1. Sipas vendit të ngjitjes së gjuhës drejt qiellzës:
1. Të përparme: i, e, y
2. Qendrore: ë, a
3. Të prapme: o, u
Sipas shkallës së ngritjes së gjuhës drejt qiellzës:
1. Të hapuara: a
2.Gjysmë të hapura: o, e, ë
3.Të mbyllura: i, y, u
Sipas pjesëmarrjes ose jo të buzëve:
1. Të buzorëzuara: y, u, o
2. Të pabuzorëzuara: i, e, a, ë
ZANORET

2. buzore dhëmbore alveolare paraqiellzo
re
Qiellzore Prapaqiellz
ore
Mbylltore
E shurdhët
P T C Ç Q K
E zëshme B D X Xh Gj g
Shtegore
E zëshme
V Dh Z Zh J
E pazëshme F Th S Sh H
Hundore
Sonante
( janë të
zëshme f.
75.)
M N Nj
Anësore Ll L
Dridhëse R, RR

3. Fonetika Studion mjetet tingullore të gjuhës, shfaqjet dhe funksionet e tyre.
Kemi fonetikë:
• Përshkruese (Sinkronike)
• Fonetikë Historike (diakronike)
• Fonetikë e përgjithshme
Drejtshqiptimi ose oratopia është degë e rëndësishme e fonetikës.
• Drejtshqiptimi quhet edhe «fonetikë normative».
OBJEKTET E FONETIKËS

4. Është njësia më e vogël e kuptueshme në një fjalë.
Fjala mal – m+a+l në gjuhën e folur shprehte më këta tinguj, ndërsa në gjuhën
e shkruar me shkronjat përkatëse. Pra, ndarja e ligjërimit tonë në kuptim quhet
nyjëtimi i parë.
• Por këtë njësi të fjalës së parë, d.m.th fjala dhe morfemat e saj mund të
ndahen në njësi më të vogla, në tinguj – fonema që si njësi nuk ka kuptim
në vetvete (pra këto njësi pakuptim lidhen vetëm me rrafshin e shprehjes
dhe përbëjnë atë që quhet nyjëtimi i dytë i gjuhës).
MORFEMA

5. Si njësi tingullore lineare ose segmentore në gjuhë shërbejnë tingujt. Dhe
quhen linearë, meqë në rrjedhën e ligjërimit vendosen njëri pas tjetrit,
shqiptohen njëri pas tjetrit.
• Si njësi tingullore mbisegmentore konsiderohen sidomos theksi dhe
intonacioni.
• Ana tingullore e gjuhës ka funksion formues dhe njohës.
• Ka funksion formues sepse tingujt e saj luajnë rolin e materialit të
ndërtimit për fjalë.
• Funksioni njohës i anës tingullore duhet në faktin se në sajë të lidhjes së
kompleksit tingullor dhe të kuptimin, folësit e një gjuhe njohin njësitë
gjuhësore, p.sh. Dorë, derë ose ato pakuptim si dërë ose rodë
NJËSITË TINGULLORE

6. • Tingujt e ligjërimit studiohen në:
1. Aspektin nyjëtimor
2. Aspektin akustik
3. Aspektin funksional ose fonologjik
TINGUJT DHE ASPEKTET E
STUDIMIT TË TYRE

7. Është aspekti më i rëndësishëm i studimit të anës tingullore të gjuhës, sepse
gjuha është dukuri shoqërore, që ka lindur në shoqëri dhe i shërben asaj.
ASPEKTI FUNKSIONAL I
TINGULLIT

8. Në ligjërim tingujt përfitohen nga dridhja e tejzave të zërit në laring si edhe
nga fërkimi që shkaktohet gjatë kalimit të rrymës së ajrit nëpër pengesat që
mund të krijohen në vende të ndryshme të aparatit të të folurit.
• Karakteristikat kryesore akustike të tingujve të ligjërimit janë:
1. Lartësia
2. Forca (intensiteti)
3. Gjatësia
4. Timbëri
ASPEKTI AKUSTIK I TINGULLIT

9. • Lartësia e një tingulli varet nga numri i dridhjeve në njësinë e kohës (si
njësi e tillë zakonisht merret sekonda). Sa më i madh të jetë numri i
dridhjeve në sekondë, aq më i lartë është tingulli, këtu vlen të përmendet se
matja e tingullit bëhet me herc (hc).
LARTËSIA

10. Ky intensitet varet nga amplituda e dridhjes (d.m.th. Nga largesa midis pikës
së qetësisë dhe pikës skajore që arrin trupi që dridhet). Sa më e madhe të jetë
amplituda, aq më i fortë është tingulli.
FORCA OSE INTENSITETI FIZIK I
TINGULLIT

11. Gjatësia e një tingulli është sasia e kohës që përdoret për shqiptimin e tyre. Për
më shumë kjo gjatësi varet nga faktorë të ndryshëm, ndër të cilët mund të
përmendim shpejtësinë e të folurit, theksin, e tje.
GJATËSIA

12. Tingujt e ligjërimit, ashtu si edhe tingujt e tjerë, zakonisht nuk përbëhen nga
dridhje të thjeshta, por të përbëra.
Kjo i bije që një tingull dridhet si tërësi, por njëkohësisht dridhen edhe pjesët
e veçanta të tij, d.m.th. gjysma, një e treta, një e katërta etj. Si përfundim
përfitohet një tingull i përbërë.
Toni që fitohet nga dridhja e telit si tërësi quhet ton themelor.
Tonet që fitohen nga dridhjet e pjesëve të telit, quhen tone pjesore ose
harmonike.
Tonet pjesore ose harmonike, i japin tingullit ngjyrimin karakteristik që quhet
timbër.
Analiza e formanteve të tingujve bëhet me aparate të posaçme që quhen
spektrografë ose sonagrafë.
REZONANCA

13. • Pjesët kryesore të aparatit të të folurit janë:
1. Zgavra e hundës 2. Zgavra e gojës 3.Faringu 4.Laringu (ku janë vendosur
tejzat e zërit) 4. Trakea 5. Mushkëritë 6. Diafrangma.
• Aparati i të folurit përbëhet prej këtyre organeve: mushkërive, laringut (ku
janë vendosur tejzat e zërit), faringut, zgavrës së gojës, gjuhës, buzëve,
zgavrës së hundës, qiellzës dhe njerithit (uvulës).
ASPEKTI NYJËTIMOR I TINGUJVE

14. APARATI I TË FOLURIT (PRERJE SKEMATIKE
NË PROFIL) DHE PIKAT E NYJËTIMIT

15. Laringu, përbënë pjesën e sipërme të zgjatur të trakesë. Në të dy anët e saj janë
vendosur tejzat e zërit (kordat vokale), që në të vërtetë janë dy palosje
muskulore elastike. Zëri prodhohet si pasojë e dridhjes së tejzave të tendosura
të zërit, dridhje që shkaktohet nga rryma e ajrit që del nga mushkëritë.
Hapësira midis tejzave të zërit quhet shtegth i zërit.
ORGANET E FRYMËMARRJES

16. Zgavrat e mbilaringut luajnë rolin e rezonatorëve dhe të prodhimit të
zhurmave që karakterizojnë disa nga tingujt e ligjërimit. Kështu, prej laringut
rryma e ajrit kalon në faring, i cili luan rolin e rezonatorit. Faringu lidhet me
zgavrat e gojës dhe të hundës. Kur rryma e ajrit kalon nëpër zgavrën e hundës,
tingulli fiton një ngjyrim karakteristik, hundorësinë. Si p.sh: m, n, nj.
ZGAVRA E MBILARINGUT

17. Gjuha është organi më i lëvizshëm që merr pjesë në nyjëtimin e tingujve.
• Në mënyrë konvencionale gjuha ndahet në disa pjesë:
1. Maja e gjuhës
2. Shpina e gjuhës (ana në drejtim të qiellzës)
3. Rrënja e gjuhës (pjesa ku ajo bashkohet me kockën e nëngjuhës dhe me
epiglotën).
GJUHA

18. • Ajo ndahet në: Pjesën e përparme, të mesme, dhe të prapme.
• Nga pjesa e përparme e saj dallohet veças maja e gjuhës.
• Kufirin e përparmë të zgavrës së gojës e përbëjnë buzët dhe dhëmbët.
Buzët, që mund të zgjatën dhe të mblidhen, shërbejnë gjithashtu si
rezonator dhe ndikojnë në rezonancën e zgavrës së gojës (buzorëzimi ose
labializimi). Dhëmbët janë futur në mishrat e dhëmbëve, që quhen dhe
alveola ose trysa.
• Kufirin e sipër të zgavrës së gojës e përbën qiellza, e cila ndahet në dy
pjesë : qiellza e fortë dhe qiellza e butë. E forta fillon pas alveolave dhe
mbaron në kufirin e dhëmbëve të fundit. Qiellza e butë është formuar prej
muskujsh dhe është e lëvizshme, sepse mbështetet në një mbajtëse kocke.
SHPINA E GJUHËS

19. Organet që marrin pjesë në nyjëtimin e tingujve, mund të jenë të lëvizshme
dhe të palëvizshme, ose siç quhen ndryshe, aktive dhe pasive.
• Në organet aktive përfshihen tejzat e zërit, gjuha, qiellza e butë me
njerithin dhe buzët. Në organin pasive futen qiellza e fortë (së bashku me
alveolat) dhe dhëmbët.
ORGANET AKTIVE DHE PASIVE

20. Studion rolin që luajnë tingujt në funksionin e gjuhës si mjet komunikimi në
shoqëri.
D.m.th studimi i tingujve nga pikëpamja e rolit që luajnë për ndërtimin dhe për
dallimin e njësive të kuptueshme të gjuhës, d.m.th të fjalëve dhe të morfemave,
përbën objektin kryesor të teorisë së fonemave dh të fonologjisë, ku fonemat
zënë rolin kryesor.
Fonetika i studion njësitë tingullore të ligjërimit në aspektin nyjëtimore e fizik
dhe fonologjia, që i studion këto njësi nga ana funksionale, përbëjnë dy
aspekte studimi të një disipline të vetme gjuhësore, prandaj fonologjinë e
quajnë edhe fonetikë funksionale.
ASPEKTI FUNKSIONAL OSE
FONOLOGJIK I TINGUJVE