1. www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 6 februari 2018
Inleider: Peter de Wit
Humanistische
Canon
Democratie en Plato’s autoritaire staat
Vensters
- Levensbeschouwing en politiek
- Paideia
Niet opgenomen
in de Canon
Plato - De ideale staat - Politeia
Tijdsperiode Griekse oudheid
2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
• namenrondje
2. Canon vensters
• Democratie - Levensbeschouwing en politiek
• Paideia
3. Plato
• De Staat
• Kritiek van Aristoteles
4. De hamvraag
• Waar sta ik zelf ?
vragen – discussie - graag tussendoor
het punt dat deze sheet wil maken oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen
4. HV-Midden-Holland
4
Humanistische Canon
Geschiedenis en actualiteit www.humanistischecanon.nl
ruim 35 vensters - op website HV
a) venster: bespreking thema
b)verdieping: achterliggende werken - doorkijkjes
o filosofen/denkers/schrijvers
• doel: overzicht geven - verder lezen
o geschiedenis en actualiteit
• ‘Het’ humanisme ligt nergens vast
o verschillen in visies
Drie hoofdlijnen in de canon
1. kritisch nadenken over eeuwig geachte waarheden
o tegen dogmatisch denken
2. een politiek-moreel streven naar sociale rechtvaardigheid
o tegen intolerante krachten
3. het ideaal van ontplooiing en vorming van het individu
o vorming tot volledig mens
HV: drie rode draden
▪ zelf denken – samen leven + persoonlijke ontplooiing
5. HV-Midden-Holland
5
Geen venster specifiek over Democratie
Zoekresultaten bij ‘democratie’
Venster: Levensbeschouwing en politiek
• niet te scheiden - wel te onderscheiden
o levensbeschouwing gaat over hoe we de wereld begrijpen en wat dat betekent
o politiek gaat over hoe we ons samen leven organiseren
• humanisten kunnen het met elkaar eens zijn over de doelen en waarden
o en van mening verschillen over het politieke
In een goed werkende democratie hebben individuen basisrechten
• belangrijke humanistische waarden: vrijheid van denken en zelfbeschikking
o in de traditie van de Verlichting: vrijheid, gelijkheid, verbondenheid
• overheid mag individuen geen levensbeschouwelijke principes opleggen
Andere zoekresultaten - vooral over bedreigingen van de democratie
• Menno ter Braak (1937) het gelijkheidsideaal leidt tot rancune
• Karl Popper (1945) de open maatschappij en zijn vijanden (o.a. Plato)
• Hannah Arendt (1951) hoe kan een democratie van individuele rechten verloren gaan?
• Jürgen Habermas (1962) burgers consumeren politiek i.p.v. produceren
HV: ‘Eigentijds humanisme’ is een politiek moreel streven
▪ komt het beste tot zijn recht in een democratische rechtsstaat
6. HV-Midden-Holland
6
Venster: Paideia
De Canon over de klassieke Grieken
Belangrijke veranderingen in de opvoeding
• tot 500 v.Chr. - opvoeding binnen de aristocratie
o leren gebeurde binnen familieverband
o sport en muziek karaktervorming: moed, leiderschap
competitie: Olympische Spelen
o toneel levensvragen, actuele onderwerpen
Vanaf 500: democratisering van kennis
• vanaf 500 v.Chr. - de opkomst van Athene als democratie
o sofisten: vooral retorica i.v.m. de volksvergadering
o wiskunde, geneeskunde, geografie, geschiedenis, architectuur
• Canon: retorenschool van Isocrates (+ 390-350)
o naast retorica ook lessen in politiek en moraal (< > sofisten)
o brede vorming - verfijndheid en wellevendheid - tot volledig mens
Meerdere filosofen deden aan schoolvorming
• Plato, Aristoteles, Epicures, Zeno
Plato: met een politieke intentie
▪ wie regeert moet kennis van zaken hebben
7. HV-Midden-Holland
7
Over Plato (+ 430-350)
Keert zich tegen de democratie
Maakte het verval en ondergang van het Atheense Rijk mee
+ 500: begin van de directe democratie
+ 430: begin Peloponnesische oorlog met Sparta ( tot 405) + 430
+ 400: proces tegen Socrates ‖ .
+ 360: begin oorlog met Macedonië (in 320 opgeslokt) + 350
• zoon van een aristocratische Atheense familie
Woedend over de mentaliteit van ‘eer en roem’
• ongebreidelde persoonlijke ambitie van politici
o i.p.v. deugden waardoor mensen in eenheid kunnen samenleven
• nam afstand van Pericles’ lovende toespraak over de Griekse democratie
o de idealen van Pericles zijn hoogstaand, maar hij is niet moreel hoogstaand
hij doet bondgenoten geen recht, voert openlijk imperialisme
Probleem: de verhouding tussen rechtvaardigheid en moraal
• het vraagstuk van De Staat
o rechtvaardigheid: wat komt iedere burger toe ?
o moreel bewustzijn: waarom zou je je aan de wetten houden?
Deze burgerdeugden ontbreken zonder dwang van bovenaf > < H
▪ richt een school op – de Academie (+ 390)
8. HV-Midden-Holland
8
Politeia – De Staat
De ideale staat - Politeia
Uitgave: Atheneum, 2017
Vertaling: Gerard Koolschijn 1975
• boeiend boek
o vorm: een uitgeschreven betoog van Socrates tegen enkele omstanders
o Socrates redeneert – de ander zegt: ‘ja, dat lijkt me ook’ e.d. of vraagt verduidelijking
o bespreekt een groot aantal ook nu gangbare meningen
• een behoorlijk aantal keren zegt Socrates (=Plato):
o lijkt mij - ze zullen het wel niet met me eens zijn
Thema’s die ik behandel
1. wat is goed gedrag eigenlijk ?
2. is goed gedrag niet altijd in het belang van de sterksten ?
3. is goed gedrag wel de moeite waard ?
4. wat is belangrijk in de opvoeding ?
5. de taakverdeling – in de maatschappij en in de psyche
6. de regering moet in handen van intellectuelen
7. de waarde van normen en wetten
8. onsterfelijkheid en het geweten
9. HV-Midden-Holland
9
De allereerste paragraaf in De Staat
Wat is goed gedrag eigenlijk ?
Socrates: u heeft een hoge leeftijd bereikt
o is dat een moeilijke periode in het leven ?
Kefalos: de meeste leeftijdgenoten hoor je voortdurend klagen
o ze hebben heimwee naar hun jeugd,
maar op mijn leeftijd word je niet meer door de emotie van de liefde gekweld
o nee, er is maar één ding dat problemen kan geven: het karakter van een mens
Socrates: dat komt natuurlijk omdat u geld hebt ?
Kefalos: als je een slecht karakter hebt ben je nooit tevreden met je lot
o wanneer iemand voelt aankomen dat hij gaat sterven is hij zijn zekerheid kwijt
▪ heeft hij veel op zijn geweten dan kent hij geen rust meer
▪ iemand met een zuiver geweten ziet de dood rustig onder ogen
Socrates: is je goed gedragen niet liegen en het geleende teruggeven ?
Polemarchos: je gedraagt je goed als je je medemens geeft wat je hem verschuldigd bent
Socrates: wat is een goed mens verschuldigd en aan wie ?
Polemarchos: vermoedelijk iets positiefs aan vrienden en iets negatiefs aan zijn vijanden
Socrates: kan het wel goed zijn om iemand te benadelen ?
Een mens gedraagt zich nooit goed als een ander daardoor slechter gaat + H
▪ als je een paard slecht behandelt wordt het paard slechter
10. HV-Midden-Holland
10
In het belang van de sterksten ?
De macht in handen van de regerende klasse
Thrasymachos: wat een geklets!
o laat Socrates zelf eens aangeven wat goed gedrag is
o wetten zijn altijd in het belang van de regerende klasse zelf
o dus: goed gedrag is overal in het belang van de sterksten
Socrates: maakt de regerende klasse wel eens een vergissing?
o in dat geval is goed gedrag in het nadeel van de sterksten
Thrasymachos: maar iemand die zich vergist noem ik niet sterk
o iemand die zich vergist bij de behandeling van een zieke noem ik geen dokter
o als iemand een vergissing maakt komt dat door gebrek aan kennis; hij is geen vakman
Socrates: het gaat een dokter niet om eigen belang, maar om de patiënt
o een kapitein gaat het om het belang van degenen die onder zijn leiding staan
Thrasymachos: denkt u dat het een herder te doen is om het welzijn van zijn schapen?
o hij verzorgt het met het oog op niets anders dan het eigen belang
o de heersende klasse heeft maar één ding voor ogen: zich zelf bevoordelen
Socrates: nee, u hebt het niet over de herder als herder, maar als zakenman
o het feit dat een vakman geld verdient moet los worden gezien van het vak zelf
. De functie van leidinggeven
▪ is uitsluitend gericht op de belangen van wat geleid wordt ( + H )
11. HV-Midden-Holland
11
Heeft moraal waarde ?
Is goed gedrag wel de moeite waard ?
Glaukon e.a.: niemand houdt zich uit eigen verkiezing aan de wet
o een mens is van nature egoïstisch en denkt aan zijn eigen belang,
▪ alleen de wet dwingt hem met anderen rekening te houden
o een kind moet zich aan de normen houden,
▪ niet vanwege het gedrag zelf, maar vanwege zijn goede reputatie
o ze zeggen dat je een fantastisch leven hebt
▪ als je een immorele levenswijze combineert met een goede reputatie
o alleen mensen zonder wilskracht keuren onrechtmatige daden af
o bovendien: niemand heeft ooit duidelijk gemaakt
▪ dat immoreel gedrag ook voor onze psyche heel nadelig is
▪ als jullie ons daarop zouden wijzen, zou iedereen wel op zichzelf letten
niemand wil zichzelf zo’n groot nadeel berokkenen
Socrates: het probleem is niet eenvoudig
o net als voor individueel menselijk gedrag zijn er ook normen voor de gemeenschap
▪ ook over een staat spreken we van goed of slecht
o ik wil eerst naar het grote kijken
▪ en dan kijken of de conclusies ook voor kleinere eenheden en het individu gelden
PdW: vanaf hier gaat het over de staat
12. HV-Midden-Holland
12
Wat is belangrijk in de opvoeding ?
Het ontstaan van een staat
Niemand kan zelf in al zijn behoeften voorzien
• mensen roepen elkaars steun in om samen te werken
o met het meeste succes als iedereen zich naar aanleg specialiseert
• er is ook een vakkundig leger nodig om de gemeenschap te verdedigen
o zij moeten vriend van vijand kunnen onderscheiden
o om onderscheid te kunnen maken moeten die mensen van nature leergierig zijn
Wat voor opvoeding moeten die beschermers hebben ?
1. respect voor god en ouders – een goede relatie met hun medemens
o van kind af ware verhalen en geen fantasie vertellingen - geen mythen en sagen
o niemand wil immers een waanidee in zijn eigen geest
2. er is moed vereist
o dus geen teksten met nadruk op het lichamelijke en op waarde hechten aan het leven
o geen emotionaliteit en overgevoeligheid
• controle op alles met een laag karakter, gebrek aan beschaving en stijlloosheid
o publicaties die wemelen van dergelijke fouten: verbieden !
. Kinderen moeten in een gezond klimaat wonen
▪ zodat ze zich harmonisch ontwikkelen en laten leiden door de rede
13. HV-Midden-Holland
13
Het beginsel van taakverdeling
Geestelijke en lichamelijke vorming
Een goed ontwikkelde psyche
• zorgt voor een optimale conditie van het lichaam
o een sobere levenswijze en gelijkmatigheid
Wie de beste combinatie vindt
• moet aan de leiding van onze maatschappij staan
o die heeft een volmaakt gevoel voor harmonie
• nóg een vereiste - die ook langdurig moet blijken
o een sterk verantwoordelijkheidsgevoel tegenover de gemeenschap
Een goed functionerende maatschappij bestaat uit drie elementen
• de lagere beroepen - ijzer - door god in de psyche gegeven > < H
• de militaire beschermers - zilver
• de bestuurders - goud
Iedereen moet in zijn eigen functie prima vakwerk leveren
• zo kan de volledige bevolking zich ontplooien
o iedere groep heeft het geluk dat van nature door aanleg voor hen is weggelegd
. Inmenging in elkaars taken betekent de ondergang vd maatschappij
▪ PdW: een functionalistische visie (de maatschappij als een organisme) > < H
14. HV-Midden-Holland
14
De psyche
Bestaat de psyche ook uit verschillende elementen ?
De eerste twee elementen in de psyche
• komt het wel eens voor dat je dorst hebt, maar toch niet te veel wilt drinken ?
o dan moet er in de psyche iets zijn dat beveelt en iets sterkers dat het belemmert
▪ het element dat uit is op bevrediging en lichamelijk genot is het begerende element
▪ het element waarmee je nadenkt noemen we het rationele element
o het begerende wil geregeld tegen het verstandelijke in gaan
Nog een derde element in de psyche
• dat herken je als iemand onrecht wordt aangedaan - dan kookt hij van woede
o felheid/temperament staat dan aan de kant van de verstandelijke activiteit
o het element temperament heeft de neiging het verstandelijke te ondersteunen
▪ als het niet door slechte opvoeding bedorven is
• als het rationele en het temperament goed zijn ontwikkeld
krijgen zij de leiding over het begerende element
o stuurloosheid van deze drie elementen is de oorzaak van het kwaad
. Hier stuiten we op het grondbeginsel van rechtvaardigheid > < H
▪ elk element moet zijn eigen werk doen
▪ het temperament gehoorzaamt het rationele en heeft de leiding over de begeerte
15. HV-Midden-Holland
15
De ideale politicus
De regering moet in handen van intellectuelen
Mensen met een degelijke wetenschappelijke opleiding
• politieke macht en wetenschappelijke vorming moeten samengaan
o zolang dat niet gebeurt komt er geen einde aan de maatschappelijke problemen
o ik besef maar al te goed hoezeer deze opvatting in strijd is met de algemene opinie
Een wetenschappelijke houding
• vereist dat je van nature leergierig bent
o dat je op elk gebied met enthousiasme naar nieuwe kennis streeft
o dat je niet alleen oog hebt voor de concrete voorwerpen - die je waarneemt
▪ maar ook voor het onveranderlijke in de dingen - daar achter
Stel je een schip voor
• met een eigenaar die niet veel van navigeren weet
o iedereen vindt zichzelf de aangewezen persoon om het roer te hanteren
o muiters geven hoog op van mensen die hen aan de macht kunnen helpen
o mensen met echte stuurmanscapaciteit worden voor onbenullen gehouden
• iedereen die leiding nodig heeft moet zich wenden tot mensen die leiding kunnen geven
Het grote publiek dwingt je te doen wat de grote massa waardeert
▪ de huidige politiek is eigenlijk door en door ziek
16. HV-Midden-Holland
16
De waarde van wetten en normen
Het opleiden van de politicus
De nieuwe politiek
• als je geest gericht is op het wezen van de dingen
o dan heb je een wereld voor ogen van orde, regelmaat, logische verbanden
• een wetenschapsman verkeert in een harmonische wereld
o als hij erin slaagt dat over te brengen op de maatschappij
o dan brengt hij een rechtvaardige maatschappij tot stand met alle sociale deugden
• er hoeft maar één politicus te zijn die deze wetten instelt
o dan is het niet uitgesloten dat de bevolking bereid is zich eraan te houden
Het belangrijkste is kennis van wat de waarde van normen is
• waaraan ontlenen rechtvaardigheid en morele kwaliteiten hun nut ?
o niemand vindt het voldoende dat zijn gedrag waardevol lijkt; iedereen zoekt zekerheid
o iemand met een juiste mening zonder kennis is als een blinde op de goede weg
• de meest begaafden moeten de weg gaan om de waarde te zien
o als je je richt op dingen die ontstaan en vergaan kom je niet verder dan meningen
o in de wereld van het denken kom je tot inzicht
. Dan komt de grotvergelijking
▪ het denkvermogen moet van de veranderlijke wereld worden afgekeerd > < H
17. HV-Midden-Holland
17
De democratie
Politieke degeneratie
Er zijn 5 typen constituties
1) de aristocratische is de optimale
o de mensen met de meeste kwaliteit hebben de macht
o toch kunnen er regeringsleiders aantreden die falen in hun beschermende taak
o ze houden de verschillende menstypen niet uit elkaar – de harmonie raakt verstoort
2) de timocratische (timè = welverdiende eer)
o de macht komt bij de mensen met de hoogste status
o ambitie wordt het overheersend kenmerk, boven het rationele
3) de oligarchische
o de macht komt bij de kleine groep kapitalisten die streven naar maximale rijkdom
o hoe meer waarde men aan geld hecht, des te minder aan morele kwaliteiten
4) de DEMOCRATIE
o de armen komen in opstand, behalen de overwinning en delen de politieke rechten
o een democratie hangt van rechten en vrijheden aan elkaar
o iedereen richt zijn leven naar eigen goeddunken in – een plezierige anarchie
o de onbegrensdheid van het streven naar vrijheid doet de democratie ontaarden
5) de dictatuur
o de dictator wil alle macht onderdrukken – ook van zijn vrienden
18. HV-Midden-Holland
18
De allerlaatste paragraaf van De Staat
De onsterfelijkheid van de psyche
Alles heeft een negatieve ontwikkeling
• het lichaam door ziekte en gaat dood
• de negatieve ontwikkeling van de psyche leidt tot misdadigheid
o de psyche bezwijkt niet aan zijn negatieve ontwikkeling
• conclusie: de psyche is onsterfelijk en wordt bij de dood van het lichaam gescheiden
Het verhaal van soldaat Er
• te midden van gesneuvelden komt hij weer tot bewustzijn – en vertelt
o alle doden moesten voor een rechtbank verschijnen
▪ de goede mensen moesten naar rechts – naar de hemel
▪ de slecht mensen naar links – naar de hel
o beiden komen na een tijdje weer terug
▪ de goede psyches vertelden over verrukkingen in de hemel
▪ de slechte psyches over de doorstane verschrikkingen in het vuur
o vervolgens worden er levensmodellen van mensen en dieren voor hen neergezet
▪ en iedere psyche kiest een nieuw leven reïncarnatie > < H
Socrates: weet een goed leven van het slechte te onderscheiden
▪ dat is de beste keuze zowel in het leven als na de dood
19. HV-Midden-Holland
19
De kritiek van Aristoteles op Plato
De staat als gemeenschap
Functioneert een polis beter als burgers alles samen delen?
• Plato meent dat de beschermers alles moeten delen - tot en met vrouwen en kinderen
o hij ziet de wachters als een volkomen eenheid
o er is alleen collectief eigendom, geen individueel eigendom
• Aristoteles: mensen geven om het eigene en om het dierbare
o als allen alles bezitten zullen ze voor dit bezit niet zorgen
o mensen bekommeren zich het meest om particuliere eigendommen
▪ om publieke eigendommen alleen voor zover het iemand persoonlijk aangaat
• erger nog: de saamhorigheid van het familie verband verdwijnt
o iedere burger krijgt wel duizend zonen
o niemand draagt als vader-zoon zorg voor elkaar
Het uitgangspunt van Plato is niet juist
• een eenheid is niet in alle opzichten een volslagen eenheid
o burgers zijn verschillende individuen + H
o het is ongerijmd dat Plato met gerichte opvoeding eenheid probeert te brengen
o het is als meerstemmigheid terugbrengen tot eenstemmigheid
Wie bezit en vrijgevigheid ontnomen wordt kan niet gelukkig zijn
20. HV-Midden-Holland
20
De hamvraag
Brengt dit mijn denken verder ?
De Canon over levensbeschouwing en politiek
• humanisten kunnen het met elkaar eens zijn over de te bereiken doelen
o maar van mening verschillen over de politieke weg waarlangs
Een aantal thema’s van Plato
• goed gedrag
o een mens gedraagt zich nooit goed als het een ander daardoor slechter gaat
• de functie van leidinggeven
o is uitsluitend gericht op de belangen van wat geleid wordt
• controle op alles met een laag karakter, gebrek aan beschaving en stijlloosheid
o publicaties die wemelen van dergelijke fouten: verbieden !
• een wetenschapsman verkeert in een harmonische wereld
o als hij erin slaagt dat over te brengen op de maatschappij
dan brengt hij een rechtvaardige maatschappij tot stand met alle sociale deugden
• de degeneratie van de democratie
o de onbegrensdheid van het streven naar vrijheid doet de democratie ontaarden
De conclusie van PdW
• Plato’s De Staat is terecht niet opgenomen in de Humanistische Canon
o MAAR: maakt wel deel uit van de geschiedenis van het westerse denken
21. HV-Midden-Holland
21
Tot slot
Volgende Humanistische Canon
dinsdag 6 maart 2018
Het pleidooi voor democratie
Mensenrechten
Montesquieu
De penningmeester stelt
een bijdrage van 3 euro zeer op prijs
pdw/februari 2018
