16 KAMILAH RETNO KHOIRINNISA XI MIPA 4

1. TEMBUNG
MACAPAT
KAMILAH RETNO KHOIRINNISA
16 / XI MIPA 4
SMAN 1 PASURUAN

2. filosofi tembung
macapat.................................................................01
macem - macem tembung
macapat.................................................................02
ancase tembung
macapat................................................................04
pengerten guru gatra, guru lagu guru lan
wilangan................................................................05
tabel guru gatra, guru lagu lan guru
wilangan................................................................06
unsur kebahasaan tembung
macapat.................................................................07
DAFTAR ISI

3. FILOSOFI TEMBUNG
MACAPAT
Tembang Macapat inggih menika tembang ingkang
taksih dipunlestantunaken dening tiyang Jawi.
Tembang macapat ana sewelas, sing saben-saben
nduweni ciri sing beda-beda, nduweni watak dhewe-
dhewe, lan nduweni paugeran panulisan khusus kanggo
nggawe aturan.
Aturan khusus iki biasa diarani wewaton
(guru/patokan). Ing macapat ana 3 guru, yaiku
guru gatra (cacahing gatra ing sak bait), guru
wilangan (cacahing gatra saben gatra) lan guru
lagu (dhong-dhinge/tibane swara ing saben
pungkasane gatra. ).
Ing perkembangane, tembang Macapat ngalami penafsiran kang
beda. Sanajan ana macem-macem interpretasi macapat, aturan baku
tetep padha. Guru gatra, guru wilangan lan guru lagu kabeh isih
padha nggunakake standar. Tembang Macapat diyakini dening akeh
wong Jawa minangka kumpulan tembang kang nduweni teges proses
uripe manungsa, proses kang diparingake dening Gusti Allah,
nganti manungsa bali marang Panjenengane. Ciri-ciri manungsa
wiwit lair nganti mati digambarake kanthi runtut ing tembang
macapat sewelas.
01

4. 11 TEMBANG MACAPAT,
YAIKU:
01
Maskumambang minangka pratandha wiwitaning urip
manungsa ing donya. Tembang Maskumambang iki menehi
gambaran babagan jabang bayi ing kandhutan ibu nalika lagi
ngandhut. Kathah tegesipun Maskumambang piyambak
ingkang tegesipun mas kumambang (emas kumambang).
02
Mijil yaiku anane ing donya iki kang digambarake
kanthi tembang Macapat, yaiku tembang Mijil kang
padha tegese karo wijil, yaiku metu saka wetenge ibu.
03
Kinanthi, sajrone filosofi tembang Kinanthi, yaiku
wektu nalika bocah dituntun lan dituntun dening
wong tuwane supaya bisa dadi pribadi sing luwih
apik ing tembe.
04
Sinom asale saka tembung enom kang
tegese mudha, mudha digunakake kanggo
sinau, kekancan lan golek jati diri.
05 Asmarandhana nggambarake geger asmara ing panguripane
manungsa. Periode iki diwiwiti nalika manungsa wiwit
nduweni minat marang lawan jenis, yaiku nalika isih remaja.
06
Gambuh saged dipuntegesi jumbuh ingkang trep utawi sarujuk,
ngandharaken bab enggal gesangipun manungsa, inggih menika
jaman bebrayan manungsa.
02

5. 07
Dhandhanggula ngandharake proses pasang surut
ing omah kang kudu dilalui bebarengan wiwit mapan
ing kulawarga lan bisa nyukupi kabutuhan
kulawarga.
08
Durma asale saka tembung derma kang ateges menehi rejeki
marang wong liya. Nalika kabeh kabutuhan wis rampung lan ora
ana kekurangan apa-apa. Manungsa wiwit mikir babagan mbagi
rejeki marang wong liya. Nanging ora jarang sawise rumangsa
cukup dheweke malah tumindak sombong lan gumedhe.
09
Pangkur asale saka tembung mungkur (mundur/mungkur),
manungsa wiwit undur saka pepenginaning kadonyan lan banjur
mikir babagan urip sawise mati. Sawise kabeh kabetahan ing
donya wis kacukupan, mula manungsa banjur golek bekal kanggo
urip langgeng ing tembe.
10
Megatruh yaiku tembang macapat kang
nggambarake manungsa kang lagi nemahi pati.
Megat tegese pisah, ruh tegese urip. Pisah antarane
awak lan nyawa lan bali menyang asale.
11
Pocung, raga kang ditinggal roh mau banjur diresiki sadurunge
dibalekake ing lemah. Layon banjur diadusi lan dibungkus
nganggo kain kafan sing diarani pocong. Tembang Macapat
Pocung yaiku tembang kang ngelingake marang pati.Tembang iki
minangka pungkasan saka sewelas tembang macapat.
Tembang Macapat bisa dadi pitutur utawa piwulang tumrap masyarakat
amarga isine pancen kebak piwulang (piwulang) lan pitutur
(pitutur). Tembang Macapat iku bisa dadi cara kang bisa kanggo
mbangun watak manungsa wiwit lair nganti mati. Saben tembang
pitutur sing migunani banget kanggo sapa wae sing gelem maca.
Cathetan :
03

6. ANCASE TEMBUNG
MACAPAT, YAIKU :
KANGGO NGEKEI AMANAT
UTAWA PESAN KANGGO SING
NGERUNGOKAKE
K A N G G O H I B U R A N L A N
K E E S T E T I K A N
N Y E R I T A K A K E T E N T A N G
K E H I D U P A N M A N U S I A I N G
D U N Y A I K I
04

7. PANGERTEN :
GURU GATRA
GURU WILANGAN
GURU LAGU
Guru Gatra yaiku akehe gatra (baris)
saben sapada (bait) tembang
GURU GATRA
GURU LAGU
GURU WILANGAN
Guru Lagu yaiku akehe wanda (suku
kata) ing saben gatra (baris) tembang
Guru Wilangan yaiku dhong-
dhinge/tibane swara ing saben
pungkasane gatra
05

8. TABEL TEMBUNG
MACAPAT
06

9. TEMBUNG GARBA
DASANAMA
SANDI ASMA
UNSUR KEBAHASAAN
TEMBUNG MACAPAT,
YAIKU :
TEMBUNG KAWI
SANDI KARSA
07

10. DASANAMA
TEMBUNG GARBA
TEMBUNG KAWI
Tembung-tembung sing asale saka Basa Jawa
Tengahan/Jawa Kuna
Tembung iki biasane digunakake kanggo omongan
sabendina, mula saiki wis arang keprungu
Tembung Akasa ateges: awang - awang
Tembung Citra ategese: gambaran
Tembung Dumadi ategese: urip
-> Tuladha :
1.
2.
3.
Asale saka tembung ‘dasan’ ateges sepuluh, ‘nama’
ateges jeneng utawa aran.
Dasanama : jenenge wonng utawa aran siji nduweni
jeneng utawa aran nganti sepuluh (utawa luwih) kang
padha utawa meh padha tegese.
-> Tuladha :
1. Tembung Ala ateges:
dur, durta, juti, durstha, dusta,
kunjana, durniti, durlaksana.
2. Tembung Bangke ategese:
wangke, pratipa, parasu, watangga, sawa, kunarpa,
kuwanda.
3. Tembung Dewi ategese:
wangke, pratipa, parasu, watangga, sawa, kunarpa,
kuwanda.
Tembung kang kedadeyan saka gandhenge
tembung loro utawa luwih
-> Tuladha :
1. Tembung Sinom ateges: Isih lan Enom
2. Tembung Jalwestri ategese: Jalu lan Estri
3. Tembung Kalokeng ategese: Kaloka lan Ing
08

11. SANDI ASMA
-> Tuladha :
Kanggo kancaku...
Manise esemmu, soyo listya
Mingingmu tansah tak iling
Minangka kowe nduweni sifat aneh
Taoi kowe tetep selalu iling karo aku
Aku ngrasakno kepingin ngamuk ning awakmu
Kesabaranku wis meh ntek
Pesenku nggo kowe, ojo sampe kelewat bates
Retiku kowe mitra marang kabeh wong
Tulung ojo lali karo aku
Ojo dadi bocah sing nakal
Selalu dadi Dewi sing apik
Ora ana sing bisa ngganteni kowe
Aku selalu eneng marang awakmu
SANDI KARSA
Sandi asma : jenenge pangarang, pangripta, utawa
pujangga kang diwedharake kang satemene kang
dipilahpilah adhapur wanda-wanda utawa aksara-
aksar
•Sandi karsa : ukara kang diwedharake kang
satemene kang dipilah-pilah adhapur huruf. Sandi
iki digawe medharake cipta, gagasan, utawa
kekarepan.
- Tuladha :
Dimen lebdeng kawruh
ing pakaryan mrih trengginas
nalar mulur rinengga ambeg berbudi
anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuwsantara
09