Kant,genetica en determinisme

1. www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 1 november 2016
Inleider: Peter de Wit
Humanistische
Canon over
Kant – determinisme en autonomie
Heb de moed om je van je eigen verstand
te bedienen
Onderdeel
van het Venster
De Verlichting
Het licht van de rede gaat schijnen
Tijdsperiode 18e eeuw
Eigentijdse
denkers
Van Ruler: determinisme en vrije wil
Duyndam: massagedrag in de huidige tijd
Kunneman: het verbonden zijn met anderen

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Vrije wil en determinisme tot de tijd van Kant
 Een historisch overzicht Han van Ruler
3. Determinisme en genbiologie
 gastspreker Johan van den Berg
4. De Humanistische Canon over Kant
 De praktische rede van determinisme naar autonomie
 Wat is Verlichting ? durf te denken !
5. Autonomie in de postmoderne tijd
 Voorbij Kant Joachim Duyndam
 Diepe autonomie Harry Kunneman
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters
Doel
 geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
‘Het’ humanisme
 ligt nergens vast
o thema’s in een historische context
Wat houdt humanisme dan in ?
 Website HV
 in het humanisme
o staat de mens en de menselijke ontwikkeling centraal
o het vertrouwt op de eigen kracht van mensen
 dat ieder individu zelf kan nadenken
 zelf kan oordelen
 en binnen de mogelijkheden het eigen leven inhoud kan geven
 motto: zelf denken – samen leven !

5. HV-Midden-Holland
5
De vrije wil
Perspectieven op een heikele kwestie
Hoezo vrije wil ? (redactie Maureen Sie, Lemniscaat 2011)
 is er sprake van een wil ? – zo ja: een vrije wil ?
Bijdragen vanuit verschillende wetenschappen
 strafrecht verantwoordelijkheid
o is de daad met opzet – willens en wetens ?
o verminderde toerekeningsvatbaarheid ?
 politiek beleid gaat uit van wilsbekwame burgers
o wat bevordert gewenst gedrag ?
 psychologie het vermogen tot zelfcontrole
o zelfbeheersing kan uitgeput raken
 neurowetenschap hersenen bereiden een handeling voor
o het beperkte zicht op de determinanten van gedrag
 evolutie biologie het handelen op basis van redenen
o keuzes maken biedt evolutionair voordelen
 De vrije wil van Homerus tot Kant - auteur: Han van Ruler
 wanneer is de vrije wil een vraagstuk geworden ?

6. HV-Midden-Holland
6
De vrijheid van wil
Tot 16e eeuw geen discussiepunt
De filosofen in de klassieke oudheid
 veronderstellen een ordening in de natuur (kosmos)
o alles in de natuur heeft een oorzaak en een bedoeling
 de wetmatigheden achterhalen
 de vroege Griekse filosofen waren natuurkundigen - natuurfilosofen
 de mens en de menselijke samenleving is meer dan alleen natuur
o is natuur en cultuur tezamen
 de natuur zorgt voor zijn passionele aard
 de cultuur bereikt hij met zijn rede
 de wil is belangrijk om de (moreel juiste) beslissingen te nemen
o de vraag in die tijd was niet: ben ik vrij in mijn willen ?
o de vraag was: wat lukt me ? waarom lukt iets niet ?  Ken uzelf !
 Plato: het menselijk culturele kan het natuurlijke aanvullen
 Aristoteles: passies kunnen het zicht op een goede afweging ontnemen
 Stoa: met een goede opleiding kan de mens zijn redelijkheid ontwikkelen
 Geen discussie of de wil vrij is
 wel: de krachtsverhouding tussen de passies en de rede

7. HV-Midden-Holland
7
Het vroege christendom
Van onwetendheid naar genade
Augustinus (+ 350-430 n.Chr.)
 de ‘wijze’ mens van de klassieke filosofen bestaat sinds Adam niet meer
o de mens kan wel een oordeel vormen over goed en kwaad
 MAAR: vanwege de zondeval niet in staat tot het goede
o de mens is de sturing over zijn lichaam kwijt (zondige impulsen)
 een pessimistisch mensbeeld
o de onmacht van de wil
 zijn oplossing: niet: met de rede zoeken naar waarheid
wel: de ervaring van religieuze verbondenheid
Thomas van Aquino (+ 1225-1275)
 God helpt
o de natuurlijke dingen in hun werkzaamheid (als Eerste Oorzaak)
o de mens met zijn genade uit de staat van gevallen zijn
 een positief mensbeeld
o door de genade kan hij niet anders dan met God mee willen doen
 De vroege christelijke filosofie
 blijft uitgaan van de vrijheid om te doen wat je behoort te doen

8. HV-Midden-Holland
8
De eerste deterministische geluiden
De spanning rond de vrije wil loopt op
Reformatie – 16e
eeuw
 Luther (+ 1480-1550)
o als je gelovig bent zit God al in je ziel
 het is God zelf (zijn genade) die verkiest of verwerpt
 Calvijn (+ 1510-1565)
o dubbele predestinatie
 alles in de wereld is afhankelijk van Gods eeuwige raadsbesluit
 En toch: predestinatie zien zij SAMEN GAAN met vrije wil
 de mens is vrij van aard, maar door de zonde onmachtig
 we kunnen geen goed gebruik van maken van onze vrijheid
René Descartes (+ 1600-1650) – 17e eeuw
 de natuurlijke wereld is één mechanisch geheel – als een uurwerk
o huidige toestand is het gevolg van eerdere ontwikkelingsstadia
 afzonderlijke dingen hebben geen eigen initiatief
o het proces van de natuur is alles bepalend
 En toch: het is evident dat onze wil absoluut vrij is
 we móeten kiezen, ook als inzichten nog niet helder zijn
 scheiding van lichaam en geest

9. HV-Midden-Holland
9
De mechanische visie op natuur
De vrije wil gaat kopje onder
Thomas Hobbes (+ 1590-1680)
 de mens kan zich niet buiten de wereld van de materie bewegen
o vrijheid is niet gedwongen worden en onbelemmerd handelen
 er is géén vrije wil
o we zijn wel vrij om te doen wat we willen
 maar niet om te willen wat we willen
o wat we willen is het resultaat van een innerlijke strijd
 de sterkste drang komt bovendrijven
Benedictus de Spinoza (+ 1630-1680)
 nam de mechanische visie op de natuur van Descartes over
 MAAR rekent ook het geestelijke tot de Natuur
o de Natuur is géén door een God aangezwengelde natuur
 alles is onderhavig aan de werking van de Natuur of God
 alles in de Natuur vindt plaats in ketens van oorzaak en gevolg
o zowel het materiële als ook het geestelijke
 Van een vrije wil kan géén sprake zijn
 onze hartstochten zijn natuurverschijnselen

10. HV-Midden-Holland
10
Observaties en nog wat tegengas
De natuurwetenschap ontwikkelt zich verder
Isaac Newton (+ 1645-1725)
 de drie bewegingswetten
o in het heelal en op aarde
 gelden dezelfde natuurkundige regels van de zwaartekracht
 op basis van observatie en wiskundige berekeningen
o geen verklaring op basis van denkexperimenten (zoals bij Hobbes)
o of wiskundige logica (zoals bij Spinoza)
 in een mechanisch universum géén ruimte voor een vrije wil
Nog een metafysicus
Gottfried Leibnitz (+ 1645-1715)
 als de mens zo krachteloos wordt – dat kan niet
o dan wordt God oorzaak en verantwoordelijk voor alle zonden
 ontwerpt nieuwe visie
o WE ZIEN: aan de buitenkant de dingen mechanisch geordend
o MAAR: aan de binnenkant zitten metafysische substanties
 Leibnitz stond alleen met zijn individuele krachten = wel vrije wil

11. HV-Midden-Holland
11
De vrije wil gaat nu echt onder
Het Franse materialisme
Voltaire (+ 1700-1780)
 de wil is bepaald door voorafgaande oorzaken
o vrijheid bestaat alleen uit niet gehinderd worden
Baron d’Holbach (+ 1720-17980)
 de menselijke wil valt samen met de modificaties van de hersenen
o en wordt uitsluitend bepaald door voorafgaande oorzaken
Markies de la Place (+ 1750-1830)
 afwijkende planetenbanen in het zonnestelsel zijn het gevolg van onderlinge gravitatie
o Napoleon vraagt: waar is God in dit systeem ?
 ‘Die hypothese had ik niet nodig.’
 universeel causaal determinisme
o stelling: alles wat er gebeurt vloeit noodzakelijk voort uit fysische oorzaken
 verlangen, motieven, beslissingen, keuzes
zijn niets meer dan fysische processen in de hersenen
 Géén ruimte voor de vrije wil in het deterministisch wereldsysteem

12. HV-Midden-Holland
12
Uiteindelijk een praktische oplossing
Van scepsis naar keuzevrijheid
David Hume (+ 1710-1780)
 op de eerste plaats: scepticus
o menselijke kennis is gebaseerd op indrukken en ervaringen
 daar leiden we ideeën uit af
o ideeën die niet uit ervaringen afleiden zijn ongefundeerd en onzeker
 er is geen wet van oorzaak en gevolg
o het noodzakelijk verband tussen oorzaak en gevolg kunnen we niet aanwijzen
o het is alleen een verwachting op basis van ervaring
 de mens is een gewoontedier
o als filosoof: moet je twijfelen aan metafysische voorstellingen
o MAAR als mens: moet je in de dagelijkse praktijk uitgaan van een vrije wil
Immanuel Kant (+ 1725-1800)
 determinisme en vrije wil gaan wel samen - ook theoretisch
o de wereld zoals die we waarnemen  determinisme
o de wereld vanuit de handelende persoon  vrije wil
 Straks meer over de praktische oplossing van Kant
 nu eerst: is er sprake van determinisme in de biologie ?

13. HV-Midden-Holland
13
Geen determinisme in de biologie
Overerving is aan een aantal regels gebonden
Gastspreker: Johan van den Berg, bioloog/geneticus
Overerving geschiedt via DNA
 de eigenschappen van de ouders gaan meestal op de
nakomelingen over
Bij de duplicatie van het DNA
 kunnen een gering aantal variaties/mutaties optreden
o deze variaties zijn voor het grootste gedeelte volstrekt willekeurig
o de gevolgen van de variaties zijn sterk afhankelijk van de omstandigheden
 dit proces herhaalt zich
o in een constante omgeving kunnen kleine veranderingen toch grote gevolgen hebben
o onder andere omstandigheden zijn de gevolgen ook anders
 ook bij multicellulaire processen
o door "tipping points" kunnen de uitkomsten verschillend zijn
 DUS: het uitgangspunt /-materiaal is meestal zeer belangrijk
 het proces van verandering is willekeurig
 en de gevolgen zijn afhankelijk van de (willekeurige) omstandigheden
 Dit lijkt determinisme in de biologie uit te sluiten

14. HV-Midden-Holland
14
De Canon: Immanuel Kant (+ 1725-1800)
Determinisme én vrije wil gaan samen
Zijn drie kritieken
1) de zuivere rede
 geen kennis over dingen die de zintuiglijke ervaring te boven gaan
o zoals over onsterfelijkheid van de ziel, bestaan van God
o MAAR: we kunnen het ook niet weerleggen
2) de praktische rede
 voor het praktisch handelen moet we uitgaan van postulaten
o we moeten er vanuit gaan dat we vrij zijn
o en: dat er een God bestaat die ons moreel handelen beloont
 de Canon noemt dit laatste: de hunkering bij de mens naar het transcendente
3) het oordeelsvermogen
 deze verbindt de natuur met de vrijheid
o de mens heeft gevoel/vermogen voor het schone en het verhevene
o dat oordeelsvermogen maakt dat de mens ontvankelijk is voor het morele gevoel
 We nemen determinisme in de natuurlijke werkelijkheid waar
MAAR: bij ons praktisch handelen gaan we uit van een vrije wil
 PdW: hiermee laat ik de discussie over determinisme verder rusten

15. HV-Midden-Holland
15
Autonomie bij Kant
Het motto van de Verlichting
 in: Beantwoording van de vraag: Wat is verlichting ? (1784)
Durf te denken !
 Verlichting is het ontkomen van de mens aan de onmondigheid
waaraan hij zelf schuldig is
 je bent zelf schuldig aan deze onmondigheid
o als die niet veroorzaakt wordt doordat het je ontbreekt aan verstand
o maar door een gebrek aan de vastberadenheid en de moed
 het gaat er om je van je verstand te bedienen zonder de leiding van een ander
‘Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen!’
 anders kunnen anderen zich gemakkelijk
tot voogden opwerpen
De Canon
een schitterende passage
- die je opwekt tot intellectuele zelfstandigheid
- die je het vertrouwen geeft dat je die
zelfstandigheid ook aan kunt

16. HV-Midden-Holland
16
Vormgever van het moderne mensbeeld
Grote invloed op de latere filosofie
 twee belangrijke facetten
De zoektocht naar het wezen van de mens
 wetenschap is slecht één manier om naar de mens te kijken
o wegbereider voor een visie met meerlagen - fenomenologie
 o.a. existentialisme van Sartre
De autonome mens
 de mens draagt de morele autonomie in zich
o de mens kan zijn morele daden vanuit zichzelf verantwoorden
 Kant plaveide de weg voor de autonome, godloze mens
o vandaag de dag een vertrouwde verschijning
 Nietzsche heeft Gods overlijdensakte getekend
 Kant heeft God uitgehongerd
 De autonome mens
 Kant: vormgever van de moderne visie op de mens
 PdW: MAAR we leven in een postmoderne tijd
 is de mens wel zo autonoom?
o een nieuw vraagstuk

17. HV-Midden-Holland
17
Autonomie
Is de mens wel zo autonoom ?
De autonome mens (redactie Esther Wit e.a. , 2007)
nieuwe visies op gemeenschappelijkheid
 bijdragen vanuit verschillende invalshoeken
o is autonomie wel nastrevenswaardig ?
 zo ja: hoe dan ?
Kritiek op de liberale autonomie
 leidt tot een doorgeschoten individualisme
 leg meer nadruk op verbondenheid in sociale relaties
 teveel nadruk op vrij zijn van dwang
 het gaat om positieve vrijheid: jezelf vormgeven
 individualisme lijkt teveel een Westers product
 het is een meetlat voor belemmerende structuren
 het gaat niet om economische keuzevrijheid
 zet in op sociaal-economische gelijkheid
 Leg meer nadruk op het eigene in het gemeenschappelijke
 zonder starre noties

18. HV-Midden-Holland
18
De autonome mens bij Kant
Autonomie (Joachim Duyndam in: De autonome mens, 2007)
Beginvraag: wat moet ik doen om goed te handelen ?
 in Kant zijn tijd zochten mensen het antwoord bij kerk, staat, traditie
o dan schrijven anderen je de wet/ normen voor: hetero - noom
Kant
 als redelijk wezen kan je ook zelf bedenken wat goed is
o dan schrijf je jezelf de wet/normen/ gewoonten voor: auto - noom
o het vermogen zich door regels/normen te laten leiden
 zijn er algemene regels m.b.t. handelen ?
o hoe kan ik de goede norm vaststellen ?
 JA: door een beroep te doen op redelijke kennis
 je hebt de keuze tussen: als je iets belooft
o subjectieve regels als ik in mijn eigen belang wil handelen,
dan mag ik mijn belofte verbreken
o objectieve regels gelden altijd: je moet je aan je belofte houden
 handel volgens de stelregel dat wat je nu doet als algemene wet kan gelden
 Met je rede kan je zelf bedenken wat moreel goed handelen is
 Kant: grondlegger van de ‘moderne’ visie op de mens

19. HV-Midden-Holland
19
Autonomie in onze postmoderne cultuur
De postmoderne tijd gaat Kant voorbij (Duyndam)
Geen objectieve en universele redelijkheid
 de rede is bij ieder mens plaats en omstandigheden gebonden
 universele waarden uitdrukking van westerse suprematie
 een absolute ethiek kan je niet volhouden
moet je altijd de waarheid spreken, wat de gevolgen ook zijn ?
Terug naar de beginvraag: wat moet ik doen om goed te handelen ?
 ook in de 21e
eeuw zoeken mensen het antwoord bij anderen
het krachtigst:
o via de media informatie en voorbeeldfiguren
o via de markt keuzes uit levensstijlen: banen-, huizen-, super-, vrijetijdsmarkt
 de media en de markt propageren de autonome consument die kan kiezen
o MAAR: de markt stimuleert massagedrag (heteronomie)
 wordt zelfbeschikking zo gereduceerd tot kiezen wat de markt aanbiedt ?
 Deze autonomie staat ver weg van Kant’s ethiek
 Duyndam pleit voor een andere autonomie
o gebaseerd op de gulden regel en het gevoel van het geweten

20. HV-Midden-Holland
20
Humanisme en autonomie
Dikke en diepe autonomie (Harry Kunneman in: De autonome mens, 2007)
Het hedendaagse humanisme
 legt sterke nadruk op het samen gaan van
1) persoonlijke autonomie
 de vrijheid van het individu om keuzes te maken
2) met maatschappelijk engagement
 streven naar rechtvaardigheid en solidariteit
 rationaliteit is daarbij belangrijk
 dit staat in de traditie van het moderne denken
Dikke autonomie
 MAAR: teveel nadruk op het zelf leidt tot dikke autonomie
o legt nadruk op: consumeren, concurreren, presteren
 dit is een liberale opvatting van autonomie
o zonder verantwoordelijkheid te nemen voor andere mensen en de planeet
 autonomie mag echter niet ontaarden in egoïsme
 Kunneman pleit voor een postmodern humanisme
 diepe autonomie

21. HV-Midden-Holland
21
Diepe autonomie
Individu - gemeenschap
We zijn géén autonome individuen
 hameren op een morele plicht tot engagement
o onderstreept de kloof: individu-gemeenschap
 het liberale autonomiebegrip is defensief
o ieder individu beklimt zijn verdedigingswallen
 roept zijn eigen overtuiging
 is niet bang voor negatieve consequenties
Niet het vermogen tot zelfsturing als uitgangspunt
o te rationeel - dan blijft de ander er naast staan
 ondanks het benadrukken van de sociale relaties
Vertrek vanuit het verbonden zijn met anderen
 we zijn emotioneel en existentieel verbonden met anderen
 we hebben geen rationele controle
o niet over onszelf- en niet over anderen
 Het relationele weefsel gaat dieper
 emotionele verbondenheid heeft een inspirerend vermogen tot humaniteit

22. HV-Midden-Holland
22
Autonomie bij Humanistisch Verbond
Zelf denken, samen leven
 al jaren de slogan van het HV
Website HV: wat is humanisme ?
 een levensbeschouwing welke vertrouwt op de eigen kracht van mensen
o dat ieder individu zelf kan nadenken
o zelf kan oordelen
o en binnen de mogelijkheden het eigen leven inhoud kan geven
 het humanisme heeft twee belangrijke inspiratiebronnen
o het ideaal van een menswaardig bestaan voor allen
o het ideaal van autonomie:
 individuele vrijheid én
 het ontwikkelen van het vermogen zelf na te denken
 Ontwikkel je denken !
 PdW: daarmee staan we weer dicht bij het ideaal van de Verlichting

23. HV-Midden-Holland
23
De hamvraag
Vrije wil - tussen determinisme en autonomie
Is het probleem opgelost ?
 in de oudheid ken uzelf !
o vrijheid van de wil was geen probleem
 vroege christendom de mens is vrij van aard
o maar is door zondeval onmachtig
 in 17e
en 18e
eeuw determinisme
o alles in de natuur (ook de mens is natuur) vindt plaats volgens wetmatigheden
 Kant –moderne mensbeeld determinisme én vrije wil gaan samen
o als redelijk wezen kan de mens zelf bedenken wat goed is  durf te denken !
 postmoderne tijd vraagtekens bij de autonome mens
o de rede is bij ieder mens plaats en omstandigheden gebonden
 Duyndam de markt stimuleert massagedrag
o ga uit van en de gulden regel en van je gevoel
 Kunneman diepe autonomie
o ga niet uit van de rede, maar van de emotionele en existentiële verbondenheid
 Humanistisch Verbond ontwikkel je denken !
 het humanistisch ideaal van de Oudheid en de Verlichting

24. HV-Midden-Holland
24
Tot slot
Dank voor uw komst
en uw inbreng
De penningmeester vindt
een financiële bijdrage niet nodig
volgende Humanistische Canon
dinsdag 6 december 2016
thema
Vrije wil en het ontwikkelen
van je capaciteiten
pdw/november-2016