Congrestival

1. POPULISME.
DE IDEOLOGIE VAN DE TOEKOMST?

2. Dr. Koen Vossen
Politiek historicus
Radboud Universiteit
Nijmegen
www.koenvossen.com

3. Wat is populisme?
• Populaire maar vage term
• Redenen:
-Geen grondlegger
-Geen partij of stroming die het label voor
zichzelf opeist.
-Negatieve connotatie.
-Niet heel duidelijk of het nu een stijl, een
ideologie of een strategie is (of allemaal).

4. Verwante termen (maar niet hetzelfde!):
• Opportunisme: zonder principes uit op
politiek gewin.
• Demagogie: retorische techniek om
emoties op te wekken.
• Populair: aansluiten bij belevingswereld
kiezers

5. Populisme als concept in de
politieke wetenschap
.• Populisme is een ‘dunne ideologie’: dat
wil zeggen dat het een ideologie is die
maar over een aantal zaken gaat en
daardoor op zichzelf nauwelijks kan
bestaan.
• Daarom vaak in combinatie met andere
ideologie (‘links populisme/ ‘rechts
populisme)
(Michael Freeden)

6. Kern van populisme;
• De perceptie van de bestaande politiek
als een moreel conflict tussen twee
homogeen geachte groepen: een
boosaardige elite tegenover een
deugdzaam volk.
• De aspiratie om de boosaardige elite uit
het centrum van de macht te verdrijven en
te vervangen door het deugdzame volk.
• Op die manier wordt een echte
democratie gevestigd, waarin de volkswil
leidend is

7. Toelichting kern
• Manicheïsme (Zwart-Wit Denken)
-Homogene groepen met bepaalde karaktereigenschappen
-Morele politiek: gaat meer over waarden dan over belangen

8. Populistische democratie
• Volkswil is de wil van de meerderheid
• Wil meerderheid belangrijker dan rechten
minderheden (anti-pluralistisch)
• Wil meerderheid belangrijker dan
rechtsstatelijke afspraken
• Intermediaire structuren zo veel mogelijk
vermijden (politieke partijen, parlementen,
rechtbanken e.d.)
• Vgl Liberale democratie

9. Basisingrediënt en
smaakversterkers;
Basisingrediënten: noodzakelijk om van populisme te kunnen spreken
•1. Anti-elite
•2. Volksverheerlijking (geen volksopvoeding!)
•3. Democratie (meerderheidsdenken)
(vgl bv fascism/communism/liberalisme)
Smaakversterkers: elementen die het basisingrediënt versterken zonder
dat zij op zichzelf specifiek populistisch zijn.
•1. Neiging tot samenzweringstheoriëen
•2. Voorkeur voor volkse stijl
•3. Voluntarisme
•4. Voorkeur voor directe democratie
•5. Voorkeur voor charismatisch leiderschap

10. ‘Meten’ populisme
1. Anti-elite
2. Volksverheerlijking
3. Samenzweringen
4. Volkse stijl
5. Voluntarisme
6. Directe democratie
7. Charismatisch leiderschap
En Donald Trump?
https://www.youtube.com/watch?
v=Kepuzd7BQek
+ +
+/- +
++ +
+/- +
+ +
+/- +
+/- +
Geert Wilders Rita Verdonk

11. Historische tradities populisme
• Ideeën volkssoevereiniteit 18e
eeuw/Franse
Revolutie
• Tsaristisch Rusland: Narodniki rond 1890
• Verenigde Staten: People’s Party 1892-1908
• Europees populisme: grens met fascisme
• Latijns-Amerikaans populisme; Juan Perón
• Na 1945: Poujadisme

12. Modern Europees Populisme
Nationaal Populisme:
•Anti-immigratie en nationale identiteit
Liberaal Populisme:
Economische vrijheid en nationale identiteit
Links Populisme:
•Welvaartsstaat, anti-EU en corruptie

13. Nationaal-Populisme
• Populisme: tegen ‘progressieve’ elites
(vgl New Class-theory). Voor directe
democratie
• Nativisme: Eigen volk eerst: anti-
immigratie, bevoordelen eigen volk,
tegen internationale
solidariteit/supranationale organisaties
• Autoritarisme: acceptatie law and order,
aanpassing aan ‘natuurlijke orde’
• Anti-Islam: Clash of civilisations
Samuel Huntington

14. Electorale successen
• Verenigde Staten: President Trump
• Groot-Brittannië: Brexit. UKIP 26% bij EP-verkiezingen
• Frankrijk: Marine Le Pen tweede ronde, 37%
• Italië: coalitie Vijfsterrenbeweging en Lega Nord
• Oostenrijk: FPÖ in coalitie. Rond 30%
• Duitsland: Alternative für Deutschland rond 13%
• Hongarije en Polen: Fidesz en PiS aan de macht
• Scandinavië: DFP rond 25%, SD meer dan 10%
• Turkije: Erdogan

15. Globale karakteristieken
• Leeftijd: zeer wisselend
• Geslacht: lichte oververtegenwoordiging mannen
• Religie: zeer wisselend
• Mediaconsumptie: wisselend: iets vaker commerciele media
• Geografisch; overloopgemeentes (white flight), krimpregio’s
• Inkomen: lichte oververtegenwoordiging lagere middenklassen en
arbeidersklasse
• Opleiding. Sterke oververtegenwoordiging lager opgeleiden
• Houding; hoge scores politiek cynisme; weinig vertrouwen in
politiek, weinig interesse in politiek, ‘declinisme’

17. Voorbeeld PVV
• In absolute aantallen meeste kiezers
in Rijnmond, Den Haag, Almere,
Zaanstreek-Amsterdam Noord
• PVV-dorpen: Sint Willibrord,
Volendam, Groesbeek, Terneuzen,
Simpelveld
• Politiek verkeer vooral met VVD,
CDA, niet-stemmers, beetje SP/PvdA.
Nauwelijks D66/GL
• Waarom Limburg als ‘heartland?’

18. Politieke standpunten naar partijkeuze, NKO 2010 (bewerking CBS rapport) %
Inkomensverschillen totaal CDA PvdA VVD SP D66 PVV
Groter 13% 12 7 30 6 12 11
Neutraal 24% 35 16 38 13 33 18
Kleiner 63% 53 77 32 81 55 71
Toelaten van asielzoekers totaal CDA PvdA VVD SP D66 PVV
Meer 19% 19 36 11 26 27 3
Neutraal 32% 38 33 31 30 44 13
Minder 49% 43 31 58 44 28 84
Aanpassen allochtonen totaal CDA PvdA VVD SP D66 PVV
Niet 17% 10 31 10 22 28 3
Neutraal 19% 21 22 17 20 22 7
Wel 64% 69 46 73 58 50 90
Optreden tegen criminaliteit totaal CDA PvdA VVD SP D66 PVV
Te hard 5% 3 9 2 5 8 2
Neutraal 10% 6 17 8 15 14 2
Harder 85% 91 74 90 79 77 95
Euthanasie totaal CDA PvdA VVD SP D66 PVV
Verbieden 10 17 14 3 5 3 3
Neutraal 6 14 4 4 8 3 2
Mogelijk 84 69 82 93 87 94 95

19. Kerncentrales totaal CDA PvdA VVD SP D66 PVV
Bouwen 34 45 26 58 26 33 33
Neutraal 19 21 20 16 19 26 19
Niet bouwen 47 34 55 26 54 41 48
Europese eenwording totaal CDA PvdA VVD SP D66 PVV
Verder 31 38 41 32 25 53 13
Neutraal 22 26 25 26 21 23 11
Te ver 47 37 35 42 54 24 76
Internationale missies totaal CDA PvdA VVD SP D66 PVV
Nooit 23 13 27 17 31 13 25
Neutraal 25 16 32 22 31 24 24
Altijd 52 71 41 61 38 63 51

20. Voornaamste redenen om PVV te
stemmen?
• Immigratie en integratie
• Gevaar Islam
• Criminaliteit
• Anti-EU
• Directe democratie
• Algeheel cynisme
• Persoon Wilders

21. Verklaringen voor het ontstaan van
‘populist zeitgeist’
-Commercialisering media: populisme als hype in de
dramademocratie.
-Attitudeverandering burgers: populisme als uitlaatklep en
rancuneleer van narcistische burgers.
-Crisis van de politiek: te grote ideologische convergentie, te veel
technocratie.
-Falen van de elite: populisme als correctiemiddel

22. • Verklaring 1
Commercialisering media sinds 1990
• Overgang ‘partisan logic’ naar ‘media logic’
• Conflict-Frame en Horse Race-Frame centraal;
infotainment
• Schandalen en corruptie sterker belicht:
negativisme overheerst
• Meer aandacht voor vreemde vogels,
spectaculaire verhalen en opzienbarende
uitspraken.
• Meer aandacht voor ‘de stem van het volk’;
journalist eist namens het volk opheldering en
openbaarheid.
• Toeschouwersdemocratie

23. Verklaring 2
• Attitudeverandering burgers als gevolg van
betere scholing, wegvallen traditionele kaders,
individualisering:
Toename van assertiviteit: minder gezagsgetrouw, minder
conformistisch, ‘burger eist respect’ .
Narcisme (‘dikke ik’): acht zichzelf zeer goed in staat om over complexe
zaken een mening te ventileren.
Sterker wantrouwen tegenover gezagsdragers (van politici tot rechters,
van huisarts tot docent)
Meer geneigd tot rancune bij tegenslag: populisme als ‘rancuneleer’
tegen ‘de politiek’ .

24. Verklaring 3 crisis van de politiek
• Algehele crisis van de democratie en de politiek:
- Politiek is de afgelopen decennia enerzijds complexer en
anderzijds machtelozer geworden (globalisering, privatisering,
verplaatsing van de politiek).
- Ideologische kaders weggevallen; geen grote verhalen meer,
geen vanzelfsprekende vertrouwensband kiezer en gekozenen;
alternatieven onduidelijk voor kiezers, partijen lijken steeds meer op
elkaar.
- Peilers van de democratie – de politieke partijen - in ongenade
gevallen: wat is hun bestaansrecht? Zijn ze meer dan verlengstuk
staat?
- Vacuüm maakt politici onzeker en biedt kansen aan ‘politieke
ondernemers’.

25. Verklaring 4
Populisme als gevolg van het falen elite:
Belangrijke problemen miskend door ‘losgezongen’ elite (o.a.
Multiculturele drama, stijging criminaliteit)
Europese eenwording vooral eliteproject: volk wil geborgenheid
natiestaat
Elite is een regenteske en gesloten kaste geworden die ver af staat
van het volk: er is een diplomademocratie ontstaan.
Door teruggang politieke partijen minder contact met burger en
minder voelhorens in de maatschappij.