Morele helderheid Neijman

1. www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 6 juni 2017
Inleider: Peter de Wit
Humanistische
Canon over
Morele helderheid
Venster
Jaap van Praag
 Om de geestelijke weerbaarheid
Tijdsperiode Tweede helft 20e
eeuw – begin 21 eeuw
Eigentijdse
Denkers
Susan Neiman
 Morele helderheid

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Verwant venster
Moreel = geestelijke weerbaarheid in een moeilijke situatie
Moreel = wat te maken heeft met ideeën over goed en kwaad
 Jaap van Praag Om de geestelijke weerbaarheid
3. Susan Neiman
(nog niet opgenomen in de Humanistische Canon)
 Morele helderheid (Ambo 2008)
Goed en kwaad in de 21ste eeuw
4. De hamvraag
 Waar sta ik zelf ?
Discussiepunten n.a.v. Neiman
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
 alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters/thema’s
 doel
o geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
 ‘Het’ humanisme ligt nergens vast
o thema’s in een historische context
Wat houdt humanisme dan in ?
 HV-Basisdocument: Eigentijds Humanisme in een nieuw jasje
1. de grondslag
o uitgangspunt is de waardigheid van mensen
o wil de wereld begrijpen met menselijke vermogens
2. maatschappelijk element
o een politiek-moreel streven
3. persoonlijk element
o een streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven
 Bij Neiman: nadruk op het maatschappelijk element

5. HV-Midden-Holland
5
Canonvenster: Om de geestelijke weerbaarheid
Van weerbaarheid naar veerkracht
Jaap van Praag (+1910-1980)
In 1946 - bij de oprichting van het Humanistisch Verbond
 kleine strijd: emancipatie en gelijke rechten voor niet-kerkelijken
 grote strijd: geestelijke weerbaarheid voor niet-kerkelijken
o vaak zonder expliciete levensbeschouwing
 dreigend gevaar van consumentisme en nihilisme
 bij WO II ontbrak het aan weerbaarheid tegen valse ideologieën
In 1966 - bij 20 jaar HV-jubileum
 de grote strijd om ‘de geest van de buitenkerkelijke mens’ is urgenter dan ooit
o een kleurloze, opportunistische of nihilistische mens
o of: een zelfbewust, doelbewust, creatief mens
Canonvenster: zelfbewustzijn in de jaren 2000 = veerkracht
 hoe omgaan met tegenslag ?
o armoede, ziekte, afhankelijkheid, verslaving, misbruik, geweld, ongeluk en pech
o remedie sinds 2000: - vergroot de zelfredzaamheid !
 Bij tegenslag of druk zingevend terugveren
 nadruk op het derde HV-element: persoonlijke zingeving

6. HV-Midden-Holland
6
Jaap van Praag (+1910-1980)
Toespraak voor geestelijk verzorgers(1956)
Het ontstaan van de humanistische beweging
 verontrusting over de vlakheid van het geestelijk leven
o de moderne mens: een nummer in een massaal geheel
o de geestelijk spankracht t.a.v. verantwoordelijkheden schiet te kort
o een passief leven gericht op sensaties  nihilisme
Twee vormen van nihilisme
1) principieel nihilisme (Nietzsche)
 geen enkele levensovertuiging bezit algemene of duurzame houdbaarheid
o waarden gelden voor een bepaald individu
o zet zich af tegen traditionele waarden en vreest dogmatisme
2) sociaal nihilisme
 erkent geen enkele overtuiging als waardevol
o een levenshouding zonder geestelijke binding
o impulsief, egoïstisch, gericht op consumeren
 HV roept op: blijf niet in ongebondenheid
 licht het leven uit boven het automatisme
 combineer het sociale én het persoonlijke

7. HV-Midden-Holland
7
Susan Neiman (1955)
Amerikaans-Duits filosofe
 directeur Einstein Forum in Berlijn
o lezingen, discussies
o sprekers uit hele wereld testen ideeën
 Spinozalens 2014
o een tweejaarlijkse prijs
o voor een internationaal denker over ethiek en samenleving
Dagblad Trouw
 waarom moet u haar werk kennen?
o ze begrijpt de pijn van links
o radicaliserende moslimjongeren begrijpt ze óók
o ze durft idealen te hebben
o ze is niet naïef
o onze cultuur doet er alles aan om mensen kinderlijk te houden
 Ze herneemt oude vragen
 wat beweegt mensen tot moreel handelen ?
 waarom is er een kloof tussen wat de wereld is en zou moeten zijn ?

8. HV-Midden-Holland
8
Morele behoefte
Morele helderheid Het offer van Isaak
Goed en kwaad in de 21e eeuw
Ambo/Anthos 2008
 ondertitel Engelse uitgave:
o A Guide for Grown-Up Idealist
De roep om morele helderheid
 we hebben behoefte om de wereld in morele termen te zien
o in termen van goed en kwaad
 daarbij gaan we er vanuit dat er sprake is van redelijkheid
o als rechtvaardige mensen lijden
en het slechte mensen voor de wind gaat
 dan willen we opheldering  ‘ waarom ?’
o als de redelijkheid ontbreekt kan moreel onderzoek en politiek activisme beginnen
 Twee basishoudingen bij morele kwesties
1. vragen stellen en uiting geven aan verontwaardiging
2. géén vragen stellen en met eerbied aanvaarden
 beide houdingen - binnen en buiten religie
- in één persoon

9. HV-Midden-Holland
9
De jaren zeventig
Een fatale fout van politiek links
Morele uitspraken hebben geen duidelijke plaats meer
 links (progressieven): stappen af van de maatschappij kritische theorie
o strategische keuze: belangen behartiging, realistische politiek
 Neiman: het morele kompas van gelijke rechten werd afgewezen
o en jaren negentig: einde van de socialistische droom
 rechts (conservatieven): gaan Plato en Aristoteles lezen
o seminars over recht en deugd
o bereiken een miljoenen publiek omdat ze over waarden spreken
 en de filosofen ? gaan van relativisme . . .
o alle morele waarden zijn gelijk
o via: eigen normen niet opleggen - géén moreel oordeel over concrete gevallen
o . . . naar nihilisme spreken over waarden is overbodig (postmodernisme)
 probleem: links heeft een aantal waarden doorgeprikt
o zoals: eigenbelang en maatschappelijke orde
o maar: géén visie ontwikkeld van waaruit waarden zin hebben
 De inzet van Neiman
 de morele concepten van links terugwinnen
 geluk, rede, eerbied, hoop

10. HV-Midden-Holland
10
Morele helderheid
Morele begrippen
Kant: morele begrippen gaan niet over waarheid
 waarheid gaat over hoe de wereld IS
 moraal vertelt ons over hoe de wereld ZOU MOETEN ZIJN
o verwar ‘zo is het’ en ‘zo zou het moeten zijn’ niet
o de wereld vertoont niet de morele begrippen die we van haar eisen
Neiman: het verhaal van Job
 een volstrekt integere man: moet onrechtvaardig lijden
 zijn vrienden: je misdrijven moeten wel onbevattelijk zijn
 Job is verontwaardigd: onthield ik armen waar ze om vroegen ?
o verheugde ik mij om de ondergang van mijn vijand ?
o wat een rot wereld: de slechten gaat het voor de wind !
o waarom laat Hij ons niet met rust ?
o laat ons maar deel uit maken van de natuur, zonder ethische begrippen !
 Neiman sluit aan bij Kant
 er is geen morele orde in de wereld zoals die is
 als er rede in de wereld moet zijn,
dan zijn wij mensen degenen die daarin moeten voorzien

11. HV-Midden-Holland
11
Natuurlijk en moreel kwaad
De Verlichtingsdenkers
Maakten onderscheid tussen
 natuurlijk kwaad aardbeving en ziekte
 moreel kwaad moord en misdaad
o één van hun belangrijkste prestaties
Vóór de Verlichting
 verschrikkelijke ellende lag uiteindelijk in de hand van God
o het natuurlijk kwaad moest wel gerechtvaardigd zijn door morele tekortkomingen
 MAAR: deze gedachte is nog steeds taai
o er zijn mensen die een evenwicht veronderstellen tussen geluk en deugden
 ‘je krijgt wat je krijgt’; ‘je zult het wel verdienen’
Als natuurlijk en moreel kwaad twee verschillende dingen zijn . . .
 dan kan iemand een lot hebben dat hij niet verdient
o . . . dan heeft hij recht op een lot dat hij wel verdient
o we vinden een leven waarin geluk schaars is tragisch  happy end
 Het moderne moreel universum
 ieder van ons komt het recht op geluk toe
o zolang we dat recht niet verspelen

12. HV-Midden-Holland
12
Het streven naar morele helderheid
De mens is de bron van het morele denken
We zijn degenen die betekenis geven
 maar we zijn feilbare wezens
o momenten van morele helderheid zijn nooit voorzien van een garantie
 misbruik van het verlangen naar morele helderheid
o kan leiden tot waanideeën over wat redelijk is
 fundamentalistisch streven naar zuiverheid
 moralisme waarbij reflectie stopt
 gevolg
o het laten varen van het streven naar morele helderheid
Links staat argwanend tegenover valse hoop
 links aanvaardt dat er onrecht in de werkelijkheid is
o de Disney-werkelijkheid beeldt de werkelijkheid af als uiteindelijk goed
o maar: ontkennen van happy and wil niet zeggen dat er alleen tragedies zijn
 Leven met idealen
 is elke dag kleine beslissingen nemen over wat dat inhoudt

13. HV-Midden-Holland
13
Het gaat om de goede daden
Uiteindelijk telt alleen het resultaat
 grote voorbeelden geven inspiratie
o maar het gaat om kleine dagelijkse besluiten
 oproepen voor radicale actie  leiden tot uitvluchten om helemaal niets te doen
o ben je voor mondiale maatregelen tegen economische ongelijkheid ?
o schenk dan iets weg omdat je regering dat achterwege laat !
Het motief doet niet ter zake
 het gaat om de handeling zelf - is kwaad of goed
 de bedoeling is van secundair belang
o de bedoeling verwart helderheid met zuiverheid
 accent op de goede bedoeling
o leidt tot zelfvoldaanheid - minder kritisch
o doet afbreuk aan de goede daad - ‘doet ie om er beter van te worden’
 een mengeling van verschillende beweegredenen
o alledaagse goedheid is doorspekt met ijdelheid, eigenbelang, plezier
 Het verlangen om goed te doen omwille van het goed doen
 houdt ons op de been

14. HV-Midden-Holland
14
Idealen
Realisme en idealisme
Amerikaanse conservatieven
 een wereldbeeld gebaseerd op twee grondslagen
o realisme: de werkelijkheid is een niet aflatende strijd om macht, goederen en roem
o idealisme: niet berusten in de overgeërfde omstandigheden
 wanneer het realisme te luguber wordt kunnen ze altijd naar het idealisme grijpen
o rechts bedient zich van elk standpunt naar omstandigheden
(Amerikaans) links
 staat in vergelijking daarmee met lege handen
o Socrates: ‘Rechtvaardigheid, wat is dat?’
o er is geen absoluut antwoord
 een cultuur van argwaan: stelde idealen gelijk aan ideologie
Idealen kunnen ontaarden
 idealisme: de wereld kan worden verbeterd door middel van idealen
 ideologie: is een stelsel van overtuigingen over de wereld
 Religie en ethiek komen overeen in hun streven naar iets beters
 een ideaal is niet per definitie goed

15. HV-Midden-Holland
15
De hunkering naar idealisme
De verschillen met fundamentalisten
De Verlichtingsdenkers
 bestreden bijgeloof
o niet alleen omdat de kerk mensen afhoudt van kritisch denken
o ‘wie lijdt moet gezondigd hebben’ belemmerde het bestrijden van armoede en ziekte
 verzetten zich tegen martelingen
o was een standaardprocedure om ‘bekentenissen’ te krijgen
 waren tegen overgeërfde privileges
o de oproep voor gelijke kansen = opkomen voor gelijke rechten
 dachten: fundamentalisme vindt zijn oorsprong in onwetendheid
o kan dus met kennis worden overwonnen
o Neiman: maar zo is het niet gegaan
 Talentvolle fundamentalisten
 voelen zich aangetrokken tot idealen die in de hedendaagse
westerse cultuur niet gemakkelijk beschikbaar zijn
 ze delen met de Verlichtingsdenkers de hartgrondige afwijzing van materialisme

16. HV-Midden-Holland
16
Waarden van de Verlichting
De Verlichting maakt keuzes
 een wereld niet geregeerd door erfelijkheid of eigenmacht
Neiman: 4 minder vanzelfsprekende waarden
1. de mensheid heeft recht op geluk
o de wereld is geen tranendal
o en geen gespreid bedje
2. het redelijkheidsprincipe
o de wereld moet te begrijpen zijn
o zonder onfeilbare rationaliteit
3. eerbied
o kritiek op de kerk
o én eerbied voor de schepping
4. hoop
o géén onvermijdelijke vooruitgang, maar ook géén onontkoombaar verval
 . . . en de waarde Tolerantie ?
o die maakt mensen voorzichtig, niet enthousiast
 De meesten van ons delen deze waarden
 doen dat met een passie die soms bergen kan verzetten

17. HV-Midden-Holland
17
Geluk
Natuurlijk en moreel kwaad
 ongeluk is géén lot dat iemand verdient
 is géén mysterie - voorzienigheid of noodlot
Geluk
 is geen plat hedonisme – geen verlangen naar meer
 is geen stoïcijnse deugdzaam leven – geen beheersing van emoties
Kant: ieder mens heeft recht om geluk na te streven
 geluk ligt in mensenhanden
o negatief gesteld: vrijwaring van ongeluk
o géén paternalisme: mijn opvatting over geluk opleggen
 positief gesteld: grote verschillen in de ervaring van geluk tussen mensen
o alleen de ervaring kan leren wat je gelukkig maakt
Verlichtingsdenkers
 de mens is in essentie een actief wezen
o we stellen idealen die we niet volledig kunnen verwezenlijken
o horizonnen die altijd zullen wijken
 Iedereen heeft het recht zijn eigen beeld van geluk in te vullen

18. HV-Midden-Holland
18
Rede
De begrensdheid van de rede
 we zoeken antwoorden die ons te boven gaan
 de rede keerde zich tegen het gezag van openbaring, bijgeloof en fanatisme
o als je wonderen ontkent, ontken je dat God kan ingrijpen in de natuur
o zoeken naar waarheid is tornen aan gezag/macht
Drie manieren van redeneren
1. als een visnet
o veel informatie verzamelen
2. als een rekenmachine
o de beste middelen berekenen om een doel te bereiken
3. het vermogen om doelen te kiezen
o met de rede vormen we ons een beeld van wat mogelijk is
o het stellen van doelen gaat verder dan de ervaring en de weg daar doorheen zoeken
o de doelen worden niet dwingend voorgeschreven door de biologie
 Het vermogen zelf je eigen doelen te kiezen
 is in principe voor iedereen beschikbaar
 vergt nadenken en inspanning
dat gaat gemakkelijker naar mate een mens volwassener wordt

19. HV-Midden-Holland
19
Eerbied
Kritiek op traditionele godsdienst
De twist
 ALS de Verlichting de menselijke waardigheid wil opkrikken ten koste van het goddelijke
o DAN wil de reactie de menselijkheid kleineren
 maar het ligt niet zo helder
o de kritiek van de Verlichting richt zich niet op religie
o wel op het immorele van traditionele godsdiensten
 prediken rechtvaardigheid - promoten wreedheden
Verlichtingsdenkers willen ruimte voor eerbied
 geen vroomheid: met vrees en huivering
 wel eerbied: met ontzag, verwondering, dankbaarheid
o voor God of natuur
o voor het ideaal van rechtvaardigheid
o voor schoonheid of waarheid
 Zie je eigen afhankelijkheid onder ogen
 mensen hebben beperkingen, geen ketenen
 het is niet nodig het menselijke te krenken voor het goddelijke
 niet het religieuze te minachten voor het menselijke

20. HV-Midden-Holland
20
Hoop
Vooruitgang?
 Kant 1793: zeer ontwikkelde culturen plegen barbaarse daden
o een voortdurende oorlogsparaatheid
o de Verlichting kon net zo somber zijn als enig ander tijdperk
 Rousseau: de rechten van de mens
o als je protestanten rechten gunt, dan ook aan . . . joden, zwarten, vrouwen
 afschaffing van foltering
o niet door: rechters of Verlichtingsdenkers
o wel door: een algemene gedeelde visie
 herkenning van passies, gevoelens, sympathieën
 recht op lichamelijke integriteit
Wat kunnen we verachten?
o Foucault: telkens weer nieuwe vormen van subtiele overheersing
o Neiman: blijf aandringen op rechtvaardigheid en transparantie
 Een hoop die niet irrationeel is
 Kijk in de geschiedenis naar veranderingen
 die we vanzelfsprekend vinden

21. HV-Midden-Holland
21
De hamvraag
Brengt dit mijn denken verder ?
Discussiepunten n.a.v. Neiman - 1
1.Neimans hoofdvraag: wat beweegt mensen tot moreel handelen ?
o de behoefte de wereld in termen van goed/kwaad te zien
o twee mogelijk reacties als je het niet redelijk vindt:
 verontwaardiging of aanvaarding
2.morele helderheid
o er is geen morele orde in de wereld zoals die is
o als er rede in de wereld moet zijn,
dan zijn wij mensen degenen die daarin moeten voorzien
3.het onderscheid
o natuurlijk kwaad aardbeving en ziekte
o moreel kwaad moord en misdaad
PdW dan ook:
 natuurlijk goed mooie natuur en harmonie
 moreel goed empathie en rechtvaardigheid

22. HV-Midden-Holland
22
Discussiepunten n.a.v. Neiman - 2
4.ieder van ons komt het recht op geluk toe
o als iemand een lot heeft dat hij niet verdient
dan heeft hij recht op een lot dat hij wel verdient
5.helderheid over een handeling – is die goed of kwaad ?
o het motief doet niet ter zake (dat is zuiverheid)
o bij helderheid gaat het om de handeling zelf
6.moreel kompas
o strijd voor gelijke rechten (universeel)
o belangen behartiging (exclusief, deel belang)
7.religie en ethiek komen overeen in hun streven naar iets beters
o een ideaal is niet per definitie goed
o een ideaal stellen kan in een ideologie ontaarden
8.vooruitgang ?
o kijk in de geschiedenis naar veranderingen die we vanzelfsprekend vinden

23. HV-Midden-Holland
23
Tot slot
Attentie
Donderdag 29 juni 2017
Marjan Minnesma van Urgenda
en wethouder Hilde Niezen
spreken over
Duurzaamheid
om 20 uur in Huis van de Stad
organisatie HV en Raad van Kerken
o-o-o-o-o-o
volgende Humanistische Canon
dinsdag 5 september 2017
inleiding: Geschiedenis van het Humanisme
De penningmeester stelt
een bijdrage van 3 euro zeer op prijs
pdw/juni 2017