Oto prezentacja z serii FONETYKA I FONOLOGIA dla studentów IJ/UAM w ramach Wstępu do językoznawstwa. Zapraszam do zadawania pyań lub komentowania i poprawiania;).

1. Typy opozycji fonologicznych
Konrad Juszczyk, IJ/UAM
FONETYKA&FONOLOGIA VI

2. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
OPOZYCJE FONOLOGICZNE
 Głoski tworzące opozycje fonologiczne
 występują w minimalnej parze diakrytycznej
 różnicują znaczenie wyrazów;
 mają funkcję dystynktywną;
 różnią się cechą dystynktywną;
 Substytucja głosek zmienia znaczenie wyrazu.
 Wyrazy tworzące minimalną parę diakrytyczną
różnią się znaczeniem w danym języku.

3. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Minimalna para diakrytyczna
 Wyrazy różniące się głoską w tej samej pozycji
tworzą minimalną parę diakrytyczną.
 Porównuje się wyrazy z głoskami w trzech
pozycjach: początkowej, środkowej i końcowej:
 NAGŁOS – ŚRÓDGŁOS – WYGŁOS
badać:gadać – kola:kora – kur:kul
 Dwa wyrazy są w parze jeśli różnią się
znaczeniem i głoską w tej samej pozycji.

4. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
4
NEUTRALIZACJA opozycji fonologicznej
 Większość opozycji fonologicznych stanowią
 STAŁE, czyli przeciwstawione (kontrastujące)
we wszystkich pozycjach w wyrazie:
nagłosie – śródgłosie – wygłosie
lok:rok – walczy:warczy – ból-bór
badać:gadać – kola:kora – kur:kul

5. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
5
NEUTRALIZACJA opozycji fonologicznej
 Mniejszość stanowią opozycje fonologiczne
 ZNEUTRALIZOWANE, czyli w określonej pozycji
nie różnicujące znaczenia oraz brzmienia:
 bezdźwięczny wygłos w języku polskim (169)
 chle[p], pró[k], sta[f], ra[s],
 kurz=kusz=ku[sz], wielki wó[c]
 wiedz=wiec, mieć=miedź
W języku polskim beźdźwięczne na końcu
wyrazów są wszystkie spółgłoski
właściwe, czyli zwarto-wybuchowe,
szczelinowe i zwarto-szczelinowe (tabela).

6. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
6
prywatywna opozycja fonologiczna
 Głoski różnią się posiadaniem danej cechy:
 Jeden człon opozycji ma cechę, a drugi jej nie ma.
 Pierwszy to nacechowany, drugi - nienacechowany.
 [b]:[p] - brać:prać; napój:nabój; obalać:opalać…
 [g]:[k] – gry:kry; gładka:kładka; bogu:boku …

7. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
7
proporcjonalna opozycja fonologiczna
 [p]:[b]
 pali:bali
 opory:obory
 pranie:branie
 [t], [d]
 tal:dal
 toń:doń
 utarł:udarł
 [k], [g]
 koło:goło
 goniec:koniec
 pokrążyć:pogrążyć
 Głoski różniące się cechą, która przeciwstawia
także inne głoski w danym języku: (Wstęp…: 168)
 Spółgłoski w podanych parach różnią się dźwięcznością
 Różnica ta nie występuje w języku polskim w wygłosie!
 Opozycje fonologiczne oparte na dźwięczności są
powszechne i wyraziste – jednowymiarowe.

8. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
 Głoski różniące się cechą, która nie odróżnia
żadnych innych głosek w danym języku:
 [l]:[r] różnicują wyrazy w każdej pozycji:
 Rzadkie przypadki, pojedyncze w każdym języku.
8
Izolowana opozycja fonologiczna
 nagłosie:
 las:ras
 lak:rak
 luk:[ruk]
 śródgłosie:
 blat:brat
 wybielać:wybierać
 planie:pranie
 wygłosie:
 par:pal
 mól:mur
 kul:kur

9. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
4/1/2014 9
ekwipolentna opozycja fonologiczna
 Głoski różnią się cechami równorzędnymi:
(wargowość:przedniojęzykowość)
 różnicują wyrazy w każdej pozycji:
 [p]:[t]
 paczka:taczka
 gra[p]ki:gratki
 trzeć:przeć
 [b]:[d]
 brew:drew
 bodajże:dodajże
 oburzony:odurzony
 [m]:[n]
 mocne:nocne
 odmowa:odnowa
 ram:ran
 [t]:[k]
 taczka:kaczka
 tort:kort
 struć:skr[u]ć
 [d]:[g]
 drań:grań
 dama:gama
 durny:g[u]rny
(przedniojęzykowość:tylnojęzykowość)

10. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
gradualna opozycja fonologiczna
 Głoski różnią się cechą narastającą stopniowo.
 Cechy samogłosek mają różny stopień natężenia:
 [a]:[o]
 pary:pory
 praca:proca
 była:było
 [o]:[u]
 rok:róg
 wołu:woła
 str[u]ty:straty
 [a]:[o]:[u]
 Ala:Ola:Ula
 bali:boli:b[u]li
 dziecka : ~o :~u
 [b]:[d]:[g]
 (dwuwargowość:zębowość:tylnojęzykowość)
 br[ut]:drut:gr[ut]
 bo goni : dogoni : go goni
 [p]:[t]:[k]
 (dwuwargowość:zębowość:tylnojęzykowość)
 paczka:taczka:kaczka
 prze:ṭrze:krze