Tembang macapat yaiku tembang utowo puisi tradisional ing tlatah. Buku iki isine yaiku filosofi tembang macapat, filosofi 11 tembang macapat saka tembang maskumambang nganti tembang pocung, lan uga ana ancase tembang macapat, paugerane tembang macapat lan contoh kaedah kebasaan e tembang macapat.

1. NAURA HAR T.
24
XI MIPA 4
SMA NEGERI 1 PASURUAN
Tembang
Macapat
I
I
I

2. Puji syukur Alhamdulillah materi "Tembang Macapat"
saged kababar wonten ing buku menika, mugi saged
mumpangadi tumrap kanca-kancaku sedaya lan
winasis Basa Jawa.
Kula nglenggana bilih pustaka menika wonten
kekiranganipun. Pramila sedaya panukarta saking
sinten kemawon katampi kanthi tulus saha bingahing
manah murih prayoginipun. Awit keparengipun
paring panukarta kaaturaken agenging panuwun.
Nuwun.
KATA PENGANTAR
PANYERAT
NAURA HAR TARTIARA
II
II
II

3. Judul
Kata Pengantar
Pengerten Tembang Macapat
Filosofi Tembang Macapat
I
II
1
2
Filosofi Tembang Maskumambang
Filosofi Tembang Mijil
Filosofi Tembang Sinom
Filosofi Tembang Kinanthi
Filosofi Tembang Asmaradana
Filosofi Tembang Gambuh
Filosofi Tembang Dhandhanggula
Filosofi Tembang Durma
Filosofi Tembang Pangkur
Filosofi Tembang Megatruh
Filosofi Tembang Pocung
Ancas Tembang Macapat
Paugeran Tembang Macapat
Tabel Paugeran Tembang Macapat
Unsur Kebasaan Tembang Macapat
DAFTAR ISI
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17

4. TEMBANG
Macapat
Tembang macapat saget pun wastani salah
satunggiling tembang utawi lagu daerah ingkkang
kawentar ing tanah Jawi. Dumugi samenika taksih
dipun sinau saha dipun ngrembakakaken dening
masyarakat Jawi. Tembang macapat pancen
ngremenaken dipun sinau. Wonten 11 tembang
macapat ingkang dipun kawruhi dening masyarakat
suku Jawi. Ingkang saben tembang macapat
nggadhahi watak , filosofi saha paugeran piyambak-
piyambak.
1
1
1

5. FILOSOFI
Tembang Macapat
Saking cacah 11 tembang macapat menika estunipun
mujudaken carios lampahing gesang manungsa
wiwit saking guwa garba, alam donya ngantos
dumugi ing alam kubur.
2
2
2

6. Tembang
MASKUMAMBANG
Filosofi Tembang Maskumambang
menika nyariosaken rikala manungsa cinipta
dening Kang Murbeng gesang rikala mapan
ing guwa garba saderengipun kaparingan
ruh, dereng saget pun mangertosi jalu
menapa pawestri.
Maskumambang saking
tembung “mas” ingkang
saget mangertosi jati
dhirinipun, saha
“kumambang” utawi
kemampul , ateges
gesangipun taksih
ngambang gumantung
dhatheng ibunipun rikala
wonten kandhutan.
Kang nduweni watak :
Menggah watakipun
tembang maskumambang
menika nggambaraken
swasana sedhih, susah
utawi nalangsa.
3
3
3

7. Tembang
MIJIL
Filosofi Tembang Mijil
mratelakaken bilih satunggaling wiji utawi winih sampun
lahir ing ngalam donya. Mijil pinangka pralambang
wiwitaning manungsa ngambah ing alam donya ingkang
taksih suci, taksih ringkih pramila taksih mbetahaken
pangrengkuh lan kedah dipun jagi.
Watakipun tembang mijil
nggambaraken swasana
ingkang tinarbuka, kebak
ing pitutur saha katresnan.
4
4
4

8. Tembang
SINOM
Filosofi Tembang Sinom
Tembung sinom tegesipun pucuking gegodhongan ingkang nembe
semi lan mekar. Tembang Sinom menika nggambaraken lampahing
gesang manungsa ingkang nembe ngancik diwasa. Minangka
jejering wiranem ingkang nembe mekar saget pun wastani remaja.
Nalika nglampahi jejering wiranem nggadhahi tanggel jawab ngudi
ngelmu ingkang sa inggilipun supados kagem sangu gesang ing
madyaning bebrayan.
Kang nduweni watak:
Tembang Sinom menika
watakipun supados saget
mangreh ing kasabaran,
ramah dhumateng sok
sintena kemawon lan
nengenaken dhateng laku
sumadulur.
5
5
5

9. Tembang
KINANTHI
Filosofi Tembang Kinanthi
Kinanthi saking tembung kanthi tegesipun dipun
gandheng utawi dipun tuntun. Filosofi tembang
Kinanthi menika nggambaraken lampahing
gesang tumrap lare ingkang nembe mbetahaken
panggandheng lan panuntun supados saget
jumangkah, tumindak supados ing tembenipun
mboten nalisir.
kang nduweni watak:
kebak ing pitutur,
patuladhan ingkang sae.
Tembang kinanthi cocok
sanget kangge
medharaken nasihat utawi
pitutur luhur.
6
6
6

10. Tembang
ASMARADANA
Filosofi Tembang Asmaradana
Tembung Asmaradana menika kapendhet saking
tembung” asmara “ ateges katresnan. Filosofi
tembang Asmaradana menika pinangka pralambang
lampahing gesang manungsa ngancik ing alam
katresnan antawisipun jalu kaliyan pawestri. Kangge
nemtokaken pasanganing gesang ing alam donya.
kang nduweni watak:
menika nggambaraken
rasa asih tinresnanan, lan
ugi nggadhahi watak
sedhih lan nalangsa.
7
7
7

11. Tembang
GAMBUH
Filosofi Tembang Gambuh
Tembung gambuh menika tegesipun: gathuk, nyambung
utawi cocog. Tembang Gambuh menika nggambaraken
lumampahing gesang manungsa ingkang sampun
pinanggih kaliyan jodhonipun ingkang sampun cocog ing
manah.
kang nduweni watak:
menika sumadulur, kebak
ing raos pasedherekan.
8
8
8

12. Tembang
DHANDHANGGULA
Filosofi Tembang Dhandhanggula
Tembung Dhandhanggula saking tembung dhandhang
lan gula. Dhandhang menika teges pangajab, dene gula
menika manis. Filosofi tembang Dhandhanggula
menika mawa teges gesanging manungsa kagungan
pangajab manggiha gesang ingkang mulya kebak ing
kabagyan.
kang nduweni watak:
Wondene tembang
dhandhanggula menika
sifatipun umum (universal),
luwes saget konjem ing
manah.
9
9
9

13. Tembang
DURMA
Filosofi Tembang Durma
Tembung Durma menika ateges weweh, peparing. Filosofi
tembang Durma menika bilih wonten ing panggesangan kita
tansah nengenaken weweh utawi darma dhateng tiyang
sanes. Bantu binantu kanthi ikhlas, sebab ngengeti gesang
menika mboten ajeg, kala mangsane kita taksih mbetahaken
pitulungan tiyang sanes.
kang nduweni watak:
menika tegas, semangat
ingkang makantar-kantar,
kebak ing nafsu amarah
10
10
10

14. Tembang
PANGKUR
Filosofi Tembang Pangkur
Tembung pangkur menika saking tembung mungkur ingkang
ateges nilaraken. Filosofi tembang Pangkur menika
nggambaraken tiyang gesang ingkang sampun mengkeraken
kadonyan (duniawi), nilaraken nafsu angkara murka,
nyimpangi saking tumindak awon. Sampun nyelak dhateng
Pangeran.
kang nduweni watak:
gagah, sentosa, prakosa lan
agenging manah. Tembang
Pangkur menika cocog
menawi kagem
mratelakaken semangat
pahlawan lan cariyos
perjuangan.
11
11
11

15. Tembang
MEGATRUH
Filosofi Tembang Megatruh
Tembung megatruh saking “megat” lan “roh”, ingkang
tegesipun pegat kaliyan rohipun. Filosofi tembang
megtruh menika nggmbaraken bilih sejarah gesangipun
ing alam donya sampun rampung. Roh ipun sampun
pegat kaliyan badan wadhag (jasmani) lan roh badhe
wangsul ing ngayunan Gusti.
kang nduweni watak:
sedhih, nalangsa.
12
12
12

16. Tembang
POCUNG
Filosofi Tembang Pocung
Pocung kapendhet saking tembung pocong.
Nggambaraken pungkasing lampahan gesang kita
utawi seda sasampunipun dipun suceni lajeng
kabungkus mori pethak utawi dipun pocong
saderengipun kapetak ing sasana laya.
kang nduweni watak:
mardika utawi bebas. Ugi
dipun wastani sakkarsanipun
pribadi. Biasanipun tembang
Pocung menika kagem
nyariosaken bab ingkang lucu
(humor) lan ugi kagem paring
pitutur.
13
13
13

17. Tembang macapat mujudaken peranganing budaya lan kasusastran
Jawa, sarta tembang macapat ana kang awujud lisan lan tulisan.
Tembang macapat iku dianggit mula bukane kanthi ancas/ pangajab
ditembangake lan dirungokake/ dimidhangetake, jalaran masyarakat
Jawa tradisional iku dhasare padha luwih seneng ngrungokake
katimbang sinau dhewe. Teges utawa maknane tembang macapat iku
maneka warna werdine, kang surasane kabeh bener lan bisa tinampa
kanthi nalar. Kang nyipta tembang macapat iku walisanga ing
pungkasaning karaton Majapahit akhir abad 15 Masehi. Wondene cacah
utawa gunggunge tembang macapat iku antarane para sarjana, para
winasis siji lan sijine ora padha; nanging kang lumrah lan sumebar ing
masyarakat, cacahing tembang macapat iku ana 11 (sewelas). Mula
gunane tembang macapat, saliyane supaya ditembangake; uga kanggo
salah sawijining sarana nyimpen/ ndokumentasi prakara-prakara kang
penting banget nganggo wujud tembang macapat; pamrihe bisa
nggampangake pangeling-eling lan kanggo nyenengane kang padha
maca. Sajroning tembang macapat iku ngemot pitutur, piwulanging urip
kang akeh banget; kayata: "pitutur para prajurit, generasi mudha kang
utama, panyaruwe/ kritik sosial, cangkriman/ teka-teki, lelucon/ humor,
tontonan".
ANCASE
Tembang Macapat
14
14
14

18. Tembang Macapat
PAUGERAN
Guru Gatra
Guru gatra yaiku cacahing gatra ing tembang
macapat.
Guru Wilangan
Guru wilangan yaiku cacahing wanda saben sagatra.
Guru Lagu
Guru lagu yaiku tibaning swara ing pungkasaning
gatra.
Paugeran tembang macapat wis kawengku dening guru: "gatra,
wilangan/ wanda, lagu/ dhong-dhing; pedhotan". Kaindahaning
tembang macapat iku bisa kadulu saka akehing cengkok 'model,
gaya' tembang macapat (papan panggonan/ dhaerah, asmaning
priyantun).
15
15
15

19. Tembang Macapat
TABEL
PAUGERAN
16
16
16
No Jinis Tembung Guru Gatra Guru Wilangan lan Guru Lagu
1. Pocung 4 12i, 6a, 8i, 8a
2. Maskumambang 4 12u, 6a, 8i, 12a
3. Megatruh 5 12u, 8i, 8u, 8i, 8o
4. Gambuh 5 7u, 10u, 12i, 8u, 8o
5. Mijil 6 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
6. Kinanthi 6 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
7. Asmaradana 7 8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a
8. Pangkur 7 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i
9. Durma 7 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7a
10. Sinom 9 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a
11. Dhandanggula 10 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12e, 7a

20. Tembung garba yaiku tembung loro sing digandheng dadi
siji sarana kanggo nyuda cacahe wanda, kanggo nyocogake
cacahe wanda ing sajroning tembang, lan kanggo
ngringkes tembung ing sajroning ukara.
Tembung garba kaperang dadi 3, yaiku :
1. Tembung loro utawa luwih menawa digarba banjur
muncul aksara “y”, tuladha:
Lagyaning=lagi dan ning
Taksyalit=taksih dan alit
Kalyan=kalih dan lan
Dupyarsa=dupi dan arsa
Sugyarta=sugih dan arta
2. Tembung loro utawa luwih menawa digarba banjur
muncul aksara “w”, tuladha:
Kajwareng=kajuwara dan ing
Lumakweng=lumake ing
Ratwagung=ratu dan agung
Ratwelok=ratu dan elok
3. Tembung loro utawa luwih sing kagarba nganggo
tembung maha, ananging tembung maha kasebut mung
muni “mah”, tuladha:
Maharja=maha dan raja
UNSUR
KEBASAAN
Tembang Macapat
17
17
17
1. Tembung Garba

21. Tembung kawi yaiku tembung – tembung kanga sale saka
basa Jawa Tengahan utawa Jawa Kuna. Tembung kawi
rinaket banget karo basa rinengga jalaran tembung kawi
akeh digunakake ing basa rinengga. Basa rinengga yaiku
basa kang digunakake kanggo nggambarake kaendahan
lan kawibawan.
Tuladha:
Agni= geni
Agra= pucuk
Ajar= pandhita
Aji= Ratu, Raja
Akasa = awang-awang
Aldaka = gunung
Amba = aku, ingsun
Brama = geni
Bramantya = nesu
Brangtha = kasmaran
Brastha = rusak, ilang
Cintra = susah, cilaka
Cipta = ngarang
Citra = gambaran
UNSUR
KEBASAAN
Tembang Macapat
18
18
18
2. Tembung Kawi

22. Dasanama yaiku wong siji duwe jeneng nganti sepuluh,
malah kadhang luwih, kang padha tegese utawa meh
padha tegese.
Tuladha :
Sira = kowe, sampeyan, panjenengan
Rina = rinten, siyang, awan
Sudra = papa, mlarat, sengsara, kere
Misuwur = kawentar, kaloka, kondhang, kasub, lsp.
Anak = suta, sunu, siwi, tanaya, weka, atmaja, lsp.
UNSUR
KEBASAAN
Tembang Macapat
19
19
19
3. Dasanama

23. Sandi asma yaiku jeneng kang sinamun ana ing tembang
macapat, lumrahe wujud jeneng asli pengarage utawa
panciptane tembang.
Tuladha :
Sinom
Kang kocap Jeng Srinarendra,
Gusti titikaning nagari,
Patih ngengeras pandriya,
Rancakan angereh budi,
Dining para warga ji,
Tinata harja tanayun,
Yayah manggung sulaya,
Kulina nara tan yekti,
Gagasira rarasan kang tanpa karya.
Sandi asma : Kangjeng Gusti Pangeran Adipati Harya
Mangkunegara
UNSUR
KEBASAAN
Tembang Macapat
20
20
20
4. Sandi Asma

24. UNSUR
KEBASAAN
Tembang Macapat
21
21
21
Sandi Karsa yaiku tujuan, ancas, utawa karep kang sinamun
utawa sinamar ana ing tembang. Ana uga wong kang
ngarani sandi karsa kuwi sandi ukara yaiku ukara (ukarane
kanggo medharake cipta, gagasan, rasa – pangrasa, utawa
kekarepan).
Tuladha:
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuwsantara
Sandi Karsa: DINA PENDIDIKAN
5. Sandi Karsa

25. Nalika aku ngrasa butala
Amba dadi ero sapa sing kanca lan sapa sing sahabat
Udrasa lan kuciwa
Rupa-rupane kanca sing adi lan durta
Abipraya tak pilih-pilih
Hal kuwi ra pareng dilakoni
Amergo aku ra gelem dadi konco sing moro yen butuh tok
Ra usah dibeda-bedakake
Tetep kekancan wae mung trusta lan kintala kudu tetep bareng-bareng
Arep tumujuneng kesuksesan bareng
Rupa-rupane kanca sing adi lan durta
Tinon ora padha nalika aku lagi kesusahan
Amba dadi ero sapa sing kanca lan sapa sing sahabat
Rikatang adi bakal tetep kekancan
Aku ngerasa sedih mergo dadi ero sapa kanca sing durta
karya: Naura Har Tartiara
22
22
22