1. Θεωρίες θρησκευτικής ανάπτυξης και αγωγής
ΤΑ ΨΥΧΙΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΤΑΔΙΑ
ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΤΑ ERIK ERIKSON
(1902 – 1994)
Γ. Δ. Καπετανάκης

2.  Ο άνθρωπος. Γεννήθηκε στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας. Ο Δανός
πατέρας του εγκατέλειψε την οικογένεια προτού να γεννηθεί ο Erik. Η
Εβραία μητέρα του παντρεύτηκε αργότερα έναν γιατρό. Το ενδιαφέρον
του Erikson για την ταυτότητα αναπτύχθηκε νωρίς και βασίστηκε στη
σχολική εμπειρία του. Στο Δημοτικό, τα άλλα παιδιά τον πείραζαν για τη
σκανδιναβική καταγωγή του, επειδή ήταν ψηλός, ξανθός και
γαλανομάτης. Στο Γυμνάσιο τον απόρριψαν λόγω της εβραϊκής
καταγωγής του. Ο Erikson σπούδασε και δίδαξε Τέχνη. Ενώ δίδασκε σε
ένα ιδιωτικό σχολείο στη Βιέννη, γνώρισε την Άννα Φρόιντ, κόρη του
Σίγκμουντ. Υπέστη ο ίδιος ψυχανάλυση, εμπειρία που τον οδήγησε να
γίνει αναλυτής. Εκπαιδεύτηκε στο Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο της Βιέννη και,
επίσης, μελέτησε την παιδαγωγική μέθοδο Montessori, η οποία
επικεντρώνεται στην ανάπτυξη του παιδιού.
Erik Erikson (1902-1994): ο ψυχολόγος της
ελπίδας

3. Erik Erikson (1902-1994): ο ψυχολόγος
της ελπίδας
 Σταδιοδρομία.
 Αφού ταξίδεψε σε όλη την Ευρώπη, ο Erikson μελέτησε την ψυχανάλυση
με την Anna Freud, κόρη του Sigmund, και απόκτησε πιστοποίηση από
την Ψυχαναλυτική Εταιρεία της Βιέννης.
 Το 1933 ο Erikson πήγε στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου υπήρξε ο πρώτος
ψυχαναλυτής παιδιών στη Βοστόνη, πριν του προσφερθεί μια θέση
καθηγητή στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ. Δίδαξε στο πανεπιστήμιο
Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας, στο Γέιλ, στο Ψυχαναλυτικό Ίδρυμα του Σαν
Φρανσίσκο, στο Κέντρο Austen Riggs και το Κέντρο Ερευνών των
Επιστημών της Συμπεριφοράς.
 Δημοσίευσε βιβλία σχετικά με τις θεωρίες και έρευνές του, μεταξύ των
οποίων και το βιβλίο «Παιδική ηλικία και κοινωνία». Για το βιβλίο του «Η
αλήθεια του Ghandi» του απονεμήθηκε το βραβείο Pulitzer.
 *Letter to Gandhi, JULY 31, 1969, Erik H. Erikson

4.  Συνεισφορά στην ψυχολογία.
 Ενώ η θεωρία του Freud εστιάζει στις ψυχοσεξουαλικές
πτυχές της ανάπτυξης, οι πολυπολιτισμικές επιρροές που
δέχτηκε ο Erikson τον βοηθούν να διευρύνει την
ψυχαναλυτική θεωρία.
 Πέρασε πολύ χρόνο μελετώντας τη ζωή των Σιου της Νότιας
Ντακότα και των Γιούροκ της Βόρειας Καλιφόρνιας.
Χρησιμοποίησε τη γνώση που κέρδισε από αυτές τις
πολιτιστικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιρροές για να
αναπτύξει περαιτέρω την ψυχαναλυτική θεωρία.
 Συνέβαλε, επίσης, στην κατανόηση της προσωπικότητας,
όπως αυτή αναπτύσσεται και διαμορφώνεται κατά τη
διάρκεια της ζωής.
 Ο Erikson είναι πιο γνωστός για τα στάδια ψυχοκοινωνικής
ανάπτυξης που διατύπωσε, και πιο συγκεκριμένα για την
κρίση ταυτότητας.

5.  Η ψυχοκοινωνική ανάπτυξη.
 Η θεωρία του Erikson είναι μια από τις πιο γνωστές θεωρίες προσωπικότητας. Όπως και ο Freud, ο Erikson θεώρησε
ότι η προσωπικότητα αναπτύσσεται σε μία σειρά σταδίων. Αντίθετα όμως με τη θεωρία των ψυχοσεξουαλικών
σταδίων, ο Erikson περιγράφει τον αντίκτυπο της κοινωνικής εμπειρίας κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής. Ένα
από τα κύρια στοιχεία της θεωρίας του Erikson είναι η ανάπτυξη της ταυτότητας του εγώ. Η ταυτότητα του εγώ είναι η
συνειδητή αίσθηση του εαυτού, την οποία αναπτύσσουμε μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Σύμφωνα με
Erikson, η ταυτότητα του εγώ μάς αλλάζει συνεχώς λόγω της νέας εμπειρίας και των πληροφοριών που αποκτάμε
στις καθημερινές αλληλεπιδράσεις μας με άλλους. Εκτός από την ταυτότητα του εγώ, ο Erikson, επίσης, θεώρησε ότι
η αντίληψη της ικανότητάς μας παρακινεί τις συμπεριφορές και τις ενέργειές μας. Στη θεωρία του Erikson, σε κάθε
στάδιο το άτομο ενδιαφέρεται να γίνει ικανό σε έναν τομέα της ζωής του. Αν το στάδιο αντιμετωπίζεται καλά, το
πρόσωπο θα αισθανθεί μια αίσθηση κυριαρχίας (mastery). Αν το στάδιο δεν ρυθμιστεί σωστά, το άτομο θα βγει με
μια αίσθηση ανεπάρκειας. Ο Erikson διαπιστώνει ότι οι άνθρωποι, σε κάθε στάδιο, βιώνουν μια σύγκρουση που
αποτελεί μια κρίσιμη καμπή στην ανάπτυξή του (ψυχολογική κρίση). Κατά την άποψη του Erikson, αυτές οι
συγκρούσεις είναι κεντροθετημένες είτε στην ανάπτυξη μιας ψυχολογικής ποιότητας είτε στην αποτυχία να
αναπτυχθεί αυτή η ποιότητα. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, η δυνατότητα για την προσωπική ανάπτυξη ή για
την αποτυχία είναι το ίδιο υψηλή.

6. Το επίτευγμα της ταυτότητας
 εμφανίζεται όταν περάσει ένα άτομο από μια εξερεύνηση
των διαφορετικών ταυτοτήτων και έχει αναλάβει δέσμευση
για μία.
 Η ανάπαυλα (moratorium) είναι η θέση ενός προσώπου
που έχει ενεργά εμπλακεί στη διερεύνηση διαφορετικών
ταυτοτήτων, αλλά δεν έχει αναλάβει μια υποχρέωση.
 Η θέση αποκλεισμού είναι όταν ένα πρόσωπο έχει
αναλάβει μια υποχρέωση χωρίς να προσπαθήσει
προηγουμένως να κάνει οποιαδήποτε διερεύνηση.
 Η διάχυση ταυτότητας εμφανίζεται όταν δεν υπάρχει ούτε
κρίση ταυτότητας ούτε υποχρέωση.

7.  Οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι εκείνοι που έχουν
αναλάβει μια ισχυρή δέσμευση για μια ταυτότητα τείνουν
να είναι ευτυχέστεροι και υγιέστεροι από εκείνους που δεν
έχουν. Εκείνοι που βρίσκονται σε κατάσταση διάχυσης
της ταυτότητας, τείνουν να αισθάνονται ότι δεν έχουν βρει
μια θέση στον κόσμο και δεν έχουν μια αίσθηση
ταυτότητας. Στο σημερινό γρήγορα μεταβαλλόμενο
κόσμο, οι κρίσεις ταυτότητας είναι πιο κοινές απ’ ό,τι την
εποχή του Erikson. Το να ερευνήσεις τις διαφορετικές
πτυχές σου στους διαφορετικούς τομείς της ζωής,
συμπεριλαμβανομένου του ρόλου σου στην εργασία,
μέσα στην οικογένεια και στις ρομαντικές σχέσεις σου,
μπορεί να βοηθήσει να ενισχυθεί η προσωπική ταυτότητά
σου.

8. Οι επιπτώσεις της θεωρίας
του Erikson στην εκπαίδευση
 Τα χαρακτηριστικά των παιδιών και των εφήβων
στα διάφορα στάδια που περιγράφονται από τον
Erikson, και τις προκλήσεις και τις κρίσεις που
αντιμετωπίζουν κατά τη διάρκεια αυτών των
σταδίων, έχουν πολλές επιπτώσεις στην
εκπαίδευση και τους εκπαιδευτικούς. Γενικά, η
καλύτερη προσέγγιση για την ενίσχυση των
παιδιών, στην προσπάθειά τους να αναπτύξουν
το εγώ τους, είναι να χρησιμοποιηθούν οι
στρατηγικές ενδυνάμωσης της εμπιστοσύνης και
τη δυνατότητάς τους στη θετική λήψη
αποφάσεων.

9. Η συμβολή του Ε.Ε. στη θεώρηση
της Ανάπτυξης του Εφήβου
 Τόνισε τόσο τον ψυχοκοινωνικό παράγοντα όσο και τη
σημασία των ενστίκτων για την ανάπτυξη της
προσωπικότητας.
 Επέκτεινε χρονικά τα στάδια της ανάπτυξης ώστε να
καλύπτουν ολόκληρο τον κύκλο ζωής και μίλησε για τα κύρια
ψυχικά φαινόμενα που προκύπτουν κατά τα τελευταία στάδια
 Παρατήρησε ότι οι άνθρωποι στρέφονται προς το παρελθόν
το ίδιο όπως και προς το μέλλον τους, και ότι ο τρόπος που
ερμηνεύουν το μέλλον μπορεί να αποτελεί εξίσου σημαντικό
μέρος της προσωπικότητάς τους όσο και ο τρόπος με τον
οποίον ερμηνεύουν το παρελθόν τους.

10. 1. 0-5 ετών
(0-1)
Βασική εμπιστοσύνη ενάντια στη βασική
δυσπιστία
Ενόρμηση – ελπίδα Στοματικό
2. 0-5 ετών
(1-3)
Αυτονομία ενάντια στην ντροπή και την
αμφιβολία
Αυτοέλεγχος – θέληση Πρωκτικό
3. 0-5 ετών
(3-5)
Πρωτοβουλία ενάντια στην ενοχή Κατεύθυνση – σκοπός Φαλλικό
4. 6-14 ετών Εργατικότητα ενάντια στην κατωτερότητα Μέθοδος – επάρκεια Λανθάνον
5. 14-18 ετών Ταυτότητα ενάντια στη σύγχυση των ρόλων Αφοσίωση – πιστότητα Πρώιμο
γενετήσιο
6. Ενηλικίωση Οικειότητα ενάντια στη μόνωση Σχέση – αγάπη Γενετήσιο
7. Ώριμη ηλικία Γενεσιουργικότητα ενάντια στη στασιμότητα Παραγωγή – μέριμνα Γενετήσιο
8. Γεροντική
ηλικία
Ακεραιότητα του εγώ ενάντια στην
απόγνωση
Απάρνηση – σοφία Γενετήσιο

11. 1. Βασική εμπιστοσύνη ενάντια στη βασική
δυσπιστία
Τα βρέφη μαθαίνουν να εμπιστεύονται
άλλους για να φροντίζουν τις βασικές
ανάγκες τους. Αν αυτοί που τα φροντίζουν
αρνούνται ή είναι ασυνεπείς στη φροντίδα
τους, το βρέφος μπορεί να δει τον κόσμο
ως ένα επικίνδυνο μέρος γεμάτο
αναξιόπιστους ανθρώπους. Η μητέρα ή η
πρώτη τροφός είναι ο κοινωνικός
παράγοντας κλειδί.

12. 2. Αυτονομία ενάντια στην ντροπή και την
αμφιβολία
Τα παιδιά μαθαίνουν να είναι αυτόνομα (να
τρέφονται και να ντύνονται μόνα τους, να
προσέχουν την υγιεινή τους κ.λπ.).
Η αποτυχία να επιτευχτεί αυτή η ανεξαρτησία
μπορεί να ωθήσει το παιδί να αμφιβάλλει για
τις δυνατότητες του και να αισθανθεί ντροπή.
Οι γονείς είναι οι κοινωνικοί παράγοντες κλειδί.

13. 3. Πρωτοβουλία ενάντια στην ενοχή
 Τα παιδιά προσπαθούν να ενεργούν σαν μεγάλοι, δεχόμενοι
ευθύνες που ξεπερνούν την ικανότητα τους να τις
χειριστούν. Μερικές φορές υιοθετούν στόχους ή
αναλαμβάνουν δραστηριότητες που συγκρούονται με αυτές
των γονιών τους και των άλλων μελών της οικογένειας και
αυτές οι συγκρούσεις μπορεί να τα κάνουν να αισθάνονται
ένοχα. Η επιτυχής επίλυση αυτής της κρίσης απαιτεί μια
ισορροπία: το παιδί πρέπει να διατηρήσει μια αίσθηση
πρωτοβουλίας κι ωστόσο να μάθει να μην προσκρούει στα
δικαιώματα, προνόμια ή τους στόχους των άλλων. Η
οικογένεια είναι ο κοινωνικός παράγοντας κλειδί.

14. 4. Εργατικότητα ενάντια στην κατωτερότητα
Την περίοδο αυτή το παιδί συγκρίνει τον
εαυτό του με τους ομοίους του. Τα παιδιά
μαθαίνουν σημαντικές κοινωνικές και
ακαδημαϊκές δεξιότητες. Αν είναι εργατικά,
αποκτούν κοινωνικές και ακαδημαϊκές
ικανότητες και νιώθουν αυτό επιβεβαίωση.
Αποτυχία στην απόκτηση αυτών των
σημαντικών ιδιοτήτων οδηγεί σε αισθήματα
κατωτερότητες. Σημαντικοί κοινωνικοί
παράγοντες είναι οι δάσκαλοι και οι όμοιοί
τους.

15. 5. Ταυτότητα ενάντια στη σύγχυση των ρόλων
Ο έφηβος καταπιάνεται με το ερώτημα “ποιός
είμαι”; Η περίοδος αυτή είναι το σταυροδρόμι
μεταξύ παιδικής ηλικίας και ωριμότητας. Οι
έφηβοι πρέπει να καθιερώσουν βασικές
κοινωνικές και επαγγελματικές ταυτότητες,
ειδάλλως θα παραμείνουν μπερδεμένοι
σχετικά με τους ρόλους που πρέπει να
παίξουν ως ενήλικες. Ο κοινωνικός
παράγοντας κλειδί είναι η παρέα των ομοίων.

16. 6. Οικειότητα ενάντια στη μόνωση
Πρωταρχικό καθήκον σε αυτό το στάδιο
είναι η δημιουργία ισχυρών φιλικών σχέσεων
και η επίτευξη συναισθημάτων αγάπης και
συντροφικότητας (ή μοιρασμένης
ταυτότητας) με έναν άλλο άνθρωπο. Αν ο
έφηβος δεν μπορέσει να δημιουργήσει
φιλίες ή/και μια στενή σχέση τότε
πιθανότατα βιώνει συναισθήματα μοναξιάς
και απομόνωσης. Κοινωνικοί παράγοντες
κλειδί στο στάδιο αυτό είναι οι εραστές,
σύζυγοι και στενοί φίλοι (και των δύο
φύλων).

17. 7. Γενεσιουργικότητα ενάντια στη στασιμότητα
Σε αυτό το στάδιο, οι ενήλικες έχουν καθήκον να γίνουν
παραγωγικοί στη δουλειά τους και να αναθρέψουν τις
οικογένειας τους ή/και να φροντίσουν τις ανάγκες των νέων
ανθρώπων. Αυτό το μέτρο “παραγωγικότητας” καθορίζεται
από την καλλιέργεια καθενός. Αυτοί που είναι ανίκανοι ή
απρόθυμοι να αναλάβουν αυτές τις ευθύνες θα γίνουν στάσιμοι
και/ή εγωκεντρικοί. Σημαντικοί κοινωνικοί παράγοντες είναι οι
σύζυγοι, τα παιδιά και οι κοινωνικοί κανόνες.

18. 8. Ακεραιότητα του εγώ ενάντια στην απόγνωση
Ο γηραιότερος ενήλικας αναπολεί τη
ζωή του, βλέποντας την είτε ως
σημαντική, παραγωγική και ευτυχή
εμπειρία είτε ως μεγάλη απογοήτευση,
γεμάτη ανεκπλήρωτες υποσχέσεις και
απραγματοποίητους στόχους. Οι
εμπειρίες της ζωής καθενός, ιδιαίτερα
οι κοινωνικές εμπειρίες, καθορίζουν την
έκβαση αυτής της τελευταίας κρίσης
της ζωής.