ve inanç gibi faktörler geçerli olabilir.
Hukukun İktisadi Analizinde ise diğer hukuk doktrinlerinden farklı olarak
«iktisadi» faktörler esas alınır.