Buku Digital Tembang Macapat Rania Latifatul Husna XI IPS 1/28 SMAN 1 PASURUAN

1. Tembang macapat
Rania Latifatul H.
28 XI-IPS 1
SMAN 1 PASURUAN

2. Pangerten
Tembang macapat
Ancase tembang
macapat
Asal usul
tembang macapat
DAFTAR ISI :
1
2
3
Jinise tembang
macapat
4

3. Pangerten Guru
Gatra, Guru Wilangan,
lan Guru Lagu
Unsur Kebasaan
Tembang macapat
Tabel Guru Gatra,
Guru Wilangan, lan
Guru Lagu
DAFTAR ISI :
5
6
7
tuladha kagunaan
unsur kebasaan
8

4. Masalah 1
Beri ikhtisar masalah yang
mencolok dan jelaskan secara
singkat.
Puisi jawa utawa
gagrag lawas kang
dilagokake lan
kaiket dening
paugeran tartamtu.
Paugeran e ono telu
yaiku guru lagu,
guru wilangan, lan
guru swara.
Pangerten
tembang macapat
1

5. Masalah 1
Beri ikhtisar masalah yang
mencolok dan jelaskan secara
singkat.
Para leluhur ing tanah jawa
ngewarisi tradisi sing apik lan
menarik. Warisan budayane lan
nilai sing terkandung ing njerone
kasifat mantra = kakawin. Para
wali ngubah dadi bentuk puisi
utawa diaranu tembang cilik.
Tembang Cilik mengandung budi
pakerti kanggo ngajarake norma-
norma budaya sing apik.
Tembung macapat sering diarani
"Sedulur papat kalimat pancer"
sing ngarepake kabeh manungsa
miliki sifat manungsa.
Asal usul
tembang macapat
2

6. Masalah 1
Beri ikhtisar masalah yang
mencolok dan jelaskan secara
singkat.
1. Minangka Hiburan
2. Estetika
3. Pendhidhikan
4. Pagelaran Tradisional
5. Sarana Korespondensi
6. Humming Kanca Sing Makarya
7. Mantra Kanggo Ngusir Bala
8. Upacara Kumpul
ancase
tembang macapat
2

7. Apa wae jinise tembang macapat ?
a. Maskumambang
B. Mijil
c. sinom
d. kinanthi
e. asmaradana
f. gambuh
g. dandhanggula
h. durma
i. pangkur
j. megatruh
k. pocung
3

8. A. Maskumambang
Apa wae jinise tembang macapat ?
3
Ing fase iki masyarakat jawa ngadaake
syukuran supaya bayi selamet. Diawali
karo keadaan manungsa ing njero dudutan.
Pembentukan jasad sing mengambang ing
njero dudutan.
B. Mijil
Proses kelairan -> laire jabang bayi sing
diiringi karo 2 hal yaiku eseme kanggo wong
tuwa lan nangise bayi. Dilapisi 4 nafsu sing
bakal mbantu bayi iso tengkurep, ngerangkak,
mlaku, lan lakone kaya anak biasane.

9. d. kinanthi
C. sinom
Apa wae jinise tembang macapat ?
3
Usia anak sing belajar nyesuaiake dirine.
Sinom berarti penggambaran wayah enom sing
indah, sing penuh pangarerpan. Fase arek cilik
sing sinau, dulin gawe ningkatake pola pikir,
tindak tanduk bocah supoyo berkwmbang.
Ing prinsipe wong tuwa pingin anake berkembang ing
njero pola pikire, masa nemuake jati diri. Sinau ing njobo
omah. Kanthi : Bocah sing ngebutuhake tuntutan sing
becik lan bener saka 2 guru, yaiku guru sing ndapatake
pelajaran kahuripan. Ing omah disinauni agama lan
peradaban. Proses kinanthi bakal dadi ruwet yen ora ono
peran wong tuwo utawa diserahake ning pondok.

10. 3
Jumbuh dadi siji, yaiku komitmen nguwenehi
kahuripan bareng-bareng saka urip sing lanang
lan wedok. Menikah sing konsep e ora mung
nyatuake wong loro nanging nyatuake 2
keluwarga supaya rukun tentrem masio saka loro
suku lan sapanunggalane. Legowo karo onone
perbedaan.
f. gambuh
e. Asmaradana
Apa wae jinise tembang macapat ?
Pola pikir, nafsu, jiwa lan raga manungsa sing
ono ing lingkungan olah asmara. Fase munggah
mudune rasa sing kompleks, campuran ego +
toleransi + saling pangerten + saling kasih
sayang. Asmara sing menggebu-gebu yen ora
dibarengi karo iman sing kuat bakal keblowok
ning urip sing rusuh lan rusak.

11. 3
Durma -> Kebecikan tindak tanduk e lakon
kahuripan bersosialisasi. Ngadepi kabeh cobaan.
Gadahi wewatekan greget, wani, ngamuk, lan
sapanunggalane. Cobaan urip saka arta, ilmu,
mesem, lan dunga. Jiwa sing saling ngulurake
tangan marang wong susah, welas asih, lan
diadohake saka angkara murka.
h. durma
g. dandhanggula
Apa wae jinise tembang macapat ?
Marine loro insan utawa loro pasangan iki
dadi siji, sedoyone ngelakoni kahuripan
selayake wong tuwa. Tahap nggolek sandang,
pangan, papan, sing cukup, seporsi kebutuhane.
Wayahe regenarasi ngasilake keturunan.
Ngerasaake pait legi ne kahuripan.

12. Megat roh. Fase awak dhewe ketemu kalian sing
kuasa. Fase kepisahe e nyawa saka jasad. Proses
sing bedo tiap manungsane tergantung opo sing
dilakoni semasa urip e. Tilar dunia nduweni watak
prihatin, nelongso, loro ati, lan ngerontoh rontoh.
3
j. megatruh
i. pangkur
Apa wae jinise tembang macapat ?
Nangkur -> Nyingkirake hawa nafsu, sing
nyimpang nyingkir, angkara murka sing mulai
berkurang perkoro yuswa jiwa lan raga. Fase
prihatin sing dadi titik ati, kasil fase
penyadaran awak dhewe nerima takdir sing
kuasa.
k. pocung
Jasad sing dibungkus kain. Sawise misah jiwa lan
ragane lan dibalikake ning alam semesta,
dibungkus karo 5-7 lembar kain kafan. Roh
ngelanjutake kahuripan sesuai amalipun
manungsa semasa urip ing dunyo ninggalno opo
wae ning dunyo sing kasifat sementara.

13. Paugeran Tembang Macapat
5
Guru Lagu
Guru Gatra
Guru
Wilangan
Guru lagu kuwi wuni pungkasane
saben larik. Wuni pungkasane
saben gatra (a, i, u, e, o) uga
diarani dong dinge swara’.
Guru wilangan kuwi cacahe
wanda (jumlah suku kata)
saben larik (tiap baris)
Guru gatra kuwi cacahe
larik (banyaknya baris)
saben pada (tiap bait).

14. Tabel paugeran
6

15. unsur kebasaan
tembang macapat
7
1. Tembung
Kawi
2. Tembung
Garba
3. Tembung
Dasanama
4. Sandi
Asma
5. Sandi
Karsa

16. 1. Tembung Kawi
unsur kebasaan
tembang macapat
7
Kawi iku basa sastra. Akèh tetembungan saka
basa Kawi iku, dijupuk saka basa Sansekreta.
Anging yèn ngomongaké basa Kawi kerep uga
sing dikarepaké iku basa Jawa Kuna. Basa Kawi
akèh ditemoaké ing prasastiutawa kakawin.
Tembung basa Kawi iku séjé karo basa Jawa
Kuna. Basa Kawi iku sajatiné basa kasusastran
kamangka basa Jawa Kuna iku basa lugu
sadina-sadina.
Sanadyan kagolong basa mati, nanging
sakbeneré Basa Kawi iki durung sirna amarga
isih kerep dianggo ing pagelaran wayang golèk,
wayang wong lan wayang kulit. Kajaba iku uga
kerep dianggo ing sajeroning acara adat Jawa
kaya déné ing acara palakrama.

17. 2. Tembung Garba
unsur kebasaan
tembang macapat
7
Tembung Garba utawa tembung sinandhi yaiku
tembung loro utawa luwih sing digandheng dadi siji
sarana nyuda cacahing wandane.
Contoh tembung garba lan kalimate, yaiku;
1. Aneng saka tembung = Ana + ing, tegese ana ing.
2. Aranireki saka tembung = Arane + iki, tegese jenenge
iki.
3. Dadyewuh saka tembung = Dadi + ewuh, tegese
sarwa ewuh.
4. Dhemenyar saka tembung = Dhemen + anyar, tegese
senenge yen isih anyar.

18. 3. Tembung Dasanama
unsur kebasaan
tembang macapat
7
Dasanama yaiku tembung pirang-pirang kang duwe
teges siji utawa padha.
Dadi, tembung sing nduweni arti utawa maknsa sing
padha (sinonim).
Jinis tembung Dasanama yaiku :
- Asma Kewan
- Kata Kerja
- Penanggalan
- Tokoh wayang
- Tempat

19. 4. Sandi Asma
unsur kebasaan
tembang macapat
7
Sandi asma iku têgêse asma kang sinandi
utawa asma kang didhêlikake (digawe wadi).
Lumrahe sandi asma iku dumunung ana ing
têmbang, yaiku asmane kang ngarang dipisah-
pisah wandane, sinamur ana ing gatraning
têmbang. Sandi asma iku lumrahe dumunung
ing pada wiwitaning carita utawa ana
têmbang kang wêkasan dhewe, ana uga kang
dumunung ana têngah-têngahing carita,
nanging iku arang-arang kang tumindak.

20. 5. Sandi Karsa
unsur kebasaan
tembang macapat
7
Ukara kang diwedharake kamg
satemene sing dipilah pilah adhapur
huruf. Sandi iki digawe medharake
cipta gagasn utawa kekarepan.

21. Masalah 1
Beri ikhtisar masalah yang
mencolok dan jelaskan secara
singkat.
Tuladha kagunaan
unsur kebasaan
Saka kalimat "Rania Latifa"
2
Rawine sing ngehangatake manungsa ing bumi
Arjasa lestari, resik, lan neduhake awak
Ngarep-arep kahanan tumrap awet kanggo anak cucu
Irung sing bisa ngerasaake arume kembang ing taman
Aglis kahananku supaya selalu asri lan selawase
Laksmine langit kala iku sing selalu kebayang
Wong tuwo lan tinon kabeh tinansah ndeleng
Sempurnane langit mulai fajar nganti peteng
Tembung sing digawe :
Tembung Kawi -> Rawi : Srengenge
1.
Arjasa : Wit
Laksmi : Ayu
Tinon : Enom
2. Tembung Dasanama -> Ngarep-arep : Ngarsa-arsa
Irung : Grana, Prasana, Nasika
3. Tembung Garba -> Aglis (age lan gelis)

22. Tembang macapat
Matur Nuwun
Mugo bermanfaat yo rek !
SMAN 1 PASURUAN