Buku ini berisi tentang : - filosofi tembang macapat - ancase (pengertian) tembang macapat - jenise (jenis) tembang macapat - pangerten (pengertian) guru wilangan, gatra, lan lagu - tabel tembang macapat - kaidah kebahasaan Tembang macapat adalah salah satu karya sastra Jawa yang berbentuk tembang atau puisi tradisional Jawa. Hampir serupa dengan tembang jawa dalam kebudayaan Jawa, ada pula karya sastra yang serupa di daerah lain seperti Bali, Sasa, Sunda, dan Madura. Semoga dengan adanya buku digital ini, kalian dapat mengenal dan mengetahui lebih luas tentang tembang macapat.

1. Tembang
Tembang
Macapat
Macapat
Indah Wulandari / 13 / XI MIPA 4
SMA NEGERI 1 PASURUAN

2. D A F TA R I S I :
Daftar isi................................................................ l
Filosofi Macapat................................................... 1
Ancase Tembang Macapat................................. 2
Jenise Tembang Macapat................................... 3
Maskumambang.............................................. 4
Mijil.................................................................... 5
Sinom................................................................ 6
Kinanthi............................................................. 7
Asmaradhana................................................... 8
Gambuh............................................................. 9
Dhandang Gula................................................ 10
Durma............................................................... 11
Pangkur.............................................................12
Megatruh...........................................................13
Pocung...............................................................14
Guru wilangan, guru gatra, lan guru lagu............15
Pangertene..............................................................16
Tabel Tembang Macapat.......................................17
Daftar isi................................................................ II
I

3. Unsur kebahasaan.......................................18
Tembung garba.......................................19
Tembung kawi.........................................20
Tembung dasanama...............................21
Sandi asma..............................................22
Sandi karsa..............................................23
II

4. Para leluhur ing tanah jawa
ing zaman Walisongo sing
nyebarano ajaran agama
ing tanah jawa kuwi
ninggali warisan perihal
sing okeh ngandung nilai
norma, budaya, lan ajaran
budi pakerti sing dadi tradisi
ugo memarik gawe
dipelajari salah sijine yaiku
tembang macapat.
Filosofi Macapat
Filosofi Macapat
1

5. Macapat ngandung isi ajaran
sing dirangkum dadi 11 bab.
Umume macapat diarteke dadi
maca papat-papat, sing maksude
smaca sak ukarandadu petang
suku kata.
Nanging iku dudu siji-sijine arti
saka macapat. Masyarakat jawa
mangerteni macapat dadekake
"kawaruh" utawa ilmu filosofi
jawa lan ngandung arti sing ngeno
ing ati.
Umume macapat kuwu mung
duweni 11 pola metrum, lan 11
tembang macapat iku arupa
perjalanan keramat uripe
manungsa saka lahir nganti tekan
matine.
Ancase Tembang Macapat
Ancase Tembang Macapat
2

6. Jenise
Jenise
Jenise
Tembang
Tembang
Macapat
Macapat
3

7. Perjalanan manuso diawiwiti saka
nyritakno kahanan manungsa saka isih
ing sajroning roh utawa ing jeroning
kandungan.
Maskumambang diartekno manifesto
bibit manungsa/wong lanang urip ing
jeroning rahim wong wadhon. Ing fase
iki para leluhur masyarakat jawa lan para
maliyullah nithiknobing upacara
selametan lan dungo supayo jabang
bayine sing ing kandungan iso sehat lan
gowo berkah kanggo wong tuwo nalika
lahir.
Maskumambang
Bab I
4

8. Yaiku proses lahire jabang bayi. Lahire
jabang bayi ing dunyo diawiwiti karo
tangisan. Sing pertama, tangisan kuwi
nandhakake rasa/nafsu kang ngrasuk dadi
pangirenge kekuatan lan perkembangan
manungsa. Nangeng gawe wong tuwone,
lahire jabang bayi malah ndadhekake
eseman kang rasa bungah.
Tangisan bayi seng pertama kuwi sing
bakal dadi kekuatan jabang bayi sing engko
mbantu jasade mulai mbrangkang, mlaku,
lan mangerteni peri kehidupan wiwit dadi
bocah.
Mijil
Bab II
5

9. Ing umur bocah, manungsa
diawiwiti sinau kanggo adaptasi
lan tuwuh kanthi wektu. Kauripan
kuwi kang diarani sinom.
Sinom artine gambaran masa
bocah kang indah seng kebak karo
pan gerapan lan angen-angen,
dolanan ngumpul bareng kanca-
kancane saknaliko ngolan
kemampuan pikir lan ati supaya iso
nduweni pangerepan lan angen-
angen.
Sinom
Bab III
6

10. Masa pembentukan jati diri lan
sinau kanggo ngrayuh cita-cita,
sekolah lan urip ing njobo ngomah
dadi kebiasaan manungsa. Kinanthi
asal soko ukara "kanthi" utawa
tuntun sing artine manungsa butuh
tuntunan utawa dalan sing becik
supaya cita-citane katurutan.
Kinanthi
Bab IV
7

11. Asmara artine katresnan. Fase iki ngisahake
masa-masa katresnan. Tresna utawa kenyut
anggone segoro tresno. Mangsa iki dinamika
urip saknaliko nyoto lan jangkep. Masa iki
mbutuhkake perjuangan kanggo ngalahakr ego
awake dewe. Ugo mbentuk janji seng kasebut
toleransi sing kudu bisa nrimo kekurangane
awake dewe.
Asmaradhana
Bab V
8

12. Arti ukara gambuh yaiku dadi siji. Fase iki
nyritakake masalah janji ing njroning perkawinan
guna gawe ndadhekake treno ing rumah tangga.
Perkawinan iki dudu uga kur masalah kawin
nanging kawine rasa tresni marang kaluarga, sing
dadhekake kawujude rasa rukun, ayem, tentrem
,lan rasa hormat gawe pasangane.
Fase iki ora gampang amarga jati diri, suku,
basa, utawa tata cara manungsa bedo-bedo uga
mbutuhkake sifat legowo lan narimo.
Gambuh
Bab VI
9

13. Arti dhandang gula yaiku
fase sing dilakoni manungsa
sajroning upayane golek
kasejahteraan lan upaya gawe
nyukupi sandang, pangan, lan
papan. Cukup ing fase iki
maknane dudu sugehnsing
luweh nanging kur cukup
sakmestine, utawa cukup
kanggo kebutuhan saben
dinone. Fase iki sing karep
diarani pait getine urip.
Dhandang Gula
Bab VII
10

14. Sekardurma nduweni gambaran manungsa
sing kudu kandel anggone pacoban urip.
Tembang durma nduweni watak greget, kuat,
percaya marang awake dhewe, nesu lan
emosi sing gedhe.
Durma asale soko ukara darma sing
nduweni arti kabeh manungsa kudune
nglakoni tingkah laku sing apik marang wong
liyo. Sakjroning urip ing masyarakat.
manungsa sing duwe dunyo kang luweh
kudune iso ngelakoni sedekah marang sing
mbutuhake. Yen nduweni ilmu sibg luweh
dhuwur uga iso sedekah ilmu marang liyane.
Fase iki diarepake urip manungsa iki dewe
kudu migunani kanggo uripe manungsa
liyane lan iso ngindari sifat nesu lan angkara
murka.
Durma
Bab VII
11

15. Fase iki semestine manungsa mulai iso
ngatur hawa nafsu. Fase iki nduweni arti
nyingkirake hawa nafsu, angkara murka
lan nafsu sing ojo nganti ngrogoti jiwane
manungsa. Uga ing kene manungsa jawa
diajari leluhure kanthi spa sing kasebut
prihatin lan lelaku.
Prihatin artine mendem murka, nafsu
nganti lara nandhakake perintah-perintah
agama lan ajaran kebaikan sing diwariske
leluhu masyarakat jawa. Ing jeroning ati
manungsa sing jenenge tawakkal utawa
pasrah marang kuasa.
Pangkur
Bab IX
12

16. Fase iki arupa ning ngendi
manungsa ketemu karo seng moho
kuasa. Minongko mamungsa dadhekake
agama dadi dasar kahuripan uga fase
iki endah banget dilakoni, fase
anggone ketemu karo sing kuasa
kasebut megat roh.
Megat roh yaiku fase nyawa soko
jasad, pisahe roh utawa pinuju alam
keabadian, maceme proses lan dalane
pinuju tekane pathine manungsa iku
bedha-bedha.
Proses megatruhne manungsa iki iso
didelon soko lalakune anggone urip
sabendinane sing dilakoni. Manungsa
sing biasa ngibadah lan nyebut
asmane Allah ing saben dungane uga
proses megatruhe uga gampang koyo
carane nyebut asmane gusti Allah.
Megatruh
Bab X
13

17. Sakwise pisane roh karo
jasad lanjut manungsa
diabadekne ning alam
semesta. Baline menyang gusti
Allah rogone manungsa kang
wis pisan karo jasade uga
dibungkus karo kain mori 5
lembar utawa 7 lembar ora
ditali. Raga kuwi kasebut
pucung arupa jasad manungsa
kang kabungkus kain.
Fase iki kasebut fase
peristirahatan jasad manungsa
lan roh suci ngelanjutake
kauripan ing alam sakwise
kang sesuai karo amal
perbuatane ing alam dunyo.
Pocung
Bab XI
14

18. Guru
Guru wilangan,
wilangan, guru
guru
gatra,
gatra, langurusuara
langurusuara
15

19. Guru wilangan
Guru wilangan
Guru wilangan yaiku cacahing wanda ing saben gatra.
Guru gatra
Guru gatra
Guru gatra yaiku cacahing gatra ing saben sapada.
Guru lagu
Guru lagu
Guru lagu yaiku tibaning swara ing saben
pungkasaning gatra.
16
Pangertene
Pangertene

20. Guru wilangan, guru gatra, lan guru lagu
Guru wilangan, guru gatra, lan guru lagu
Tabel Tembang Macapat
17

21. UnsurKebahasaan
TembangMacapat
lantuladhane
18

22. Tembung Garba
Tembung Garba
Pangerten lan tuladhane
Tembung garba yaiku tembung loro sing
dirangkep dadi siji kanthi nyuda cacahing
wandane, lumrahe tinemu ing tembang, minangka
kanggo njumbuhake guru wilangan.
PANGERTEN
PANGERTEN
PANGERTEN
TULADHA
TULADHA
TULADHA
• a+i = e (Contoh : ana+ing = aneng)
• a+u = o (Contoh : wira+utama = wirotama)
• a+e = we (Contoh : jalu+estri = jalwestri)
• u+i = we/wi (Contoh : mungguh+ing = munggwing)
• i+a = ya (Contoh : taksih+alit = taksyalit)
19

23. Tembung kawi
Tembung kawi
Pangerten lan tuladhane
PANGERTEN
PANGERTEN
PANGERTEN
Tembung kawi yaiku tetembungan kang cak-
cakane winates ana ing basa endah,umpamane
kanggo ing kesenian wayang,kethoprak,lan acara
liyane kang gegayutan karo adat kejawen.
TULADHA
TULADHA
TULADHA
1. Atmaja = lintang.
2. Bantala = lemah, mati.
3. Brama = geni.
4. Candra = rembulan.
5. Dhandhang = gagak.
6. Ernawa = segara.
7. Gegana = awang-awang.
8. Jalma = wong.
9. Kartika = lintang.
10. Loh jinawi = subur.
20

24. Tembung dasanama
Tembung dasanama
Pangerten lan tuladhane
PANGERTEN
PANGERTEN
PANGERTEN
Tembung dasanama yaiku tembung pirang-
pirang kang duwe teges siji utawa padha.
TULADHA
TULADHA
TULADHA
1. Anak dasanamane, yaiku atmaja, putra,
siwi, sunu, suta, weka, yoga, tanaya
2. Bumi dasanamane, yaiku bantala,
basundara, basundari, bawana, buwana,
buntala, kisma, mandhala, pratala, pratiwi,
lemah
3. Gunung dasanamane, yaiku aldaka,
ancala, acala, arga, ardi, arditi, giri,
himawan, meru, pamata, prabata, redi,
wukir
4. Langit dasanamane, yaiku akasa,
antariksa, awang-awang, bomantara,
dirgantara, gegana, jumantara, tawang,
widik-widik, wiyati, wyat
5. Ratu dasanamane, yaiku aji, buminata,
bumipala, dhatu, katong, naradipa, narpati,
narendra, nareswara, nata, raja, sri,
sribupati
21

25. Sandi asma
Sandi asma
Pangerten lan tuladhane
PANGERTEN
PANGERTEN
PANGERTEN
sandi asma yaiku asma kang sinandi utawa
jeneng kang sinamun (sinamar) ing sajroning
tembang, kidung, utawa karangan.
TULADHA
TULADHA
TULADHA
Imalayo dhuwur katon birawo
Nala mabur kegawa bayu
Dalane uripe wong
Ananing ndunyo
Hyang widhi sing ngatur
Waspa netes
Udan nelesi pipi
Lir udan geblok saka langit
Ambo bakal kalingan
Nalika dhewemu ananing kono
Dasa purnama kapisah
Ana ati kang kasmaran
Rasa kangen lumebeng ing dada
Ingsun pengen katemu
Sandi asmane :
Indah Wulandari
22

26. Sandi karsa
Sandi karsa
Pangerten lan tuladhane
PANGERTEN
PANGERTEN
PANGERTEN
Sandi Karsa yaiku tujuan, ancas, utawa
karep kang sinamun utawa sinamar ana ing
tembang. Ana uga wong kang ngarani sandi
karsa kuwi sandi ukara yaiku ukara (ukarane
kanggo medharake cipta, gagasan, rasa –
pangrasa, utawa kekarepan).
TULADHA
TULADHA
TULADHA
Dimen lebdeng kawruh
Ing pakaryan mrih trengginas
Nalar mulur rinengga ambeg berbudi
Anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kapungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuswantara
Sandi karsae :
Dina Pendidikan
23