Inleiding en debat over Humanisme en postmodernisme

1. HV-Midden-Holland
1
Vensters uit de Humanistische Canon
www.humanistischecanon.nl
Bespreking: 2 juni 2015
Inleider: Peter de Wit
Venster Postmodernisme
Tijdsperiode Heden
Thema Voorbij idealen en waarheden
Een scheidslijn dwars door het humanisme
Belangrijke denkers
 Michel Foucault de woorden en de dingen vallen niet samen
 Jean François Lyotard het einde van de grote verhalen

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Postmodernisme
 het venster voorbij de moderne idealen en waarheden
 Michel Foucault de woorden en de dingen vallen niet samen
 Jean François Lyotard het einde van de grote verhalen
3. Voorbij het postmodernisme
 Luc Ferry na de afbraak van de idealen
 Susan Neiman waarom zou je volwassen worden ?
 Ruud Meij ontwikkel moreel oordeelsvermogen
4. De hamvraag
 brengt dit thema mijn denken verder ?

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 Vensters
Doel
 geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
‘Het’ humanisme
 ligt nergens vast
o is historisch veranderlijk
Wat houdt humanisme dan in ?
Website HV
 vindt u dit belangrijke waarden ?
 zelfbeschikking
 verantwoordelijkheid
 redelijkheid
 gelijkwaardigheid
 verdraagzaamheid
 solidariteit en rechtvaardigheid
 dan bent u humanist !

5. HV-Midden-Holland
5
Het voorafje
Drie hoofdlijnen in de Canon
1. uitgangspunt: kritisch denken - vanuit menselijke vermogens
2. streven: sociale rechtvaardigheid
3. ideaal: ontplooiing van het individu
Eigentijds Humanisme
Drie pijlers van het HV-humanisme
 de combinatie van deze drie hoofdlijnen
o zelf denken
 geen autoriteit of geopenbaarde kennis
o samen leven
 een politiek-moreel streven
o persoonlijke ontplooiing
 levenskunst
 Postmodernisme: het denken

6. HV-Midden-Holland
6
Het venster: Postmodernisme
Postmodernisme werk, koop
consumeer, sterf
Letterlijk: post = na het modernisme
 bloei periode
o vanaf 1989 - val van de muur (neo-liberalisme)
o tot 2000 - internet zeepbel
In de maatschappij
 consumptiemaatschappij
o minder traditionele samenlevingsvormen
o voortgaande informatietechnologie en globalisering Marcel Duchamp
o voortgaande individualisering
 dominante waarden: zelfontplooiing, hedonisme
In kunst, cultuur en filosofie
 cynisch, oppervlakkig, commercieel
o géén: universele verlichtingsidealen
o wel: pragmatisme en technocratie
 Postmodernisten benadrukken: relativiteit van waarden

7. HV-Midden-Holland
7
Postmodernisme
Waarheid is een constructie
Relativisme en zelfkritiek
 waarheid is een constructie
o kennis van de wereld komt via de media, via beelden
 feit en fictie - niet te onderscheiden
o géén fundament om kennis op te bouwen
 rede en rationaliteit zijn van hun voetstuk gevallen
o politieke ideologieën zijn in catastrofes geëindigd
 Auschwitz, Hiroshima, Goelag
o géén grote verhalen meer van vooruitgang en emancipatie
 kritiek op het westerse superioriteitsbesef
o diversiteit wint het van eenvormigheid
 Het einde van de Verlichtingsidealen (rechtvaardigheid, democratie)

8. HV-Midden-Holland
8
Postmodernisme
Scheidslijn binnen het hedendaagse humanisme
Postmoderne humanisten
 het fundament van beschaving
o niet: universeel stelsel van rationele waarden
o wel: pluralisme en erkenning van verschil
 zitten in het defensief
o worden gediskwalificeerd als anti-Westerse relativisten
Moderne humanisten
 legitimeren hun idealen op basis van de Verlichting
o rationaliteit
o secularisme
o liberalisme
 De Canon:
de toekomst zal het leren welke stroming gelijk krijgt
o PdW: geen verdere onderbouwing van deze scheidslijn

9. HV-Midden-Holland
9
Doorkijk: Michel Foucault
(+ 1925-1985)
Waarom waarheid ?
Blad van de Gereformeerde Bond
Vroege – late Foucault
 vroeg: macht, disciplinering  rolgedrag
 laat: menselijke vrijheid door zelftechnieken  levenskunst
Waarom dat verlangen naar waarheid ?
 de filosofie beschouwt zich als hoedster van de waarheid
o en meent: de waarheid kan in woorden worden uitgedrukt
 stelt een fundamentele vraag
o waarom draait de hele westerse cultuur om de waarheidsplicht ?
 waarschuwt voor waarheidssystemen
o pogingen macht over de geleefde werkelijkheid te verkrijgen
o kenners van de waarheid streven naar macht
 zijn inspiratiebron: o.a. Nietzsche
o niet gericht op het bouwen van een filosofische systeem
o wel: recht doen aan persoonlijke ervaringen
 Foucault: is er een antwoord mogelijk op de vraag ‘wie zijn wij ?’ ?

10. HV-Midden-Holland
10
Foucault
De woorden en de dingen (1966) Las Meninas, Velázquez (1656)
Wat is werkelijkheid ?
 in de Renaissance
o we kennen de wereld
 omdat de wereld en ons kennen op elkaar lijken
o de mens denkt in gelijkenis
 in de vroegmoderne tijd (vanaf Descartes)
o twijfel - scepticisme: we hebben ideeën
o scharnierpunt Kant: in welke mate kan ik kennen ?
 in de laat-moderne tijd (vanaf de 19e
eeuw)
o de menswetenschappen
 confronteert de mens met zijn begrenzing
o géén continue vooruitgang in onze kennis
 niet één wetenschappelijke methode
 dingen zijn niet altijd wat ze lijken  Magritte
 de onmogelijkheid van een centrale positie in de wereld
 Foucault: wetenschap en filosofie geen aanspraak op waarheid

11. HV-Midden-Holland
11
Foucault
De blinde vlek van het humanisme
Het moderne -humanistische- mensbeeld
 bestaat uit een verdubbeling
o de mens is subject en object tegelijk
 onderzoekt zichzelf om zijn waarheid te kunnen vinden
 de blinde vlek
o de aanname dat wetenschap ware uitspraken doet
o de eenheid van woorden en dingen is een fictie
 woorden drukken de waarheid niet eenduidig uit
 wat overblijft is interpretatie
o ik interpreteer mezelf zonder ooit de waarheid te vinden
 heuristiek  de ontvanger interpreteert
 Foucault:
ook dit humanistisch mensbeeld
zal overgaan in een nieuw mensbeeld

12. HV-Midden-Holland
12
Doorkijk: Jean-François Lyotard
(+1925-2000)
Het onmenselijke
De kritiek in Frankrijk op het humanisme
 de 2 wereldoorlogen, de Holocaust
o hoe te denken over vooruitgang en maakbaarheid
 bouwt voort op Heidegger en Nietzsche
o de ontwikkeling van het weten garandeert geen vooruitgang van de samenleving
‘Over het onmenselijke’ (1988)
 menselijkheid
o positieve eigenschappen: autonomie, rationaliteit
o OOK: het onmenselijke is een aspect van het menselijk zijn
 twee verschijningsvormen van onmenselijkheid
o het systeem
 de toenemende complexiteit van informatietechnologie, kapitaal en politiek
o de onbepaaldheid en relatieve onbepaalbaarheid van elk kind
 het gevoel van de mens voor situaties is de toegang tot menselijkheid
 het systeem is te ingewikkeld voor onze vorm van rationaliteit

13. HV-Midden-Holland
13
Voorbij het postmodernisme
De Canon . . . . en nu verder
De kern van het postmodernisme
 waarheid is een constructie
o rede en rationaliteit zijn van hun voetstuk gevallen
 grote verhalen over vooruitgang en emancipatie zijn niet houdbaar
o diversiteit wint het van eenvormigheid
 kritiek op het westerse superioriteitsbesef
o waardenrelativisme
 afscheid van het humanisme van de Verlichting
Een scheidslijn binnen het humanistisch denken
 ‘postmoderne’ humanisten ,
o geen universeel stelsel van rationele waarden
o pluralisme en erkenning van verschil
 ‘moderne’ humanisten
o legitimeren hun idealen op de Verlichting
 PdW vraag: hoe komen we het waardenrelativisme voorbij

14. HV-Midden-Holland
14
Luc Ferry(1951)
Het begin van de afbraak van idealen
[Beginnen met filosofie, 2006]
De filosofen van de achterdocht
 Nietzsche
o bestrijdt idealen als afgodsbeelden
 idealen verzinnen een hiernamaals dat beter is
 Marx, Freud
o achter traditionele waarden zitten
 belangen, onbewuste keuzen, diepere oorzaken
 de menswetenschappen
o zetten deze deconstructie door
Waar leidt dit toe ?
 een eindeloos kritisch denken tegen afgodsbeelden
o een sacralisering van de bestaande werkelijkheid
o een voetval voor de bestaande werkelijkheid: het amor fati
 cynisme
o enige ambitie: een doeltreffende aanpassing aan de werkelijkheid

15. HV-Midden-Holland
15
Luc Ferry
Waar ging het mis ?
De belofte van humanisme door de Verlichting
 het streven
o de natuur en de geschiedenis beheersen
o democratie: een rechtvaardigere en vrijere wereld
 slaat uiteindelijk in zijn tegendeel om
De Verlichting
 wil de wereld begrijpen d.m.v. wetenschap en filosofie
o en gebruiken voor bepaalde doelen
 de beheersing van de natuur
o aanwenden in ons voordeel
 nuttig voor de mensheid: rechtvaardigheid, vrijheid en geluk
De postmodernisten: het wordt een wereld van techniek
 het technisch mogelijke beheerst de ontwikkeling van de maatschappij
o niet het behalen van het doel
 zichtbaar in de globalisering

16. HV-Midden-Holland
16
Luc Ferry
Wetenschap wordt techniek
De beweging van de samenleving
 een blind proces
o buiten de bewuste wil van individuen
 het mechanische resultaat van concurrentie tussen bestanddelen
 niemand is zeker van de ongecontroleerde ontwikkelingen
o wat overblijft is onzekerheid
 wat hebben we: technische vaardigheid
o instrumentele rationaliteit
 als . . . dan . . .
o het doel wordt niet gekozen
Postmodernisme
 het ideaal van de Verlichting is verbrijzeld
o blijft over: de bestaande werkelijkheid
o een wereld van onzekerheid
 Ferry: hoe krijgen we weer greep op de loop van de geschiedenis ?

17. HV-Midden-Holland
17
Luc Ferry
Hoe het cynisme vermijden?
Het amor fati
 geeft gemoedsrust
o MAAR is onmogelijk onder alle omstandigheden
 soms moet je kiezen: wel/niets doen
o ziek kind, spoedeisende militaire keuze
 volledig deterministisch denken lukt niet
o we kennen mensen vrijheid toe
o geen mens kan afzien van waardeoordelen
De boodschap van Ferry: vervolmaakbaarheid
 het vermogen om ons van de natuur en de geschiedenis los te maken
o vrijheid ligt in ons  positieve vrijheid
o waarden liggen buiten ons  bedenken we niet zelf
 na het postmodernisme = verruimd denken
o niet meer het eigen standpunt centraal stellen
o inzicht verwerven uit waarden die ver van je af staan
 in de collectieve geschiedenis vindt het humaniseringsproces plaats

18. HV-Midden-Holland
18
Susan Neiman (1955)
Socrateslezing 2014
Europa
 heeft een gebrek aan durf
o terughoudendheid t.o.v. de rest van de wereld is destructief
 een krachtig idee van Europa heeft zijn wortels in de Verlichting
Tegen karikaturen van de Verlichting
 de Verlichting zag de mens niet als perfect
o zag vooruitgang niet als noodzakelijk Durf te weten
 zag de wetenschap niet als onfeilbaar
o zag in technologie niet de oplossing voor alle problemen
Afwijzen van de Verlichting
 leidt tot een postmodern wantrouwen
Een voorstander van de Verlichting
 is een voorstander van het begrijpen van de wereld
o om deze te kunnen verbeteren

19. HV-Midden-Holland
19
Susan Neiman
De waarden van de Verlichting
Lynn Hunt over mensenrechten
De vijf sterkste waarden
1. internationalisme - wereldwijd denken
2. recht op geluk - rechtvaardigheid en fatsoen
3. rede - als recht tot nadenken
4. eerbied - voor wat buiten onze macht valt
5. hoop - op morele vooruitgang
Economische en technologische groei
 waren geen doel op zich
o helpen tegen armoede en ziekte
Morele vooruitgang
 mensenrechten
o afschaffing van slavernij
o minder martelingen
 Als we willen handelen moeten we geloven dat vooruitgang mogelijk is

20. HV-Midden-Holland
20
Susan Neiman
Waarom zou je volwassen worden ? (2014)
Volwassen zijn – gewoonlijk
 je doet afstand van verwachtingen en dromen
o aanvaardt de werkelijkheid
o berust in een minder avontuurlijk leven
Het volwassenheidsmodel van Immanuel Kant
 de jonge jaren zijn dogmatisch
o wat aangereikt wordt is absolute waarheid
 de adolescent is sceptisch
o ontdekt dat de wereld anders is dan behoort te zijn
 volwassenheid is leven zonder zekerheid
o en tegelijk erkennen dat we er naar moeten blijven streven
De boodschap van Neiman
 tot een andere maatschappij komen
o is onmogelijk zonder een voldoende groot aantal volwassenen
 Erken zowel idealen als de realiteit

21. HV-Midden-Holland
21
Ruud Meij
De postmoderne vrijblijvendheid voorbij
o op de HV-website n.a.v. Hebdo-aanslag
Leven en laten leven is voorbij
 dan geef je de moraal prijs
o waar alleen vrijheid heerst stuiten we op een moreel niemandsland
 samen de toekomst vormgeven
o behoefte aan positieve waarden
Geen ‘beginselmaatschappij’
 eigen beginselen heilig verklaren
o wordt al snel een individueel recht om te beledigen
 geen oneindig touwtrekken
o niet vasthouden aan je eigen gelijk
De boodschap van Meij: werk aan een ‘oordeelsmaatschappij’
 daag mensen uit
o binnen de grenzen van de rechtsstaat nieuwe waarden en oordelen formuleren
 Ontwikkel het moreel oordelen

22. HV-Midden-Holland
22
Afsluiting
Discussiepunten
Kunnen we het waardenpluralisme voorbij komen ?
 postmodernisten: iedereen zit in zijn eigen waarheidssysteem
 humanisten: willen respect voor de waarden van anderen
o zijn er fundamentele gemeenschappelijke waarden te vinden ?
o zijn waarden menselijke bedenksels ?
Kunnen we greep krijgen op de wereldgeschiedenis ?
 postmodernisten: de wereld is een chaos
 Luc Ferry: streeft naar Vervolmaakbaarheid van mens en wereld
 Susan Neiman: wil idealen combineren met realiteitzin
 Ruud Meij: wil moreel oordelen ontwikkelen
Is humanisme een seculier geloof ?
 zijn we de afbraak van de idealen voorbij ?

23. HV-Midden-Holland
23
De hamvraag
Brengt dit thema mijn denken verder ?
Postmodernisme = waardenpluralisme
 waarheid is een constructie
o er is geen grond voor universele idealen
 pragmatisch
o de wereld is een chaos
 een cynisch wereld- en mensbeeld
Eigentijdse humanisten
 Luc Ferry: vervolmaakbaarheid is mogelijk
 Susan Neiman: combineer idealisme met realiteitszin
 Ruud Meij: ontwikkel moreel oordeelsvermogen
 De canon: een scheidslijn binnen het humanisme
o de toekomst zal het leren welke stroming gelijk krijgt

24. HV-Midden-Holland
24
Tot slot
Dank voor uw inbreng
Een vrijwillige bijdrage van
3 euro
stellen we zeer op prijs
volgende Humanistische Canon
di 1 september: Humanisme Nu
pdw/juni-2015