http://lingwistyka.pbworks.com/w/page/76293866/KOGNI2014 językoznawstwo ogólne dla studentów II roku kognitywistyki IP/WNS/UAM

1. FONETYKA
I FONOLOGIA
DR KONRAD JUSZCZYK
SEMESTR LETNI 2014
KOGNITYWISTYKA II
!
JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE
WYKŁAD DRUGI

2. SPIS TREŚCI
• Czym zajmuje się fonetyka (co robi fonetyk?)
• Jak opisuje się głoski?
• Co to jest głoska?
• Jak odróżnić samogłoskę od spółgłoski?
• Jak opisuje się samogłoski i spółgłoski?
• Jakie są polskie głoski a jakie angielskie?
• Jak głoski występują w wypowiedziach?

3. ZASTOSOWANIA
FONETYKI
• Szczegółowy opis dźwięków języków świata.
• Zapis wymowy wyrazów w postaci transkrypcji
IPA lub SAF w słownikach wymowy i innych.
• Diagnoza logopedyczna i terapia mowy.
• Identyfikacja osoby po jej głosie w
(fonoskopia).
• Rozpoznawanie i synteza mowy w
komunikacji.

4. Ludzki aparat
artykulacyjny
w przekroju
sagitalnym
(na wprost)
http://www.phon.ox.ac.uk/~jcoleman/midsagittal.gif

5. http://www.gastrolab.net/
pa-212.htm
http://www.upmc.edu/upmcvoice/Normal.htm

6. Więzadła głosowe
Petera Ladefogeda
[fonetyk, 1926-2006]
!
animacja w zwolnionym
tempie, każde zwarcie
więzadeł powtarza się około
100 razy na sekundę!
http://www.humnet.ucla.edu/humnet/linguistics/
faciliti/demos/vocalfolds/vocalfolds.htm

7. ZAKRES FONETYKI
ä Badanie dźwięków mowy: fonetyka a fonologia (funkcje dźwięków)
ä Zakres: studia nad fizycznymi własnościami dźwięków
mowy, czyli głosek (podstawowych jednostek fonetyki)
ä Przykład interdyscyplinarności w językoznawstwie:
ä Fonetyka artykulacyjna – anatomia i antropologia
ä Bada proces (energeia) powstawania dźwięków mowy.
ä Fonetyka akustyczna – fizyka akustyczna, informatyka
ä Zajmuje się efektem (ergon) artykulacji czyli falą głosową.
ä Fonetyka audytywna – psychoakustyka i neurologia
ä Określa jak dźwięki są rozpoznawane jako głoski.
ä Fonetyka dystrybucyjna – matematyka i informatyka
ä wylicza występowanie głosek w wyrazach i ich łączliwość.
ä Fonetyka: jedyna dyscyplina językoznawcza posługująca się metodami nauk
przyrodniczych (Ostaszewska, 2001).

8. INNY PODZIAŁ NAUK
FONETYCZNYCH
• Fonetyka opisowa (synchroniczna):
• głoski w określonym momencie rozwoju języka.
• Fonetyka historyczna (diachroniczna):
• procesy przemian fonicznej postaci języka.
• Fonetyka eksperymentalna:
• dokładne pomiary i nagrania dla fonetyki
opisowej.
• Nauka z pogranicza fonetyki i neurologii:
neurofonetyka.

9. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
05/20/12
!9

10. DEFINICJE GŁOSKI
• Mowa jest ciągła (kontinuum), a głoska jest jej
częścią (dyskretnym segmentem). Słyszymy ją
pewną całość.
• Głoska - najmniejszy, dający się wydzielić w czasie,
intuicyjnie rozpoznawalny segment mowy, bez
własnego znaczenia.
• Głoska ma względnie stały zespół cech fonetycznych
(artykulacyjnych i akustycznych oraz audytywnych).
• Dźwięki mowy tworzą głoskę, o ile należą do niej,
jako typu dźwiękowego w danym języku. Głoska jako
grupa podobnych do siebie dźwięków mowy.

11. W JAKIM STOPNIU PISMO
OPISUJE WYMOWĘ?
• Znaki pisma ideograficznego (np. chińskego)
pokazują naturalny podział mowy na sylaby.
Stąd inna ich nazwa: sylabariusze.
• Niewiele ideogramów opisuje wymowę.
• Niektóre pisma oddają tony (np. wietnamskie)
albo akcent (np. rosyjska cyrylica)
!
• Żadne jednak nie oddaje intonacji (prozodii).

12. JAK LITERY ODDAJĄ
WYMOWĘ?
• Znaki alfabetu odnoszą się do głosek i fonemów.
Zgodność liter z głoskami i fonemami jest różna.
• Alfabety i języki różnią się ortografią:
• Hiszpański wykazuje wysoką zgodność, czyli ma
ortografię płytką (mała liczba zasad i wyjątków)
• Polski wykazuje średnią zgodność liter z głoskami.
• Angielski ma bardzo dużo (pareset) reguł i sporo
wyjątków, więc prezentuje ortografię głęboką.
!
• Wynalazcy
pisma
musieli
być
lingwistami!
(Meillet)

13. TRANSKRYPCJA
DŹWIĘKÓW MOWY IPA
• Fonetyczna zwana wąską, bo jest dokładna i opisuje mniejszy
zakres zjawisk wymowy niż fonologiczna (oznaczająca
fonemy, czyli warianty główne danych głosek).
• Oddaje wymowę, sposób realizacji fonemów danego języka,
skutki procesów fonologicznych, cechy indywidualne,
gwarowe i środowiskowe, wady wymowy, patologię mowy.
• http://en.wikipedia.org/wiki/International_Phonetic_Alphabet
• Klawiatura ekranowa: http://ipa.typeit.org
• Posłuchaj: http://web.uvic.ca/ling/resources/ipa/charts/IPAlab/IPAlab.htm
• Jednocześnie jest pewnym uproszczeniem i uogólnieniem
obserwacji na podstawie nagrań. Stosowana w podręcznikach
i słownikach wymowy (głównie angielskiego).

14. OPIS ARTYKULACJI
SAMOGŁOSEK
• Podczas artykulacja samogłoski powietrze swobodnie przechodzi
przez trakt głosowy, a barwa (rodzaj) samogłoski jest zależna od:
• pionowej i poziomej pozycji języka i zaokrąglenia warg
• pozycji podniebienia miękkiego, które jeśli jest
• podniesione, to zamyka jamę nosową, co sprawia, że
powietrze wydostaje się ustami (samogłoski są ustne )
• opuszczone otwiera jamę nosową, co sprawia, że powietrze
wydostaje się ustami (samogłoski są nosowe).
• Brzmienie samogłoski jest zbliżone do (wielo)tonu prostego,
którego harmoniczne zależą od aparatu:
• długości i giętkości więzadeł głosowych oraz rezonansu
• Wszystkie samogłosk są dźwięczne (z wyjątkiem szeptanych)

15. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK(Ostaszewska,Tambor,2003:33)(Ostaszewska,Tambor,2003:34)
SAMOGŁOSKI NISKIE
SAMOGŁOSKI WYSOKIE
SAMOGŁOSKITYLNE
SAMOGŁOSKIPRZEDNIE

16. OPIS ARTYKULACJI
SPÓŁGŁOSEK
• Sposób artykulacji wyznacza rodzaj szczeliny.
• Ponadto artykulacja spółgłoski charakteryzujesię
różnym miejsca artykulacji czyli miejscem
występowania przeszkody w trakcie głosowym.
• Trzecią cechą główną spg jest dźwięczność.
• Czwartą cechą spg jest miękkość lub twardość.
• Sonorne są te głoski, których artykulację można
przedłużyć i dlatego mogą być ośrodkiem sylaby.

17. OPIS ARTYKULACJI
SPÓŁGŁOSEK
• Podczas artykulacji spółgłoski powietrze w trakcie
głosowym napotyka przeszkodę (1. kolumna tabeli):
• zbliżone artykulatory (spółgłoski półotwarte)
• szczelinę (spółgłoski szczelinowe)
• zamknięcie - chwilowe zwarcie (spółgłoski zwarte)
• zwarcie i szczelinę (spółgłoski zwarto-szczelinowe)
• Spółgłoski właściwe w języku polskim ulegają
ubezdźwięcznieniu na końcu wyrazów (wygłosie).

18. Konrad Juszczyk – LINGWISTYKA 2012 – CHARAKTERYSTYKA GŁOSEK JĘZYKA POLSKIEGO
Fonemy oznaczono według klasyfikacji głosek Ostaszewskiej i Tambor 2000

19. b [bau̯a] bała (się)
p [pau̯a] pała
d [dal] (skok w) dal
ḍ [ḍževa] drzewa
t [tal] tal (pierwiastek)
g [gou̯o] goło
k [kou̯o] koło
b' [b'iau̯a] biała (kura)
p' [p'iau̯a] (kura) piała
d' [d'ip] dip (sos)
ṭ [ṭšev'ia] trzewia
t' [t'ik] tik (nerwowy)
g' [drog'e] drogie
k' [k'ilof] kilof
spółgłoski zwartowybuchowe
(w tym zmiękczone [ '])

20. samogłoski
ustne oraz nosowe
podwyższone:
ä i ö [ćöćä] ciocia
!
ë [ćëń] cień
pozycja
języka
pionowa pozioma
[ilu] i wysoka przednia ĩ [x'ĩny] Chiny
[byle] y podwyższona przednia ỹ [tỹƞk] tynk
[elu] e średnia przednia ẽ [vẽƞ'g'el] węgiel
[alu] a niska środkowa ã [bãƞk] bank
[olu] o niska
tylna õ [põṇček] pączek
[ulu] u wysoka tylna ũ [kũũ̯št] kunszt

21. przedniojęzykowe tylnojęzykowe
n [nasa] nasa ũ̯ [võũ̯s] wąs
n' [pãn'islãm'ism̥ ] ƞ' [vẽƞ'g'el] węgiel
ṇ [põṇček] pączek ƞ̥' [čosƞ̥'k'iẽm] czosnkiem
n̥ [bl'isn̥] blizn ƞ̥ [čosƞ̥ku] czosnku
n̨̥ [garn̨̥ček] garnczek ƞ [bãƞk] bank
spółgłoski półotwarte nosowe

22. spółgłoski zwartoszczelinowe
(w tym zmiękczone [ '])
przed dźwięcznymi przed wysokimi [i]
Ʒ [saƷa] sadza Ʒ' [nẽnƷ'ńe] nędznie
Ǯ [Ǯes] jazz Ǯ' [Ǯ'in] gin
c [car] car c' [kolac'i ̯a] kolacja
č [čar] czar č' [č'ile] Chile
przed wysokimi [i] przed wysokimi [i]
Ʒ́ [Ʒ'au̯o] działo ć [ćau̯o] ciało

23. spółgłoski półotwarte
oto-
czenia
dwuwargowe
nosowe
dziąsłowe
drżące
dziąsłowe
boczne
#...V m [masa] r [ras] l las
#...i m
'
[m'isa] r' [ar’i ̯ä] l' [l’is]
b....b. m̥ [kosm̥ ka] r̥ wiat[r̥] l ̥ [myśl ̥]
b....b.' m̥
'
[kosm̥ 'k'ẽm] r̥' [ i ̯ẽntr̥’k'ẽm] l ̥' [myśl ̥’će]
...v ɱ [traɱvaj] R [Rak] rak

24. spółgłoski szczelinowe
(w tym zmiękczone [ '])
przed dźwięcznymi przed wysokimi [i]
v [wara] wara v' [v'ino] wino
f [fara] fara f' [f'iga] figa
z [zer] zer z' [z'in] zin
ž [žer] żer ž' [ž'igolak] żigolak
s [ser] ser s' [s'inus] sinus
š [šer] szer š' [š'vaki] shivaki
przed wysokimi [i] przed wysokimi [i]
ź [baźa] bazia ś [baśa] Basia
w [waga] waga
x [xarfa] harfa x' [x'ĩny] Chiny
ɣ [kleɣda] klechda ɣ' [kleɣ'Ʒ́ e] klechdzie

25. warianty fakultatywne
ń [broń] lub [broĩ ̯]: ĩ ̯ nosowa półsamogłoska
v [vaga] lub [waga]: [w] dwuwargowe,
podobnie jak [w] w języku hiszpańskim
r [rak] lub [Rak]: R języczkowe, uwularne,
podobnie jak [R] w języku francuskim
u̯ [mau̯y] lub [mały]: ł zębowe, sceniczne
spotykane u starszych osób z pogranicza
wschodniego i południowego (gwarowe)

26. spółgłoski półotwarte
otoczenie
i ̯ [moi ̯a] moja
tylnojęzykowe
ustne
środkowojęzykowe
nosowe
u̯ [pu̯eć] płeć dźw. b. ... m. baśnie [baśńe] ń
u̯̥ [pu̯̥ći] płci bezdźw. b. ... m. baśń [baśń̥] ń̥
u̯'
[u̯'ikẽnt]
weekend
chiński [xĩ
ĩ ̯s'k'i] ĩ ̯
ł [mały] mały

27. Procesy
fonologiczne
przykłady
ASYMILACJI
!27
Większość
przykładów
w
tej
prezentacji
oraz
ich
opisy
pochodzi
z
podręcznika
Szpyry-­‐Kozłowskiej:
Wprowadzenie
do
współczesnej
fonologii
–
UMCS
2002.

28. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!28
„Zachowanie”
głosek
w
kontekście
ä Głoski
realizujące
fonemy
ulegają
zmianom
pod
wpływem
koartykulacji,
czyli
wzajemnego
wpływu
głosek
kolejno
wymawianych
w
danej
wypowiedzi.
!
ä Ponadto
na
sposób
wymowy
istotnie
wpływają:
staranność,
tempo
i
rodzaj
wymowy
(np.:
gwara).
!
ä Inne
uwarunkowania
określa
się
jako
systemowe,
czyli
morfologiczne,
leksykalne
czy
składniowe.

29. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!29
Reguły
i
procesy
fonologiczne
ä Wszelkie
zmiany
głosek
w
potoku
mowy
to
procesy.
ä obligatoryjne
(polski
wygłos
absolutny:
bezdźwięczny)
ä fakultatywne
(najczęściej
wynikają
z
szybkiej
wymowy)
ä Procesy
odbywają
się
wedle
reguł
fonologicznych.
ä reguły
bezwyjątkowe
(automatyczne)
dotyczą
większości
procesów
fonologicznych,
allofonicznych
i
morfonologicznych
ä Niektóre
reguły
posiadają
wyjątki,
czyli
nieregularności.
ä Procesy
i
reguły
są
badane
jako
uniwersalia
językowe

30. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!30
Rodzaje
zmian
fonologicznych:
ä Epenteza
–
wstawienie
głoski
pomiędzy
inne:
*Kondrat
zamiast
Konrad;
*Hendryk
zamiast
Henryk.
ä Zauważ,
że
[n]
jest
zębowe,
więc
pasuje
zębowe
[d].
ä Epentezy
obligatoryjne:
kli[j]ent
,
z[e]
szczęścia.
!
ä elizje
ä redukcje
ä metatezy
ä asymilacje

31. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
Epentezy
związane
z
nosowością
ä Samogłoska
nosowa
przed
szczelinowymi:
ä sens
-­‐>
s[ẽũ̯̯]s,
a
także
szansa
-­‐>
sz[ãũ̯̯]sa
ä Smg
nos.
przed
zwarto-­‐szcz.
–
dziąsłową:
ä pączek
-­‐>
p[oṇ]czek
(ṇ
też
jest
dziąsłowe)
ä Smg
nos.
przed
zwarto-­‐wyb.
–
tylnojęzykową:
ä piękny
-­‐>
pi[eƞ]kny
(ƞ
też
jest
tylnojęzykowe)
ä Smg
nos.
przed
zwarto-­‐wyb.
–
dwuwargową:
ä trębacz
-­‐>
tr[em]bacz,
a
także
trąbka
-­‐>
tr[omp]ka
ä Nosowe
[m]
jest
także
dwuwargowe,
tak
jak
[b]
i
[p].
!31

32. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
Epenteza
głoski
[
ı̯̃̃]
w
wyrazach
z
ń.
ä Nosowa,
niesylabiczna
głoska
półotwarta
jest
wymawiana
w
wyrazach
z
literą
ń,
występującą
przed
spółgłoskami
szczelinowymi
na
przykład:
ä pański
-­‐>
[pãı̯̃̃s’k’i]
czy
młyński
-­‐>
[mu̯ỹı̯̃̃s’k’i]
!
ä Spółgłoska
[ń]
występuje
natomiast
przed
spółgłoskami
zwartoszczelinowymi
miękkimi:
ä na
koncie
-­‐>
na
ko[ń]cie
ä na
rondzie
-­‐>
na
ro[ń]dzie
!32

33. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
Rodzaje
zmian…
przykłady
elizji
ä Elizja
–
wypadnięcie
głoski
(zmiany
historyczne):
ä uznana
za
poprawną
wymowa
jabłko
-­‐
japko,
!
ä Elizje
niepoprawne,
czyli
uproszczenia
(redukcje):
*warszaski
zamiast
warszawski
*szejset
zamiast
sześćset;
*dwajścia
zamiast
dwadzieścia;
*dośtego
zamiast
dość
tego.
!33

34. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
Rodzaje
zmian…
redukcje
i
metatezy
ä Redukcja
–
uszczuplenie
i
uproszczenie
wymowy
!
ä Metateza
–
przestawienie
głosek
w
wyrazie:
ä obligatoryjne
(systemowe):
farsz-­‐faszerować,
ä niepoprawne
(np.:
u
dzieci):
*korolowy,
*kordła
!
ä Podział
zmian
ze
względu
na
miejsce
wystąpienia:
ä wewnątrzwyrazowe
i
międzywyrazowe
ä Ponadto
niektóre
zmiany
są
historyczne,
a
inne
„żywe”.
!34

35. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!35
Krańcowe
efekty
uproszczenia
(EJO):
ä porządny
⇨
⇨
[poʒondnɨ]
⇨*[poʒonnɨ]
⇨
[fpoʒo]
(?)

36. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!36
Krańcowe
efekty
uproszczenia
ä Słownik
WFW
Madelskiej
(2005)
podaje
różne
realizacje
wyrazu
trzeba
z
wyliczeniem
procentowym
i
liczbowym.
!
ä Warto
zauważyć,
że
forma
[tʃea],
choć
uznawana
za
niepoprawna,
obejmuje
jedną
trzecią
realizacji
wyrazu
trzeba.
Większość
przykładów
w
tej
prezentacji
oraz
ich
opisy
pochodzi
z
podręcznika
Szpyry-­‐
Kozłowskiej:
Wprowadzenie
do
współczesnej
fonologii
–
UMCS
2002.

37. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
Asymilacje
i
dysymilacje
ä Asymilacja
–
upodobnienie
zwane
także
SANDHI
ä Palatalizacja
–
zmiękczenie
(częsta
asymilacja)
ä obligatoryjne,
czyli
obowiązkowe
i
poprawne:
ä wozy-­‐wo[ź]ić,
rada-­‐ra[Ʒ́ ]ić
(alternacje
w
morfologii)
!
ä Dysymilacja
–
rozpodobnienie
głosek
obok
siebie:
ä rzadkie
i
niepoprawne:
ä *le[t]ko
zamiast
lekko,
mię[t]ko
zamiast
miękko
!37

38. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!38
Postępowa
–
progresywna,
czyli
następującej
głoski
do
poprzedniej
ärzemieślnik
ð [žem’iëśl ̥'ńik]:
/l/ð[l’]po[ś]
dźwięczność:
-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐
(ubezdźwięcznianie)
miękkość:
-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐
(zmiękczanie)
!
Zmiękczanie
obejmuje
parę
spółgłosek,
a
samogłoska
[e]
jest
podniesiona
[ë].
!
Obustronne
sąsiedztwo
miękkich
spg
zmiękcza
[l]
Bezdźwięczność
obejmuje
grupę
2-­‐3
głosek,
bo
głoski
upodobniają
się
do
siebie.
̥

39. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!39
Postępowa
–
progresywna,
czyli
następującej
głoski
do
poprzedniej
ätrwać
ð
[tr̥fać]
czyli
/r/ð[r̥]
między
[t]
a
[f]
dźwięczność:
-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐-­‐
(ubezdźwięcznianie)
!
ä Obustronne
sąsiedztwo
ubezdźwięcznia
[r]
ä Bezdźwięczność
obejmuje
grupę
2-­‐3
głosek,
bo
głoski
upodobniają
się
do
siebie.

40. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!40
Wsteczna
–
regresywna,
czyli
poprzedzającej
głoski
do
następnej
ä
rtęć
ð[r̥tenć]
czyli
/r/
ð[r̥]
przed
[t]
jest
bezdźwięczne
ä głoska
bezdźwięczna
ma
wpływ
na
poprzedzającą
i
stąd
zmiana
w
artykulacji
!
!
ä
ranka
ð
[raŋka]
czyli
([n]ð[ŋ])
w
wymowie
krakowskiej
L
L

41. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!41
Przykłady
procesów
w
dialektach
ä okienko ⇒ [ok’ieŋko] albo [ok’ienko]
ä piosenka ⇒ [p’ioseŋka] albo [p’iosenka]
ä pan karol ⇒ [paŋkarol] albo [pan karol]
!
ä Asymilacja
spółgłoski
nosowej
[n]
do
zwartej
tylnojęzykowej
(welarnej)
[k]
to
welaryzacja.
ä wewnątrzwyrazowa
(asymilacja
międzywyrazowa)
ä zachodzi
w
wymowie
krakowsko-­‐poznańskiej…
ä …lecz
nie
zachodzi
w
wymowie
warszawskiej!
(
(

42. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
Przykłady
procesów
w
dialektach
ä rzut rożny ⇒ [žudrožny] albo [žut rony]
ä weź jabłko⇒ `[veźi ̯apko] albo [veś i ̯apko]
ä dach domu⇒ [daɣdomu] albo [daχ domu]
ä Międzywyrazowa asymilacja dźwięczności spółgłoski.
!42
wymowa fonetyka
welaryzacja
krakowsko-­‐
poznańska
udźwięczniająca +
warszawska ubezdźwięczniająca -­‐
(
(
(
(
(
(

43. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
Asymilują
się
czyli
upodabniają
się
ä zarobić
–
zarabiać;
zamówić
-­‐
…;
uspokoić
-­‐
…;
ä Samogłoski
do
samogłosek:
harmonia
wokaliczna
!
ä cień,
ciocia…
ä Samogłoski
do
spółgłosek
miękkich
!
ä kupić
–
kopyto
–
kapelusz
–
kebab
–
kilof
ä Spółgłoski
do
samogłosek
pod
względem
labializacji,
czyli
ułożenia
warg
od
zaokrąglonych
do
poszerzonych.
ä włączać
-­‐>
*wł[õ]czać
-­‐>
*[vu̯ãnčać]
czyli
[ã]
do
[a]

44. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!44
Spółgłoski
do
spółgłosek
ä ryba
–
ry[p]ka;
ława
–
ła[f]ka;
koza
–
kó[s]ka;
ä łotra
–
(ty)
łot[š]e;
kra
–
p[š]y
k[š]e
ä wiatr,
pieśń,
myśl
(wygłos
absolutny)
ä rtęć,
łkać,
lśnić
(ubezdźwięcznienie
fakultatywne)
ä Asymilacja
pod
względem
dźwięczności
ä matce – [macce]
ä dowódca – [dovucca]
ä pod dżokejem – [poǮǮokei̯em]
ä Asymilacja
pod
względem
sposobu
artykulacji

45. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
!45
Spółgłoski
do
spółgłosek
ä list
–
liście;
legenda
–
legendzie…
ä palatalna!
ä tango,
Kongo,
leasing;
bank;
Anglia…
ä nosowa
(bywa
fakultatywna)
welaryzacja
ä Inne,
allofoniczne:
ä drzewo,
trzeba,
komfort,
informacja…
ä Asymilacja
pod
względem
miejsca
artykulacji.
ä rozszerzyć;
rozżalony…
ä Uproszczenia
pod
względem
miejsca
artykulacji

46. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
FONEM
jako
zbiór
głosek
ä Fonem
to
zbiór
homofonemicznych
głosek.
ä Głoski
danego
fonemu
różnią
się
cechami
relewantnymi,
a
nie
dystynktywnymi.
ä warianty
(alofony)
to
głoski
realizujące
fonem
ä Wariant
podstawowy
to
ta
głoska,
która
występuje
w
największej
ilości
sąsiedztw,
czyli
najpowszechniejsza.
ä Wariant
pozycyjny
lub
kombinatoryczny
to
ta
głoska,
która
występuje
tylko
w
sąsiedztwie
innych
głosek,
czyli
nie
jest
głoską
samodzielną.
ä Wariant
fakultatywny
to
głoska
występująca
opcjonalnie
w
sąsiedztwie
innych
głosek.
ä Przykład:
/m/ -> [m], [m’], [m̥ ], [m̥ ’], [ɱ] i [ũ̥]

47. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
/m/
[m]ors pas[m̥ ] kos[m̥ ’]ki[m’]iał wyrazy
[m] [m̥ ] [m̥ ’][m’] GŁOSKI
#+smg b.+...# #...+i b.+...+b. otoczenia
dźw. bezdźw. b.&m.m. CECHY
/m/ /m/ /m/
ubezdźw. ub.&zm.zm. PROCESY
FONEM
udźw.
udźw.=udźwięcznienie;
ubezdźw.=ubezdźwięcznienie;
zm.=zmiękczenie;
m.=miękkie;
b.=bezdźwięczne;
#
pauza

48. WSTĘP
DO
JĘZYKOZNAWSTWA
–
2011
–
KONRAD
JUSZCZYK
Dlaczego
/m/
jest
fonemem?
ä /m/
jest
spółgłoskowe,
nosowe,
dwuwargowe.
ä To
są
cechy
wspólne
głosek
należących
do
fonemu
/m/.
ä /m/
jest
w
homodystrybucji
m.in.
z:
/r/,
/l/,
/n/,
/p/.
ä /m/
jest
zbiorem
głosek [m], [m’], [m̥ ], [m̥ ’] oraz
[ɱ] w tra[ɱ]waj lub [ũ̯] w tra[ũ̯]waj lub tramwaj.
ä [m]
jest
w
dystrybucji
komplementarnej
z
głoskami
[m’], [m̥ ], [m̥ ’],
czyli
wariantami
pozycyjnymi
/m/.
ä [m] jest w wolnej wariancji z głoskami [ɱ] i [ũ̥],
czyli wariantami
fakultatywnymi
fonemu
/m/.

49. BIBLIOGRAFIA
• Ostaszewska
&
Tambor.
Fonetyka
i
fonologia
języka
polskiego.
(część
I:
Fonetyka
5-­‐100;)
• Wiśniewski.
Zarys
fonetyki
i
fonologii
współczesnego
języka
polskiego.
(część
I:
3-­‐89;)
• Bańczerowski,
J.
i
inni,
Wstęp
do
językoznawstwa.
Rozdział
7-­‐8-­‐[9]-­‐10-­‐11
PODRĘCZNIK
DOSTĘPNY
W
INTERNECIE:
DIGITAL
LIBRARY
OF
WIELKOPOLSKA
• Tabakowska,
Elżbieta.
Kognitywne
podstawy
języka
i
językoznawstwa:
rozdział
5:
Dźwięki
języka:
fonetyka
i
fonologia
(5.1-­‐5.4:
147-­‐161)
• Wierzchowska,
Bożena.
Wymowa
polska
oraz
Fonetyka
i
fonologia
języka
polskiego.
[napisane
pięknie
i
przejrzyście
stanowią
podręczną;)
klasykę
polskiego
językoznawstwa]
• Strutyński,
Janusz.
Gramatyka
polska.
Wprowadzenie:
fonetyka,
fonologia,
morfologia.
Rozdział
3
(28-­‐65)
Fonetyka
-­‐
polecam
tabelę
na
stronie
56
i
73-­‐76
• Dukiewicz
i
Sawicka.
Fonetyka
i
fonologia.
(dla
ambitnych)
• Madelska,
Liliana.
Słownik
wariantywności
fonetycznej
współczesnej
polszczyzny.
(jedyny
słownik
z
transkrypcją
nagrań
wymowy
z
przełomu
XX
i
XXI
wieku)
• Puppel,
Stanisław
i
Nawrocka-­‐Fisiak,
Jadwiga
oraz
Krassowska,
Halina.
A
handbook
of
Polish
PronunciaHon.
(zawiera
mnóstwo
przykładów
minimanych
par
diakrytycznych
do
nauki
fonetyki
i
ćwiczenia
wymowy
w
języku
polskim
dla
obcokrajowców).
• Szpyra-­‐Kozłowska,
J.
2002.
Wprowadzenie
do
współczesnej
fonologii.

50. JESZCZE O FONETYCE
LINGWISTYKA.PBWORKS.COM
• Zobacz więcej prezentacji i linków do stron:
• http://lingwistyka.pbworks.com/w/page/
36778930/11%20FONETYKA%3A%20CELE
• http://lingwistyka.pbworks.com/w/page/
37657562/11-20%20FON-FON%3A%20prezentacje
• Zobacz animacje artykulacji głosek polskich na stronie
fonem.eu i angielskich w aplikacji na komórkę:
• Zobacz aparaturę do badania artykulacji: EMMA
• Tabele głosek polskich i przekroje aparatu artykulacyjnego:
• http://lingwistyka.pbworks.com/w/browse/
#view=ViewFolder&param=FONETYKA

52. POBIERZ APLIKACJĘ