Bab ini menjelaskan tentang "Tembang Macapat" , semoga bermanfaat.

1. Tembang
Macapat
NEZA AINI ARIYANTO
26
XI MIPA 3
SMA NEGERI 1 KOTA PASURUAN

2. Daftar Isi:
1. Filosofi tembang macapat...1-12
1. Filosofi tembang macapat...1-12
2. Ancase tembang macapat.....13
2. Ancase tembang macapat.....13
3. Pangerten guru gatra, guru wilangan
3. Pangerten guru gatra, guru wilangan
guru lagu............14
guru lagu............14
4. Tabel guru gatra,wilangan,lagu saka
4. Tabel guru gatra,wilangan,lagu saka
tembang macapat..........15
tembang macapat..........15
5. Unsur kebasaan tembang macapat lan
5. Unsur kebasaan tembang macapat lan
tuladhane...............16-21
tuladhane...............16-21

3. Tembang macapat (Tembang Cilik) yaiku
tembang utawa geguritan tradhisional Jawa.
Saben bait Macapat nduweni larik ukara kang
diarani gatra,lan saben gatra nduweni cacahing
gatra (guru wilangan) lan dipungkasi kanthi swara
pungkasan kang diarani guru lagu. Biasane
Macapat ditegesi maca papat-papat (wacan
papat- papat), yaiku cara maca sing rangkep
saben pateng gatra. Macapat dikira muncul ing
pungkasaning Majapahit lan wiwitane pengaruh
Walisanga, nanging iki mung bisa diarani kahanan
ing Jawa timur lan Bali macapat wis dikenal
sadurunge agama Islam. Tembang Macapat
nduweni makna lan wataking tertentu.
Halaman 1
Filosofi

4. Tembang
Maskumambang
Maskumambang asale saka rong tembung yaiku
mas lan kumambang sing ing basa Indonesia
tegese emas ngambang. Tembang macapat
Maskumambang nyritakake tataran kapisan ing
lelampahaning manungsa. Maskumambang
nglambangake bocah sing isih ana ing guwa
garba utawa bisa uga diarani ing alam roh.
Watake susah, sedhih, lan melas asih.
Halaman 2

5. Proses lahir manungsa kang etimologi tembung
tegese lair saka bayi jenenge manungsa, ana
papat hawa nafsu sing bakal njelma dadi daya
ing perkembangane dadi manungsa mengko,
daya saka nafsu iki mbantu awak manungsa
kanggo bisa nyusup, mlaku lan ngerti urip awal
minangka bocah.
Watake tinarbuka.
Halaman 3
Tembang Mijil

6. Ing umur bocah, manungsa wiwit sinau adaptasi
lan tuwuh berkembang sajrone wektu lan urip.
Sinom tegese gegambaran mudha kang endah
lan kebak pangarep-arep lan angen-angen
dolanan lan nongkrong karo kanca - kanca, uga
nuwuhake kabisan pikiran lan ati supaya bisa
nduweni kekarepan lan pengarep-ngarep.
Watake sabar, grapyak, lan sumanak.
Halaman 4
Tembang Sinom

7. Nyritakake babagan pembentukan karakter
manungsa lan lumaku ing dalan kanggo cita -
cita. Sekolah lan ngerti Urip ing njaba omah
minangka kegiatan manungsa individu. "Kinanthi"
asale Saka tembung "kantin" utawa tuntunan
kang ateges butuh pituduh utawa dalan kang
bener.
Watake seneng, tresna asih, lan nuladhani.
Halaman 5
Tembang Kinanthi

8. Pangrembakane pikiran, hawa nepsu, jiwa lan
ragane manungsa kang kinandhut ing pola urip
lan lingkungan. Banjur manungsa wiwit iwit
mlebu fase rasa utawa asring diartikake
minangka pola asmara.
Watake tresna asih lan sedhih.
Halaman 6
Tembang
Asmaradana

9. Sawise kesepakatan kanggo uri bebarengan karo
pasangan saka wong loro sing nyoba kanggo
ngatur ego dhewe-dhewe, prasetya digayuh ing
bebrayan kanggo nyawiji katresnan ing siji rumah
tangga.
Watake grapyak lan sumanak.
Halaman 7
Tembang Gambuh

10. Sakwise manungsa loro manunggal, wong tuwa
anyar loro mau munculing panggung Donya, lair
saka bebrayan, wiwit Urip kaya sing dialami wong
tuwane. Fase iki bisa ditegesi minangka nggoleki
stabilitas sosial lan kesejahteraan kanggo dadi
cukup nilai, pangan, sandhang lan papan.
Watake luwes lan ndudut ati.
Halaman 8
Tembang
Dhandanggula

11. Gegambaran manungsa kang kudu wani ngadhepi
sakehing pacoban urip lan nduweni watak paraga
kang wis disinaoni lan emosi kang luber.
Watake galak, sereng, lan kebak napsu.
Halaman 9
Tembang Durma

12. Manungsa wiwit bisa ngendhaleni hawa - nepsu
kadonyan lan manut dhawuhe kang maha akarya,
bisa uga diarani pasrah lan sadar marang wates-
watesing uripe manungsa ing donya, mula bisa
diarani nampa takdir gusti.
Watake sereng lan gagah.
Halaman 10
Tembang Pangkur

13. Manungsa pinanggih malih kaliyan Gusti Ingkang
maha kuasa ing pundi jiwanipun pisah kaliyan
raganipun manungsa.
Watake sedhih lan kentekan pangarep-arep.
Halaman 11
Tembang Megatruh

14. Tembung Pucung utawa Pocung ditegesi
minangka wong mati sing wis ana ing kuburan.
Tembang macapat pucung diibaratake tataran
pungkasan ing urip manungsa, yaiku ana ing
akhirat.
Watake sakpenake lan kurang greget.
Halaman 12
Tembang Pocung

15. 4
Langkah 4
Kuartal 4 2020
Kanggo rasa sedhih kang ngenesake.
Kanggo pitutur nasihat, uga cerita bab katresnan.
Kanggo crita lan pitutur.
Kanggo pitutur lan nelakake rasa tresna asih.
Kanggo nelakake rasa brangta, tresna asih lan crita
katresnan.
Kanggo nyritakake pitutur.
Kanggo ngandhakake crita apa bae, ing ngendi bae, lan kapan
bae.
Kanggo nyritakake wong kang nesu lan kahanan perang.
Kanggo nyritakake rasa mangkel lan peperangan.
Kanggo crita kang nggrantesake ati.
Kanggo geguyonan lan pitutur.
Halaman 13
Ancase Tembang
Macapat

16. Pangerten guru gatra, guru
wilangan, lan guru lagu.
Maskumambang
Jumlah guru gatra : 4
Guru wilangan : 12, 6, 8, 8
Guru lagu : i, a, i, a, a
Mijil
Jumlah guru gatra : 6
Guru wilangan : 10, 6, 10, 10, 6, 6
Guru lagu : i, o, e, i, i ,u
Sinom
Jumlah guru gatra : 9
Guru wilangan : 8, 8, 8, 8, 7, 8, 7, 8, 12
Guru lagu : a, i, a, i, i, u ,a ,i, a
Kinanthi
Jumlah guru gatra : 6
Guru wilangan : 8, 8, 8, 8, 8, 8, 8
Guru lagu : u, i, a, i, a, i
Asmarandana
Jumlah guru gatra : 7
Guru wilangan : 8, 8, 8, 8, 7, 8, 8
Guru lagu : a, i, e, a, a, u, a
Halaman 14
Guru Gatra yaiku akehe gatra (baris)
saben sapada (bait) tembang.
Guru Wilangan yaiku akehe wanda
(suku kata) ing saben gatra (baris)
tembang.
Guru Lagu yaiku dhong-dhinge/tibane
swara ing saben pungkasane gatra.
Acara, kemitraan, iklan
— sebutkan sarana-
sarana yang efektif
untuk menjangkaunya.
Gambuh
Jumlah guru gatra : 5
Guru wilangan : 7, 10, 12, 8, 8
Guru lagu : u, u, i, u, o
Dandanggula
Jumlah guru gatra : 10
Guru wilangan : 10, 10, 8, 7, 9, 7, 6, 8, 1
Guru lagu : i, a, e, u, i, a, u ,a ,i, a
Durma
Jumlah guru gatra : 7
Guru wilangan : 12, 7, 6, 7, 8, 5, 7
Guru lagu : a, i, a, a, i, a, i
Pangkur
Jumlah guru gatra : 7
Guru wilangan : 8, 11, 8, 7, 12, 8, 8
Guru lagu : a, i, u, a, u, a, i
Megatruh
Jumlah guru gatra : 5
Guru wilangan : 12, 8, 8, 8, 8
Guru lagu : u, i, u, i, o
Pocung
Jumlah guru gatra : 4
Guru wilangan : 12, 6, 8, 12
Guru lagu : u, a, i, a

17. Halaman 15
Tabel guru gatra,
wilangan, lagu
saka tembang
macapat

18. A. Tembung Garba Lumrah
Tembung Garba Lumrah yaiku gabungan saka
rong tembung kang digandheng dadi siji
tanpa ana owah-owahan utawa tambahan
aksara / Tembung loro sing dirangkep dadi
siji tanpa tambahan aksara utowo owahan.
Halaman 16
yaiku tembung loro utawa luwih sing digabung dadi siji,
kanthi ngurangi jumlah wanda lan nduwe makna dewe,
tembung garba uga diarani sinandhi. Ancase Tembung
Garba yaiku kanggo tembung kiasan, kanggo obrolan
saben dina, lan kanggo cekak 2 tembung supaya gampil
ngucap/lafal.
Tembung Garba ing basa Jawa ana 4 jinis yaiku :
Tembung Garba
B. Tembung Garba Sustrawan
Tuladhane :
1.raneki = arane dan iki.
2.mahmeru = maha dan meru.
3.riyangga = priya dan angga.
Tembung Garba Sustrawan yaiku gabungan
saka rong tembung dadi siji kanthi nambahi
aksara W lan rada ngowahi tembung /
Tembung loro kang dirangkep dadi siji kanthi
ngowahi tembung lan ditambahi aksara W.
lumakweng = lumake ing.
nujwari = nuju dan ari.
sinom = isih dan enom.
Tuladhane :
1.
2.
3.

19. C. Tembung Garba Sustra Ye
Tembung Garba Sustra Ye yaiku gabungan
saka rong tembung dadi siji kanthi nambahi
aksara y / Tembung loro sing dirangkep dadi
siji kanthi nambahi aksara y.
Halaman 17
D. Tembung Garba Warga Ha
Tuladhane :
1.dupyarsa = dupi dan arsa.
2.lagyantuk = lagi dan antuk.
3.taksyalit = taksih dan alit.
Tembung Garba Warga Ha yaiku gabungan
saka rong tembung dadi siji kanthi nambahi
sawetara aksara / Tembung loro sing
dirangkep dadi siji kanthi nambah aksara
sawetara.
Aneng = ana dan ing.
kalokeng = kaloka dan ing.
lebdheng = lebdha dan ing.
Tuladhane :
1.
2.
3.

20. Tembung Kawi
Tembung kawi yaiku jenise tembung kang cak-
cake winates ana ing basa endah, umpamane
kanggo ing kesenian kethoprak, wayang lan
acara liane kang gegayutan karo adat kejawen.
Halaman 18
Ayun = arep gelem
Badhama = gaman
Cakra = rodha
Tuladhane :
1.
2.
3.
Ancase Tembung Kawi yaiku :
1.Tembung kawi digunakake ing kasusastran
kuna, kayata ing kakawin lan prasasti.
2.Biasane tembang Kawi digunakake ing
pagelaran kethoprak, wayang wong, lan
wayang kulit.
3.Ing adat Jawa, Tembung Kawi asring
digunakake ing bebrayan.

21. Tembung Dasanama
Teges Dasanama asale saka tembung “dasa”
lan “jeneng”. Dasa tegese sepuluh, lan nama
tegese asma, julukan utawa jeneng. Yen
digabung, tegese dasanama yaiku sepuluh
jeneng.
Halaman 19
Tuladhane :
1. Awak =
wak, lingga, dhiri, raga, angga, deha, badan, tubuh, sulaksana.
2.Banyu =
we, tirta, warih, har, sindu, wayi, tuban, hèr, amêrta, arjuna, udaka,
sangara, jala, jahni, jahnawi, jahning.
3.Jam =
tabuh, pukul, tabèh, gathi, gathita.
Tembung dasanama umume digunakake ing
karya sastra, kayata geguritan, tembang,
parikan lan karya sastra liyane. Ananging
saged dipunginakaken wonten ing
padintenan, mliginipun kangge
nyempurnakaken tetembungan utawi
nggampilaken pesen dhateng mitra tutur.

22. Sandi Asma
Tegese sandiasma yaiku asma kang sinandi utawa jeneng/aran kang
didhelikake. Panganggone sandi asma iku lumrahe ing tembang, yaiku asmane
kang ngarang dipisah-pisah wandane, sinamur ing gatraning tembang. Ing
buku Wewarah Basa Jawa anggitane Y. Suwarno, dkk (1998) disebutake yen
sandi asma iku ana pirang-pirang warna yaiku.
1. Dumunung ing saben pada lingsa, ana ing wiwitan utawa ana pedhotan lan
ana ing wanda
wekasan.
2. Dumunung ing wiwitan tembang, dadi ana kang nganti sepuluh pada lagi
rampung.
Halaman 20
Tuladhane :

23. Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuwsantara
Sandi Karsa
Sandi karsa : ukara kang diwedharake kang
satemene kang
dipilah-pilah adhapur huruf. Sandi iki digawe
medharake
cipta, gagasan, utawa kekarepan.
Tuladhane :
Halaman 21