Eerste les in de 5-delige cursusreeks over de Keltische Wereld, gegeven door Erwin Claes voor Amarant. Belangrijke Opmerking: als gevolg van het gebruik van een MacBook (Apple) kan het zijn dat meerdere foto's niet zichtbaar zijn. Mijn excuses hiervoor...

1. Een geschiedenis van de
Keltische Wereld

2. • Studeerde archeologie aan de
K.U. Leuven
• Werkte 11 jaar als leerkracht
aardrijkskunde en geschiedenis
in het Tweedekansonderwijs
Leuven
• Assistent aan de Academie
voor Schone Kunsten, afdeling
R & C
• Docent in de lerarenopleiding
van de Provinciale Hogeschool
Limburg
• Amarantdocent sinds 2002
• Auteur van jeugdthrillers
www.erwinclaes.com

3. Dat kan! U hoeft enkel te surfen naar:
slideshare.net

4.  Geschreven bronnen
 Taalkunde
 Archeologie

5.  Omvat al het geschreven materiaal met betrekking
tot de Kelten
 Teksten op munten, inscripties op steen, literaire
bronnen, …
 Geen Keltische geschreven bronnen (orale
traditie!)
 Wel geschreven bronnen van tijdgenoten uit
Griekse en Romeinse Wereld
 5 klassieke auteurs verdienen bijzondere aandacht

6.  Grieks politicus
 Schreef rond 150 v.C.
Een geschiedenis van
nieuwe grootmacht Rome
 Werk omvat oorlog tegen
Hannibal tot slag bij
Pydna (168 v.C.) die
einde maakte aan Griekse
autonomie + begin
persoonlijke verbanning
naar Rome
 Staat uitvoerig stil bij
Galliërs in N-Italië en hun
conflict met Rome

7.  In het Grieks schrijvende
Syrische filosoof
 Leermeester van Cicero
 Reisde tijdens leven veel
rond in Middellands
Zeegebied
 Slechts enkele fraghmenten
van zijn uitgebreide
Historiën zijn bewaard
gebleven
 Fragmenten bevatten wel
ooggetuigenverslagen van
ontmoetingen met Kelten
rond 100 v.C.

8.  Schreef tussen 60 en
30 v.C. een vrij goed
bewaard gebleven
wereldgeschiedenis
(40 delen!)
 Geschiedenis eindigt
bij Gallische oorlogen
Caesar
 5e boek handelt over
Galië en Brittannië

9.  Griekse geograaf en
historicus uit klein-Azië
 17-delig werk over
toenmalig bekende
wereld
 4e boek beschrijft Gallië
en Brittannië
 In andere delen
beschrijft hij ook
Italië, Galatië en Spanje

10.  Beroemd en berucht als
doodgraver Romeinse
republiek
 Lanceerde eigen carrière
met verovering Gallië (58
– 51 v.C.)
 Verantwoordde zich met
propagandistische De
Bello Gallico
 Schat aan informatie
ondanks subjectieve
karakter

11.  Kelten hebben amper geschreven bronnen
achtergelaten
 Studie oude Keltische talen vooral gebaseerd
op: eigennamen, plaatsnamen, woorden in
klassieke teksten, …
 Pionierswerk verricht door de Schot George
Buchanan (1506-1582) en Edward Lhwyd
(1660-1709) uit Wales
 Aparte tak binnen Indo-europese talenfamilie

12.  Ierland
 Schotland
 Wales
 Bretagne
 Het eiland Man
 Cornwall

13.  Iers is officiële taal
(samen met Engels)
 Verplicht vak op
school voor alle
kinderen
 Meesten spreken
thuis Engels
 Iers is wel nog
levende taal in westen
van Ierland

14.  Van de 5,2 miljoen
Schotten beheerst slechts
1,8 % de eigen Keltische
taal
 Bijna uitsluitend in de
Hooglanden en op de
eilanden
 Schotse Laaglanden
reeds Engelstalig sinds
begin 13e eeuw
 Volgens een telling uit
1971 konden slechts 338
mensen enkel het Gaelic
spreken

16.  0,5 miljoen mensen op
totaal van 2,6 miljoen
spreken Welsh
 Sterke heropleving door
TV in Welsh en groeiend
economisch belang
 Uit een telling van 1971
waren er 32 725 mensen
die enkel Welsh konden
spreken.
 Beste vooruitzichten om
als taal te blijven bestaan

18.  Ongeveer de helft van
de 1,5 miljoen
Bretoenen zou zijn
Keltische taal nog
spreken
 televisieprogramma‟s in
het Bretoens
 toch gaat kennis
achteruit
 oorzaken: immigratie,
culturele repressie

20.  Uit een telling van 1961
bleek dat nog slechts
165 mensen op 50 000
eilandbewoners het
Keltische Manx
spraken.
 officieel uitgestorven
 wel initiatieven om de
taal kunstmatig te laten
herleven

21.  Het Cornish stierf
reeds uit in de 18e
eeuw.
 Momenteel zijn er
enkele initiatieven om
de taal te laten
herleven.

22.  Veel organisch
materiaal is verloren
gegaan
 Door verbeterde
technieken toch nog
heel veel informatie

23. Een overzicht…

24. 1. Een beknopte geschiedenis van
de Keltische Wereld
2. De Keltische maatschappij
3. De materiële cultuur van de Kelten
4. Keltische Kunst
1. De Keltische natuurgodsdienst

25. Hallstatt
• +/- 1200 – 475 v.C.
La Tène
• 475 v.C. - …

26. Hallstatt A + B
(+/- 1200 - +/- 800 v.C.)
Hallstatt C
(+/- 800 v.C. - +/- 600 v.C.)
Hallstatt D
(+/- 600 v.C. – 475 v.C.)

28.  1e helft 19e eeuw
opgegraven
 Uitzonderlijk rijke
stamhoofdgraven
 Wapens, spelden, aard
ewerk, …
 Importproducten uit
mediterrane gebied
(in casu Italië)

29.  N-EU: geen grootschalige politieke organisatie
met uitgebreide machtscentra
 Toch: ruilhandel over zeer lange afstanden (tin
+ koper)
 8e eeuw v.C.  controle over ijzer stimuleert
opkomst lokale machtscentra  bekend als
Hallstatt C-periode (+/- 800 v.C. – 600 v.C.)
- heuvelforten
- prestigecultuur
- rijke stamhoofdgraven in Z-DU, Bohemen, W-Hongarije

30. HEUVELFORTEN STAMHOOFDGRAVEN

31.  Hallstatt D-periode (+/- 600 v.C. – 475 v.C.)
 Verschuiving rijkste graven naar westen
 Belangrijkste heuvelforten:
- Mont Lassois (brongebied Seine)
- Asperg (nabij Stuttgart)
- Heuneburg (bovenloop Donau)
 Oorzaken?
- Stichting Massalia in monding Rhône
- Rhône als belangrijkste verbindingsweg
- Griekse kooplui in rol als tussenhandelaars

37.  Importgoederen 
handelsgoederen of
diplomatieke
geschenken?
 Handelssysteem met
stamhoofdrijken als centra
van ruilhandel:
• Vanuit N :
krijgsbuit, goud, amber, tin,
bont, honing, slaven, …
• Vanuit Z : Attisch
aardewerk, bronzen
vaatwerk, …

38.  Tussenpersoon in
beide handelsstromen
 Verwerven luxe-
artikelen 
beklemtonen eigen
positie
(prestigecultuur)

40. Begin 5e eeuw v.C.  plots verdwijnen van
stamhoofdrijken:
• Heuvelforten verdwijnen
• Geen rijke grafbijzettingen meer
Gelijktijdig  opkomst rijke +
oorlogszuchtige samenlevingen ten N van
de Alpen:
• Keltisch sprekend
• Materiële cultuur  La Tène

42.  +/- 500 v.C. 
verschuiving
zwaartepunt in
ruilhandelsysteem van
Massalia (FR) naar
Spina (It) en Adria (It)
 Gelijktijdig met
verschuiving:
instorting Hallstatt
prestigecultuur

43. Verschuiving in handelsroute maakte
gevoeliger voor interne + externe onrust:
• Extern: opkomst dynamische La Tène-culturen?
• Intern: opstand onderdanen tegen Hallstatt-
vorsten
Waarheid?  vermoedelijk een mix van
factoren

44. Begin La Tène-cultuur  valt samen met
massale volksverhuizingen naar:
• Italië
• Zuid-Duitsland, Bohemen, Alpen
• Donaulanden & raid op Griekenland
• Galaten in klein-Azië
• Iberisch schiereiland
• Gallië
• Brittannië
• Ierland

46.  +/- 400 v.C. → Kelten in N-
Italië
└►
Gallia Cisalpina
 kolonisatie Po-vlakte → La
Tène-cultuur
 Etruskische steden → roepen
hulp Rome in ( 390 v.C. )
 Keltische overwinning →
„terror Gallicus’
 keerpunt → 225 v.C. = slag bij
Telamon : begin onderwerping
Keltische stammen

49. is in feite oorspronkelijke kerngebied van
La Tène-cultuur
interne volksverhuizing van Boïers →
stichting Bohemen
vanaf 2e eeuw v.C. → druk Germanen op
Keltische gebieden in Z-
DU

51.  4e eeuw → Keltische
groepen in Slowakije, Z-
Polen en delen van het
Karpatengebergte
 raid op Macedonië +
Griekenland
└►
legendarische
splitsing in 279
v.C.
 hoofddoel ? → Delphi +
schathuizen
 Koning Antigonos Gonatas
verslaat Kelten

52.  hoofdstad = Ancyra → Ankara
 nooit 1 natie → 4 sibben → géén centrale
regering + géén nationale politiek
 generaties lang → eigen cultuur + identiteit
 destructieve rol in 3e en 2e eeuw v.C.
└► + wreedaardige reputatie
 onderdeel verdeel-en-heers-politiek van Rome

54.  Herodotos → Kelten in
Spanje vanaf 5e eeuw v.C.
 Iberië → NOOIT
homogeen Keltisch
(= Noord- en Midden-Spanje
)
 Iberië → NOOIT deel La
Tène-wereld
 Diodorus → losse
stamverbanden
 berucht als huurlingen (cfr.
Carthago)

55.  vanaf 400 v.C. → einde handel met
mediterraan gebied !
 Oorzaak: vernietiging Etruskische
handelscentra in Po-vlakte
 Verschillende theorieën :
• A ) → maatschappelijke + ideologische veranderingen
• B ) → Massalia = geen handelsactiviteiten meer
naar Noorden → ingeperkt door Carthago

56.  Rome mengt zich in handelsrivaliteit tussen Massalia
en Carthago vanuit eigen ambitie een regionale macht te
worden
 Rome → zoekt veilige verbindingsweg met nieuwe
provincies in Spanje
 excuus voor oorlog tegen mediterrane Gallische
stammen = verzoek om hulp van Massalia
 kettingreactie van oorlogen met buurstammen
 ontstaan Romeinse provincie Gallia Transalpina
 gevolgen:
• rechtstreeks contact met Gallië
• Kelten organiseren zich in machtsblokken van stammen

58.  slechts sporadische contacten met mediterrane
wereld
 vanaf 2e eeuw v.C. = toename handelscontacten
met Gallia Transalpina
 mogelijk beperkte handel in tin (=brons)
 Keltisch Brittannië = resultaat van
ononderbroken evolutie vanaf Bronstijd
└► vb: rond huis i.p.v. rechthoekig huis
 mogelijk invallen van Belgen in Brittannië kort voor
invallen Caesar

61.  zéér mysterieus eiland voor
Grieken & Romeinen
 pas vanaf 250 v.C. La Tène-
invloeden
 voordien = GEEN late Hallstatt
of vroege La Tène
 waarschijnlijk →
ononderbroken ontwikkeling
vanaf voorgaande Bronstijd
 geen archeologische bewijzen
voor invallen Gaels of Fir Bolg (
cfr. „Boek der invallen ‟)

62.  De val van Gallia
Cisalpina
 De val van de
Iberische Kelten
 De val van Galatië
 De val van Brittannië

63.  225 v.C. = slag bij Telamon
 224 v.C. = onderwerping Boïers
 222 v.C. = onderwerping Insubren
 Romeinen stichten beruchte militaire kolonies
 inval Hannibal → massale indiensttreding in
Carthaagse legers
 202 v.C. = nederlaag Hannibal te Zama
 wraakactie Rome → slachting + etnische
zuivering tegen Italische Kelten

65. Spanje  basis van Hannibal
Romeinen anticiperen op gevaar met
stichting provincies in O + Z Spanje
 hierdoor  botsing met lokale stammen
langdurige oorlog  van 197 tot 179 v.C.
 van 154 tot 133
v.C.

66.  Rome wint → verovering Numantia in 133
v.C.
 TOCH nog generatielange sluimerende
oorlog
└► vb: veldtocht keizer Augustus
tussen 26 en 19 v.C.
 zéér succesvolle Romanisatie!
└► totale verdwijning
Keltische
taal + cultuur

68.  waren zeer nuttig instrument in verdeel-en-
heers-politiek van Rome
 Bijzonder gehaat door buren
 88 v.C. = afslachting Galatische stamhoofden
tijdens opstand Mithridates van Pontus
 64 v.C. = Pompeius stelt alleenheersers aan
als hoofd van de verschillende stammen

69.  Deiotarus van de Tolistobogiërs → belangrijkste van deze
alleenheersers
 kiest in 49 v.C. verliezende zijde in de Romeinse burgeroorlog
na moord op Caesar
 Cicero verdedigt hem in proces → lichte straf
 na dood Deiotarus II → inlijving als Romeinse provincie
 sterke hellenisering
 toch lang behoud eigen Keltische taal
└► vb: Sint-Hiëronymus: “De Galatiërs hebben hun
eigen taal die bijna hetzelfde is als die van de Treveri.”

71.  55 v.C. = Caesar valt Brittannië binnen
└► reden:
• officieel = straf voor steun aan Gallisch verzet
• echt motief = vergroten van macht + aanzien
 eerste invasie was flop → 2e had meer succes
 sterk verzet o.l.v. Cassivellaunus
└► wordt gebroken door verraad
 Caesar veroverde Brittannië SLECHTS in naam
 geen echte bezetting!

73.  +/- 100 jaar  Brittannië in periferie Romeinse Rijk
 aantal stammen  erg rijk door export naar Romeinse
legerkampen in Belgica + Rijnland
 proto-romanisering zuidelijke stammen door
handelscontacten vb: oprichting oppida
 o.l.v. Cunobelinus → Catuvellauniërs worden echte
machtsfactor
 na dood Cunobelinus = burgeroorlog in Brittannië
 43 n.C. = inval Romeinen o.l.v. Claudius
└► wilde militaire prestige

75.  onderwerping
Engeland + Wales in
30 jaar tijd
 84 n.C.  over-
winning bij Mons
Graupius
 Muur Hadrianus ↔
muur Antoninus Pius

76.  Waarom verovering?
• Caesar = honger naar macht + rijkdom om
politieke ambities te financieren
• aanwijzingen voor vorming machtige Gallische
bondstaten
 Verovering verloopt in 4 fasen:
• Fase 1: voorspel
• Fase 2: open oorlog
• Fase 3: guerrilla-oorlog
• Fase 4: eindspel met Keltische nederlaag

77.  Caesar = gouverneur Gallia Transalpina
 toezicht op niet onderworpen stammen is een van
zijn taken
 Helvetische migratie naar W ( Germaanse druk )
 Helvetiërs vernietigend verslagen
 Rebellie Germaanse huurlingen o.l.v. Ariovistus
 Ariovistus uiteindelijk nabij Rijn verpletterd
 Caesar nu steeds meer betrokken bij Gallische
politiek

80.  Nervische strijdkrachten  uitgeroeid
 Eburonen = uitgeroeid ( winter 53 – 52 v.C. )
 Galliërs beseffen Romeins gevaar
 grote opstand o.l.v. Arveniër Vercingetorix
 eerste stap = rechtstreekse aanval op Gallia Transalpina
 Caesar → bevrijdt Gallia Transalpina en valt op hartland
Arveniërs aan
 totaal verrast trekt Vercingetorix naar huis
 Caesar was reeds weg ( 1 – 0 )

82.  tactiek verschroeide aarde → verhongeren
Romeinen
 wraakactie Caesar tegen Avaricum ( =
Biturgen )
 beleg Gergovia  verdedigers houden echter
stand
 ondanks succesvolle terugtrekking Caesar
naar Noorden → belangrijke morele
opkikker voor de Kelten ( 1 – 1 )

84.  Keltische cavalerie-aanval op Romeinse ruiterij
 Galliërs  verslagen
 Vercingetorixtrekt zich terug naar Alesia
└► wil ruiterij laten herstellen
 Caesar neemt intiatief → belegert Alesia
 Romeinse gordel van wallen + kampementen
 Als een reusachtig Keltisch ontzettingsleger
verliest, geeft Vercingetorix zich over

89.  1 miljoen dode
krijgers ( Galliërs &
Germanen & Britt. )
 1 miljoen Kelten
worden als slaaf
weggevoerd
 Bron voor deze cijfers
 Plutarchus

90. 1.5.1 De Romanisering
1.5.2 Het einde van Romeins Brittannië
1.5.3 Het einde van Romeins Gallië

91.  zeer snel voltrokken!
Gallische weerstand gebroken
snelle toegang Gallische adel tot
Romeinse machtstructuren
Keltische adel bleef in geromaniseerd
Gallië de baas → cfr. behoud oude
territoria (civitates)

92.  oude oppida = echte
steden
└►
civitates moeten beschouwd
worden als soort stadstaten
 economische voorspoed
 na nederlaag Vercingetorix
 nog 3 opstanden
 mislukten allen  Gallië =
gebroken !
└► opvallend → vb:
Civilis wilde Gallisch
keizerrijk stichten

93.  3e eeuw + eerste helft 4e eeuw = hoogtepunt
 niet toevallig periode van crisis in Gallië
 Eiland is ( voorlopig ) beschermd tegen onrust
 economische welvaart via landbouwproductie voor
Romeinse legerkampen aan grenzen
 voordien = Gallië belangrijkste leverancier
 toegenomen rijkdom uit zich in bouw luxe-villa‟ s
 teken van belangrijke maatschappelijke ontwikkeling
• verarming middenklasse
• ontvolking steden
• polarisatie arm >< rijk

95.  vanaf tweede helft 4e eeuw 
grote crisis:
• invallen Germaanse stammen
• Pictische raids
• algemene verzwakking Romeinse Rijk
 409 n.C. = laatste legioenen
worden uit
Brittannië
teruggetrokken
 Keltische elite germaniseert
 heropleving Keltische cultuur
 vlucht naar Armorica (
Bretagne):
• was planmatige oversteek + kolonisatie
• versmelting autochtone met allochtone
Kelten
• vorming typisch Keltische clanmaatschappij

96.  noordelijk Gallië was belangrijk economisch
centrum
 Hierdoor erg belangrijk voor Romeinse Rijk
 2e eeuw  hoogtepunt Romeins Gallië
 3e eeuw  tijd van crisis
 Oorzaak: invasies van Germanen, Hunnen, …
invasie Gallië was uiterlijk teken van de gestage
desintegratie van het Romeinse Rijk

98.  OOK interne crisis:
 stelselmatige verbreding kloof arm >< rijk
└► fenomeen ook bekend in La Tène-periode
 vanaf 3e eeuw = schuld-lijfeigenschap
 verdwijning kleine boeren ten voordele van
grootgrondbezitters
 ontvolking steden
 versterking interne onrust door buitenlandse
invallers  Gallië wordt zorgenkind!

99.  opkomst lokale usurpators
└► vb: Postumus sticht
keizerrijkje in noorden van
Spanje + volledig Gallië
 genadeslag in 5e eeuw
met Germaanse invallen
└► voorgoed einde
Keltisch karakter van
Gallië !