deel 4 in de Amarant-cursusreeks: In het zog van Erik de Rode, de ontdekking en kolonisatie van de Faröereilanden, Ijsland, Groenland en Vinland door de Vikingen.

1. De ontdekking en kolonisatie van de Faeröer eilanden,
Ijsland, Groenland en Vinland door de Vikingen.

2. Vikingen
1. Inleiding
2. Historische
Situering
3. Faeröer
4. IJsland
5. Groenland
6. Vinland

3.  Oppervlakte: 103 000 km²
 Inwoners: 339 747

11.  Beschrijft kolonisatie tss 9e
en 10e eeuw
 5 delen met +/- 100
hoofdstukken
 +/- 3000 mensen worden
beschreven
 1400 nederzettingen (vertelt
wie waar ging wonen)
 Benoemt 435 mannen als de
eerste kolonisten (870-930)
 Oudste versie: 2e helft 13e
eeuw

12.  Tussen 1122-1133
geschreven door
(priester) Ari Porgilson
 zeer betrouwbaar!
 Hij benoemt zijn
bronnen en controleert
ze.
 Vermoedelijk gebaseerd
op bronnen die ouder
zijn dan Landnamabok
 Oorspronkelijk 2 versies
(enkel jongste bewaard)

13.  Bevat 10 hoofdstukken:
1. proloog + verhaal eerste kolonist (Ingolfur Arnarson)
 Beschrijft Ijsland als bebost van de kust tot top van de bergen
2. Noorse wetgeving wordt ingevoerd
3. Installatie Althing in Tingvellir
4. Herstel kalender
 liep niet meer synchroon met de seizoenen: 52 weken en 364
dagen
 Porsstein Sutr stelt oplossing voor: om de 7 jaar een extra
week toevoegen (wilden geen onvolledige week)
5. verdeling Ijsland in juridische kwadranten:
 Ieder kwadrant  3 jury’s met 1 rechtbank waar je beroep kan
aantekenen

14.  Vervolg 10 hoofdstukken:
6. Ontdekking en kolonisatie
Groenland in 985
7. Bekering Ijsland tot
Christendom
8  10: lijsten met bisschoppen
en wetsprekers in Ijsland

15.  Genealogische lijsten hebben
geleid tot onderzoek dat DNA
en verwantschap van 95%
Ijslanders in kaart brengt
 Afgeleid  app die populair is
bij jongeren om na te gaan of
2 geliefden familie/verwant
zijn

17.  Romeinen in Ijsland?
 Vondst munten uit 3e
eeuw en later
 Thule: mythisch land in
hoge noorden
 Alternatieve verklaring:
 Vikingen?
 Papar  Ierse
monniken (6e eeuw)?

18.  Eerste vermelding  Ari Porgilson
(Islandignabok):
 Vikingkolonisten vonden bellen zoals die door
Ierse monniken werden gebruikt
 Vermelding in Landnamebok:
 Ijslanders die beweren af te stammen van
Cerball Mac Dunlaige (koning Osraige, ZO-
Ierland)
 Kruisvermelding in geschriften Dicuil
 Meeste monniken zouden vreedzaam zijn
vertrokken bij de komst van de Vikingen
 Nog aanwijzingen in Ijslandse toponiemen:
 Eiland Papey
 Vestmannaeyjar (eiland van de Westmannen)

20.  Restanten nederzetting
in Hafnir
 Aanvankelijk
geïnterpreteerd als
nederzetting Ierse
monniken
 Recente interpretatie:
nederzetting Viking
ivoorjagers

21.  Landnamebok: Naddoddr
 Verdwaalde tussen
Noorwegen en Farröer
 Doopte Ijsland: Snaeland
(sneeuwland)
 Eerste overwinteraar: Floki
 Zag na zeer strenge winter
hoe het eiland groen werd
 Zag veel potentie voor
landbouw
 Keerde terug naar
Noorwegen en verspreidde
wat hij had beleefd

22.  Clanhoofd Ingolfir Arnarson & echtgenote Hallveig
Frodadottir
 Gooiden 2 bewerkte palen in zee
 Bouwden nederzetting op plaats waar de palen
aanspoelden.
 874: Reykjavik (=rookbaai)
 Na Ingolfir  nog verschillende clanhoofden met hun
families en slaven
 Archeologische data bevestigen de kolonisatiedata uit
de saga’s

24.  Vluchten voor harde bestuur
Noorse koning Harald
Schoonhaar:
 Noorwegen werd met harde
hand verenigd tot 1
koninkrijk
 Conflict met de semi-
onafhankelijke jarls
(sommigen vluchten naar
Ijsland)
 Overbevolking van de
westelijke fjorden in
Noorwegen

26.  Unie van semi-
onafhankelijke
vorstendommetjes
 Gemenebest  tijdperk
van ononderbroken groei
en vooruitgang
 Was aanzet tot
kolonisatie Groenland /
Canada

27.  930: de heersende clanhoofden stellen het Althing in
 Oudste parlement
 Kwam iedere zomer samen in Tingvellir (= vallei van het
Thing)
 Clanhoofden stellen wetten op, amendementen, …
 Bespreken + oplossen van conflicten
 Samenstellen jury’s voor rechtszaken
 Wetten worden niet opgeschreven  wetspreker
(wetten uit het hoofd leren)
 Opmerkelijk: geen uitvoerende macht
 Uitvoering lag bij de mensen zelf
 Leidde tot veel conflicten en vetes (veel saga’s gaan hierover)

31.  had zowel politieke als
religieuze macht.
 moest de veiligheid,
welvaart en eer van hun
volk waarborgen
 moest verantwoording
afleggen aan de
volksvergadering, het
Althing
 Werd verkozen door het
Althing

33.  Koning Olaf I van Noorwegen stuurt
priester (Tangbrander) om Ijsland te
bekeren:
 Kan enkele clanhoofden bekeren
 Ervaart veel oppositie:
 Hij doodt zelfs 2 mannen die spotdichten over
hem hadden geschreven
 Keert na 2 jaar terug met nieuws dat hij
weinig kansen ziet om Ijsland te bekeren:
 Koning  zo woest dat hij dreigt alle
Ijslanders in Noorwegen te doden …
 2 bekeerde clanhoofden  beloven hulp bij
bekeren Ijsland, wat Olaf I enigszins kalmeert

34.  Toppunt crisis  zomer 999/1000:
 Christenen weigeren dezelfde wetspreker (en dus ook wetten)
te aanvaarden als de niet-Christenen
 Risico op religieuze burgeroorlog
 Clanhoofden duiden bemiddelaar aan op Althing: Thorgeir
Ljosvetningagodi
 Moet oplossing vinden die voor iedereen aanvaardbaar is!
 Compromis:
 Iedereen moet zich bekeren tot het Christendom
 Recht om ongewenste kinderen te doden blijft behouden (oude wet!)
 Recht om paardenvlees te eten blijft behouden (oude wet!)
 In beslotenheid eigen huis mag je nog wel tot de oude goden bidden
en offeren
 1056: Isleifur Gissurarson (eerste bisschop van Ijsland)

36.  11e /12e eeuw: grote veranderingen!
 verschuiving macht
 Weg van de vrije boeren en onafhankelijke clanhoofden
 Machtsconcentraties bij handvol families/leiders
 erosie van instituties Gemenebest
 Spanningen leiden tot gewapende strijd tussen de
verschillende leidende families
 1200-1262: tijdperk van de Sturlungs
Sturla Pordarson
Sighvatr Sturlurson Snorri Sturlurson

37.  1220: Snorri Sturlurson  vazal van Noorse koning
Hakon IV
 1235: Sturla Sightvason (neef) wordt vazal Noorse
koning
 Gebruikt invloed familieclan om te heersen over Ijsland
 Gamli Sattmali: oude convenant
 Ondertekend door de verschillende clanhoofden
 Aanvaarden de vrede en hegemonie van de Noorse
koning over Ijsland
 Gevolgen burgeroorlog:
 Zeer belastende periode voor de bevolking
 Boerderijen werden verwaarloosd voor de
oorlogshandelingen

38.  Noors gezag vestigde zich traag
 Althing  bleef functioneren als wetgevend en juridisch
orgaan
 Clerus  rijk + machtig door tienden belasting
 Klimaatsverschuiving: kleine ijstijd
 Langere winters
 Korter groeiseizoen
 Moeilijkere levensomstanidgheden
 Verschuiving van landbouw naar (economisch) belang visserij
+ vishandel (o.a. omwille van verplichting om te vasten)
 1380: Noorse koning Olaf II sterft zonder mannelijke
opvolger
 Unie van Kalmar: Scandinavisch Koninkrijk met centrum
in Denemarken

39.  1627: +/- 300 Ijslanders worden door moslimpiraten
ontvoerd
 Aanval op Grindavik  vermoedelijk met hulp Deense
gijzelaar
 Uit Algerije/Marokko  o.l.v. Hollandse bekeerling
Murat Reis
 Jan Janszoon van Haarlem
 Zelf ontvoerd als slaaf in 1618
 Bekeerde tot Islam  meest toonaangevende Barbarijse
piratenleider
 Enkele gijzelaars keren later terug:
 Guddridur Sinonardottir  bijnaam: Turkiya gudda

42.  Midden 16e eeuw: reformatie  Lutheraans
 Gewapende rebellie o.l.v. Bisschop Jon Arason
 Slag bij Saudafell gewonnen door vazallen die trouw zijn aan
Deense koning
 1602: Ijsland mag enkel nog handel drijven met
Denemarken
 1660: installatie absolute monarchie Denemarken-
Noorwegen o.l.v. Frederik III
 18e eeuw: rampspoed
 Bevolking krimpt door kleine Ijstijd
 1783: uitbarsting Laki
 9000 doden
 80% van het vee sterft
 Hongersnood  25% van de bevolking sterft

44.  19e eeuw: grote migratiegolven naar Canada
 Opleving Ijslands nationalisme:
 Fjolnismenn: groep van in Denemarken gevormde
intellectuelen
 1874: Ijsland krijgt grondwet + herstel Althing
 1904: uitbreiding autonomie
 1918: Ijsland wordt een zelfstandig land met eigen vlag in
unie met Deense kroon
 Vanaf 1930: consensus om te streven naar volledige
onafhankelijkheid
 1940: Britten bezetten Ijsland na val Denemarken
 1944: 97% kiest voor onafhankelijkheid
 2008: bankencrisis

48.  1104: uitbarsting Hekla
 Verwoestte volledig
district met boerderijen
 1939: opgraving boerderij
in Stöng door Noorse
archeologen

53.  Hoofdgebouw:
 Lange woonhal: 17 m lang + 6m breed
 Soort spouwmuur  tussen houten binnenmuur en dikke
buitenmuur uit turf
 Binnen:
 Lokrekkja: afsluitbare bedkast (voor heer en vrouw des huizes)
 Eldaskali: open lange leefhal met centraal een haard
 Het woonvertrek moet relatief warm zijn geweest door de opvallend
dikke muren zonder ramen
 Langs de muren: verhoogd platform om op te zitten of te slapen
 Uiteinden:
 Stofa: soort annex dat dienst deed als vrouwenvertrek
 Verzonken haard
 Aan 2 uiteinden  Kvennapallur: zitbanken met opslagruimte voor
textiel
 Opmerking: weven  heel belangrijk voor gemeenschap (ook als
exportproduct)

56.  2 achterhuizen:
 Klein  badhuis/sauna
 Groot  opslagplaats voor
voedsel in grote houten
vaten (o.a. voor pekelen)
 Bij hoofdingang  opslag
gedroogd/gerookt voedsel
 Bijgebouwen:
 Koeienstal
 Smidse
 Kleine staafkerk uit turf

60.  Gaukur Trandilson:
 Weinig over hem gekend
 Zou volgens Njals Saga gedood zijn in een duel door zijn
pleegbroer Asgrimur Ellida Grimmson
 Vermoeden dat Gaukur relatie had met buurvrouw
 Pleegboer ging duel aan om familie-eer te redden
 Opmerkelijk: naam Gaukur Trandilson staat ook in rune in
neolithische tombe Maeshowe (Orkney)
 Verklaring:
 in 1150 keerde Rögnvaldur Kali met groep Vikingen terug van de
kruistochten
 Bij tussenstop in Orkney breken ze in grafheuvel Maeshowe in
 Thorhallur Asgrimsson krast runetekst in tombe
 rechtstreekse afstammeling van Asgrimur Ellida Grimmson die
Gaukur in het duel doodde …

61. “Deze runen werden uitgehakt door de beste runen-
meester van de westelijke zee met de bijl die behoorde aan
Gaukur Tradilson uit het zuiden van Ijsland.”

65.  De bewoners:
 Iedereen leefde samen in het langhuis (ook slaven)
 Vrije mannen  deelnemen aan Althing
 Inwonend (vrij) personeel  enkel verhuizen naar
andere boerderij tijdens de Fardagar (transferperiode)
 Hreppr:
 Lokaal verzekeringssysteem/mutualiteit
 Steun bieden bij catastrofes zoals brand, verlies vee door
ziektes, …
 Vermoedelijk werd de Hreppr ook ingeschakeld bij
uitbarsting Hekla in 1104

67.  Veeteelt  basis landbouw
 Runderen, geiten, schapen, varkens
 wol, leder, vlees, melk (boter, kaas, …)
 Vee = fé (Noors woord)  vee (maar ook welvaart)
 Cruciaal  hooi voor de wintermaanden!
 Werd gekweekt op alle beschikbare stukken land
 Volgens de wet:
 verplichting om voldoende personeel in dienst te hebben om alle
hooi binnen te halen
 Verboden om hooiland verloren te laten gaan of te verwaarlozen
 Beste hooi  tun (=thuisveld): dichtst bij de hoeve
 Zomer  vrij grazen

70.  Melken  op de weide (niet in de stal)
 Melk naar hoeve gebracht in skyrkyllir (waterdichte
zakken van schapenmaag)
 Bewaring  in halfverzonken vaten (= koel, dus langer
bruikbaar!)
 Zure melk (de wij)  gebruikt om vlees langer te
bewaren
 Ongezouten boter  bewust gefermenteerd (blijft dan
maandenlang goed)

71.  Granen: gerst + haver 
geen tarwe!
 Andere gewassen: bonen,
erwten, kolen, uien, …
 Bemesting steeds in de
lente  mest van de
winter werd opgeslagen
 Ploegen  ossen + ardr
(soort primitieve ploeg)

72.  Ook bij het land horen:
visrechten,
sprokkelrechten, zoeken
van eieren, verzamelen
vruchten, …
 Toegang tot
gemeenschappelijke
boslanden en graslanden
 Overtreden van de wetten
op het landgebruik  zeer
zware gevolgen:
 Strenge straffen
 bloedvetes

74. 4.5.1 Voor-Christelijke
Natuurgodsdienst
 Polytheïsme
 Midgard en Asgard
 De goden
 Omgang met de goden
 Erfenis van de oude goden
 Houding van de heidense
Vikingen t.o.v. Het
christendom
 Kerstening van de
Vikingen
 Staafkerkjes
4.5.2 Kerstening

76.  amper schriftelijke bronnen
over de religieuze opvattingen
van de Vikingen
 belangrijkste getuigenis 
Snorri Sturluson die als
christelijke Ijslander ( 1e helft
13e eeuw) een beschrijving
maakte van het geloof van
zijn voorvaderen.
 De Ijslandse saga’s vertellen
weinig over de organisatie en
belangrijkste liturgische
feesten van de Vikingen.

77.  Volgens de Noordse
mythologie was de wereld
geschapen uit het dijbeen van
de reus Ymir
 De wereld bestond in het
midden uit een reusachtige,
steeds groenblijvende boom
 Yggdrasil
 De wortels van deze
levensboom reikten tot in hel
 de takken liepen helemaal tot
in de hemel.

78.  De boom verbond:
 de wereld van de
mensen (midgaard)
 met de woonplaats van
de reuzen (utgard)
daaronder
 de wereld van de goden
(asgard) daarboven.

79. Bij de centrale as van de
wereld leefden 3 schikgoden
urd, skuld en verdandi die
beschikten over het lot,
waar iedereen (ook de
goden!) ondergeschikt aan
was.

80. Volgens de opvattingen van
de Vikingen bestond
midgaard uit een platte
schijf met daaromheen een
gevaarlijke zee waarin de
midgaardslangen leefden.

82.  De Asen waren de belangrijkste goden
 Zij gaven ook hun naam aan asgard, waar zich het
Walhalla bevond, de zetel en grote hal van Odin
 Walhalla was de plek waar de Walküren de geesten van de
gesneuvelde krijgers heen brachten
 De gesneuvelde krijgers konden er feesten en vechten tot ze
zouden worden opgeroepen voor de apocalyptische
eindstrijd  ragnarok.
 De 3 belangrijkste goden: Odin, Thor en Freyr

85.  Overzag vanop zijn troon
in walhalla de schepping
en de onderwereld
 8-benig paard: Sleipnir
 2 raven:
 Hugin (de gedachte)
 Munin (het geheugen)
 Speer: Gungnir
 Toverring: Draupnir

87.  Odin had slechts één oog
 het andere had hij
opgeofferd in zijn
zoektocht naar wijsheid
 Hij heeft zichzelf eens 9
nachten opgehangen om
de geheime runen te
leren.

88.  Odin kende weinig
medelijden met de mens
 Zijn aanbidders vreesden
hem erg
 Toch was hij de
beschermer van koningen,
hoofdmannen, tovenaars
en skalden (dichters)
 god van de aristocratische
bovenklasse maakte

90.  god van de donder die hij
veroorzaakte als hij met
zijn bokkenkar langs de
hemel reed
 belangrijkste attribuut:
onafscheidelijke hamer
met korte steel, Mjöllnir
 Mjöllnir keerde steeds
terug als hij hem
wegwierp.

92.  beschermgod van de
reuzen
 Beschermgod van de
akkerbouw
 net als Herakles
beschermde hij mensen
en goden tegen
bedreigingen als geesten,
koude en honger.

93.  Thor was gewelddadig
 maar had een goed hart
 daarom herkenden zijn
gelovigen zich in hem
 meest geliefde god onder
de mensen

94.  Freyr betekent Heer
 is dus eigenlijk geen
naam, maar een titel
 Mogelijk ging het om een
taboenaam voor een god
waarvan de eigenlijke
naam ons niet bekend is

95.  Freyr is de god van de
mannelijke seksualiteit
 wordt vooral door de
dynastie van de
Ynglingen vereerd (met
als thuisbasis het
Zweedse Uppsala)

96.  tweelingzus van Freyr
 godin van de schoonheid
en de bekoring.

97.  Voor Vikinggoden is
moed net zo belangrijk
als welbespraaktheid en
intelligentie  cfr.
mensen
 meeste verhalen over de
goden gaan over
avontuur en dapperheid
 voorbeeld voor
mensen

98.  Wie moedig leefde en stierf in de strijd werd daarvoor beloond
met het eeuwige feesten in walhalla
 sneuvelen in de strijd ver van huis  geen angstaanjagend
vooruitzicht
 sowieso beter om te sneuvelen dan zich over te geven en verder te
leven als zwakkeling
 Verklaring voor de wreedheid van de plundertochten? Je moest je
immers dapper en krachtig tonen
 Toch namen Vikingen geen onnodige risico’s namen
 Zeker de meer georganiseerde legers streden heel weloverwogen
 maken evenzeer gebruik van efficiënte
onderhandelingstechnieken om doel te bereiken.

100.  Vikinggoden waren niet
almachtig
 hadden zowel goede als
slechte karaktertrekken
 Mensen hadden plichten
ten overstaan van de goden
 Mensen hadden ook
rechten  als een god je
onvoldoende hulp gaf,
mocht je je van hem
afkeren.

101.  De goden konden hulp
bieden in het dagelijks
leven
 daarom droegen veel
Vikingen allerlei
amuletten in de vorm
van de hamer van Thor
of een miniatuurwapen.

102.  De goden werden aangesproken in
collectieve rituelen
 rituelen steeds in openlucht
 Vikingen zagen de goden vooral in
bomen, waterbronnen, grote
stenen, bergen, open waters, …
 Hier werden offers gebracht van
vruchten en/of dieren
 soms ook mensenoffers 
hoogste offer
 offers moesten de mensen
verbinden met de goden.

104.  vaste rituelen die
seizoensgebonden waren
 Bvb: joelfeest, ook wel
midwinterritueel
genoemd (cfr. Kerstmis)

105.  om de 9 jaar  Blöt
 groots feest met offers
van mensen en dieren
gehouden
 deze bloedoffers werden
Blöt genoemd
 meestal gevolgd door
feestmaal waar het offer
ritueel werd gegeten.

108.  De namen van de goden
vinden we nog steeds terug in
de dagen van de week:
 Dinsdag verwijst naar Thyr
(oude hemelgod)
 Woensdag verwijst naar
Wodan/Odin
 Donderdag verwijst naar
Donar/Thor
 Vrijdag verwijst naar Freya
 Enorme rijke verhalenschat
uit de Viking-mythologie

110.  vroegmiddeleeuwse kronieken 
bijna fysieke afkeer voor gebrek aan
respect voor kloosters en kerken.
 Excessen Vikingen vaak toe-
geschreven aan hun niet-christelijke
geloof
 meeste schrijvers waren religieuzen
 voor de Vikingen waren de
christelijke liturgische voorwerpen
niet meer dan buit
 Cfr. omgang met reliekhouders 
gooiden de beenderen er uit en
namen de rijkelijk gedecoreerde
houders mee.

111.  829 tot 831: Duitse bisschop Ansgar trekt als een van de
eerste missionarissen naar Zweden
 in opdracht van Lodewijk de Vrome
 omdat informanten beweerden dat de lokale bevolking
klaar was om zich te laten kerstenen
 expeditie werd een mislukking
 Ansgar werd met regelmaat overvallen en kon enkel
ternauwernood aan de dood ontsnappen
 op die manier gingen alle geschenken voor de Zweedse
koning verloren.

112.  De tweede expeditie van Ansgar was meer succesvol
 ditmaal wel voet aan grond
 bij zijn dood in 865  kerstening van Zweden al flink
gevorderd
 bij een gebrek aan even daadkrachtige opvolgers van
Ansgar valt kerstening echter stil
 duurt nog minstens 3 eeuwen voor Zweden volledig
gekerstend was
 gedurende lange tijd bleef het oude heidense geloof
bestaan naast de christelijke religie

113.  nieuwe geloofsartikelen
aanvaarden:
 het bestaan van slechts
één god
 het geloof in een
onsterfelijke ziel, met
een leven na de dood
 het geloof in de heilige
drievuldigheid (vader,
zoon, heilige geest).

114.  Bovendien werd er van de nieuwe gelovigen heel wat geëist:
 Geen slaven meer houden
 Geen kinderen meer verstoten
 Geen vlees meer eten op vastendagen
 Geen paardenvlees meer eten
 Begraven op een christelijke manier (geen bootgraven en ook
geen bijgaven meer)
 Naar de eucharistievieringen gaan
 …

115.  Omdat bekeren erg
ingrijpend was, kozen velen
er voor om zich niet meteen
te laten dopen
 leggen een soort
intentieverklaring af
 Voordelen:
 naar goeddunken
deelnemen aan
eucharistievieringen
 omgaan met andere
christenen (bijvoorbeeld om
handel te drijven).

116.  9e en 10e eeuw: christenen en heidenen leven naast en door elkaar
 Leverde weinig problemen op
 In dezelfde woningen  zowel christelijke kruisbeelden als hamers
van Thor
 grootschalige bekeringen zouden pas volgen als ook de koningen
zich lieten dopen
 Deense koning Harald Blauwtand  dopen in 965
 Was onder de indruk van macht Frankische keizers
 Hoopte zo op een eigen sterk rijk met christendom als verbindende
staatsgodsdienst

117.  geheel uit hout
opgetrokken
kerkgebouw
 typische bouwstijl die
voornamelijk in
Scandinavië wordt
aangetroffen
 meeste Staafkerken
opgericht in 11e en 12e
eeuw.

118.  gebouwd op een stenen
fundering waarop een
frame of geraamte van
houten balken werd
geplaatst.
 eenvoudigste staafkerken
zijn kleine, rechthoekige
gebouwen: een schip en
een klein koor
 Het dak rust op de muren.

121.  Grotere staafkerken kunnen
een lange mast in het
midden hebben:
 draagt de torenspits draagt
 ontlast de muren
gedeeltelijk
 De meest complexe
staafkerken hebben een
hoge ruimte in het midden:
 wordt gedragen door
vrijstaande masten
 centrale ruimte is omgeven
door lagere zijbeuken die de
constructie verstevigen

125.  Een staafkerk heeft nooit
klokken
 Hiervoor zijn er
losstaande klokkentoren
gebouwd

126.  rijkelijk voorzien van
houtsnijwerk
 motieven en esthetiek gaan
terug op de tradities van de
Vikingtijd
 Vikingtradities komen ook
terug in de daken van de
staafkerken:
 dezelfde structuur als de
Vikingschepen
 mogelijk inbreng van
scheepsbouwers in de
constructie van de kerkjes