Platentectoniek, biogeografie, landbruggen en quaternaire extincties, tectonics, Beringia, Panama landbridge, landbridges

1. INLEIDING TOT DE ECOLOGIE
VAN FLORA & FAUNA
1

2. DEEL 1
PLATENTECTONIEK EN
CONTINENTENDRIFT
2

3. Geologische geschiedenis
• Verspreiding van levende
wezens dient vanuit
historisch perspectief
onderzocht te worden
• Om ecologische relaties te
begrijpen en bv. de
mogelijke schade van
invasieve soorten in te
schatten, is de studie van
1. Palaeoarctis 2. Neoarctis
continentendrift van
3. Neotropis 4. Palaeotropis
primair balang
5. Orientalis 6. Australis
• Evolutie van soorten is
Verder worden Antarctis en Capensis
onderscheiden
nauw verbonden met de
geologische geschiedenis
van de aarde
3

4. Continentendrift
4

5. Continentendrift
• Onderstaande animaties tonen de
bewegingen van lithosfeerplaten
doorheen de tectonische
geschiedenis van de aarde
• De bewegingen zijn verklaarbaar
door convectiestromen in de
mantel van de aarde
• De Mid-Atlantische Rug,
diepzeekloven, eilandbogen en
vulkanisme bevestigen de
hypothese van platentectoniek
• Ook het hedendaags reliëf is
erdoor verklaarbaar
• Bv. Californische kustbergen zijn
ontstaan door aanslibbing van
oude zeebodem aan de rand van
het continent
1 2 3
5

6. Continentendrift: ontdekking en
evidentie
• 1620 – Sir Francis Bacon
merkte de gelijkenissen op
tussen kustlijn Zuid-Amerika en
westkust Afrika
• Zonder evenwel te stellen dat
ze ooit verbonden waren
• 1915 – Wegeners ontwerp van
Pangaea, bijgesteld door du
Toit (1937)
• Du Toit – Pangaea splitst eerst
in 2 landmassa’s: Gondwana op
het zuidelijk en Laurasia op het
Magnetietdeeltjes in basalt richten noordelijk halfrond
zich volgens magnetisme aarde • Gebaseerd op gelijkaardige
Begin 20e eeuw (Brunhes, ouderdom van glaciale
Matuyama) merkte men afzettingen op Gondwana en
koollagen in Laurasia
zebrapatroon van normaal en
• Recenter is er ook fossiele en
omgekeerd magnetisme magnetische evidentie
6

7. Fossiele evidentie van platentectoniek
7

8. Fossiele evidentie van platentectoniek
• Sterk vergelijkbare
fossielen van Mesosaurus
zijn gevonden in Zuid-
Afrika en Zuid-Amerika
• Het zoetwaterreptiel
leefde in ondiepe
wateren, wat er op wijst
dat tijdens het Perm deze
continenten aan elkaar
vast zaten als onderdeel
van het supercontinent
Gondwana
• De zuidelijke Atlantische
Oceaan bestond nog niet
8

9. De mantel, 83% van het volume van de aarde, is van korst tot de
kern, 40 tot 2900 km diep
De asthenosfeer, onderdeel van de aardmantel, is de laag net onder
de lithosfeer en is gedeeltelijk gesmolten
De lithosfeer is het uiterste en rigide deel van de aarde, bestaande uit
korst, continenten en platen 9

10. Aarde van kern tot thermosfeer
Inwendige aarde
1: Binnenste kern = vast 2: Buitenste kern = vloeibaar
3: Mantel 4: Asthenosfeer
5: Lithosfeer = oppermantel 6: Lithosfeer = korst
7: Lagere atmosfeer = troposfeer (aardoppervlak tot biosfeer < 10
km), stratosfeer (< 50 km), mesosfeer (< 90 km, tot -90 )
8: Thermosfeer = tot +80 10

11. Atmosfeer: Tº, p, ρ
• Het aardoppervlak heeft door absorptie
zonnëenergie door water en land een
temperatuur van ± 14º
• Tropopauze: -52º
• De luchtdruk is afhankelijk van gewicht
van de luchtlagen en is het hoogst op
zeeniveau: 1013 hPa
• De troposfeer is het meest dens –
atmosferische ρ (1,2 kg/m3 op
zeeniveau) daalt bij toenemende hoogte
• Tº stratosfeer met hoogte: -3º bij
stratopauze door absorptie UV ozonlaag
• Troposfeer en stratosfeer bevatten
lucht: 78% N2, 21% O2, 1% Ar, mix
H2O (0-7%), CO2, O3,… ,
• Thermosfeer met toenemende Tº bij
toenemende hoogte o.i.v. zonneënergie
• De atmosfeer stopt (600 km.) waar
exosfeer - met vooral He en H bij zeer
lage ρ – begint
11

12. Continentendrift: mechanisme
• Uit asthenosfeer-mantel
komt heet materiaal tot aan
de oppervlakte
• Het afgekoelde materiaal
wordt rigide lithosfeer
• De lithosfeer is verdeeld in 7
grote en enkele kleinere
tectonische platen
• De platen kunnen uit
continentaal of oceanisch
korstmateriaal bestaan,
meestal uit beide
• Platen kunnen convergent,
divergent zijn of kunnen
naast elkaar bewegen
4 5
12

13. Het mechanisme van de
continentendrift
• Animatie 2 toont de tectoniek
vanaf Pangaea (<200mj. J.)
• Platentectoniek is het schuiven
van lithosfeerplaten op de
vloeibare asthenosfeer
• Als convergerende platen botsen,
zal de meest dense en oudste
plaat onder de andere schuiven
• Dit proces noemt subductie
• Gevolgen van subductie:
vulkanen, aardbevingen,
diepzeekloven (bv. ten westen
van de Andes)
• Bij de ruggen groeien lithosfeer-
platen aan als oceaanbodem
• De bekendste is de Mid-
Atlantische Rug
13

14. De Mid-Atlantische Rug
• Gezien vanuit de rug heb
je een symmetrische
bouw van de
oceaanbodem
• De oudste
basaltafzettingen zijn het
verst verwijderd van de
Mid-Atlantische Rug, de
nieuwste het meest
dichtbij
• De diepte van de
oceaanbodem vertoont
aan weerszijden van de
Mid-Atlantische Rug
eveneens een duidelijke
symmetrie
14

15. Geologische tijdschalen
15

16. 16

17. 17

18. Continentendrift: stadia
18

19. Paleocontinenten tot het Siluur
(<400 mj. J)
• Pangaea, ontstaan 200 mj. jaar
geleden, gevormd door de
botsing van continenten
• Het vroegere Gondwana bestond
uit het huidige Zuid-Amerika,
Afrika, het Middenoosten, India,
Australië en Antarctica
• Het vroegere Laurentia bestond
uit Noord-Amerika en Groenland
• Het vroegere Baltica bestond uit
Noord-Europa en Europees
Rusland
• Verder waren er nog de
paleocontinenten Kazakhstania,
China en Siberia
19

20. Pangaea gevormd door botsingen
van oude continenten
• Evidentie van de drift van de
paleocontinenten zijn de
oude bergketens Appalachen
en Oeral die de
‘botsings’grenzen van de
paleocontinenten markeren
• Vanaf Pangaea ontstond één
bergrug vanaf de Appalachen,
over de Andes en Antarctica
tot West-Australië
• Deze continue rug is dus
ontstaan na botsingen van de
paleocontinenten en verklaart
bv. het voorkomen van
pinguïns (Sphenisciformes) op
Antarctica, in Australië,
Nieuw-Zeeland en in Zuid-
Amerika tot op de
Galapagoseilanden
20

21. Pangaea
21

22. Pangaea
Het supercontinent Pangaea bestond van het Perm (286 mj. J) tot
het Trias (208 mj. J)
Laurasia: Noord-Amerika, Europa, Rusland
Gondwana: Zuid-Amerika, Afrika, India, Antarctica, Australië
Pangaea was geheel omgeven door de Panthalassa-oceaan
De Tethyszee was de voorloper van de Middellandse Zee 22

23. Midden-Jura (150 mj. J)
23

24. Breuken in Pangaea
Door het openen van ruggen waaruit basalt spuit en het openen van
de Atlantische Oceaan ontstonden breuken in het supercontinent
Noord-Amerika verwijdert zich van Eurazië
De Tethyszee zal verkleinen
Laurasia verwijdert zich van Gondwana
Oceaan in Gondwana splitst in Antarctica verbonden met Australië
en Afrika verbonden met Zuid-Amerika 24

25. Krijt, rond 95 miljoen jaar geleden
25

26. Eind-Jura tot Eind-Krijt
Het Eind-Jura wordt gekenmerkt door de splitsing van Zuid-Amerika
en Afrika en dus het ontstaan van de Zuid-Atlantische Oceaan
Noord-Atlantische Oceaan wordt groter
Begin van de noordwaartse reis van India, van Antarctica-Australië
naar Azië (65 mj. J), Australië komt los van Antarctica (65 mj. J)
K/T-grens met de inslag van een Iridiumrijke meteoriet (66 mj. J),
waarschijnlijk samen met reeksen aardbevingen, bevestigd door
fossiele verschuiving van dinosauriërs naar zoogdieren
Verschuiving in flora met een extinctiegolf van tropische grootbladige
soorten en algemene reductie fotosynthetiserende organismen 26

27. 27

28. Einde van het Krijt
• Op het einde van het
Krijt zal ook Madagascar
zich van Afrika
verwijderen
• Merk de continuïteit op
van de tijdens Pangaea
gevormde bergkam,
over de Amerika’s
(Appalachen en Andes),
Antarctica en West-
Australië
28

29. 29

30. Tertiaire Aarde (66 mj. J–2 mj. J)
Tethyszee is de Middellandse Zee geworden
Pangaea
De continenten liggen ongeveer zoals heden
30

31. …in de toekomst?
31

32. Op weg naar een nieuw Pangaea?
De Atlantische Oceaan wordt groter door activiteit van de
Midatlantische Rug
Afrika komt in botsing met Europa
De Middellandse Zee verdwijnt
Australië benadert Zuidoost-Azië
California schuift naar de kust van Alaska
Let op de ligging van de woestijnen, het groen worden van Antarctica
32

33. Wegeners (1915) grote
reconstructietheorie …
• Nectaretende Lonchophylla
robusta op een Matisia
Cordata-bloem
• Trias-Jura is het reptielen-
era
• Alle continenten waren
verenigd in Laurasia en
Gondwana
• Het Krijt is het zoogdieren-
era, waarbij Mammalia lege
niches innemen na de K/T-
gebeurtenis
• Zoogdieren kenden een
Phyllostomidae
sterkere en snellere radiatie
dan reptielen
33

34. …liet geen wetenschap onberoerd!
• Australië was tot het Eoceen
verbonden met Antarctica
• Het continent kende dus een
lange noordwaartse reis, van
koudere naar warmere
omgeving en een isolatie van
tientallen miljoenen jaren
• Hierdoor kent Australië een
afwijkende fauna van
buideldieren
• Ook de flora is er uniek zonder
succulenten, het genus
Eucalyptus in alle ecologische
niches vertegenwoordigd
• Soortensamenstelling Australië
+ eilanden = Australis
• Koala of buidelbeer
(Phascolarctos cinereus)
34

35. Rijkere flora in Noord-Amerika en Azië…
• Er zijn grote floristische
overeenkomsten tussen
Amerika en Eurazië
• Het florarijk boven de
noorderkeerkring noemt men
Holarctis
• Holarctis is het grootste
florarijk
• Tijdens de Pleistoceen-
Ijstijden konden Europese
soorten konden niet
‘uitwijken’ naar zuidelijke
Frasera caroliniensis streken
• In Europa hebben bergketens
een W-O-oriëntatie; in
Noord-Amerika en Azië een
N-Z-oriëntatie
35

36. …dan in Europa
• 1: Bulgarije,
• 2: Appalachen
• Toverhazelaar (Hamamelis),
tulpenboom (Liriodendron),
Magnolia,… komen in Europa als
fossiel voor, en in disjuncte
arealen in N.Amerika en Azië
• De tulpenboom (Liriodendron
tulipifera)
36

37. Hamamelis mollis, een toverhazelaar uit
China, in 1880 in Engeland ingevoerd
37

38. Neotropis en Palaeotropis
Tropisch Zuid-Amerika verschilt sterk van Afrika
In het zuidelijk halfrond was de scheiding van Gondwana reeds
begonnen in het Krijt
38

39. Palaeotropis
Biomen
De soortensamenstelling van Afrika en Azië noemt men Palaeotropis
Geen Cactaceae, wel andere succulenten: Agavaceae,
Euphorbiaceae,…
39

40. Neotropis
• De soortensamenstelling van Zuid-
Amerika noemt men Neotropis
• Bromeliaceae met als bekendste
vertegenwoordiger Ananas comosus
komen enkel in Neotropis voor
• Een ananas is een ‘multipele’ vrucht,
de bloeistengel draagt een bladkroon
met een doorgroeiende as
• Bromeliaceae zijn een typische
epifytenfamilie
• De grootste soorten slaan water op
door hun nauw overlappende
bladbasissen
• Deze minipoeltjes vormen in
regenwouden het habitat van bv.
bedreigde pijlgifkikkers (Dendrobates
sp.)
40

41. 41

42. Casestudie - Scheiding tussen
Borneo en Sulawesi
• De lijn van Wallace is in het
noorden de Straat Makassar
(2000 m. diep) en loopt in het
zuiden tussen Bali en Lombok
in (200 m. diep)
• Wallace bestudeerde
vogelfamilie’s, vooral
Cacatuidae, initieel op Bali en
Lombok
• Aziatische en Australische
fauna houden zich aan lijn
Cacatua moluccensis, endemisch van Wallace
in de Z.-Molukken • Geen tijgers ten oosten, geen
Op UICN-lijst als kwetsbaar buideldieren en kaketoe’s ten
Illegale handel, houtkap, westen van de lijn van
verstedelijking en hydro- Wallace
elektrische projecten als
voornaamste bedreigingen 42

43. Sumatraanse tijger (Panthera tigris
sumatrae)
• Na stijging van de
zeespiegel (Pleistoceen –
Holoceen, 12 000-6000 jaar
geleden) isoleerde de soort
zich op Sumatra
• Kleiner dan de andere
tijgers, handig in de jungle
van Sumatra
• Zeer goede zwemmer, met
als prooien Maleise tapirs
(Tapir indicus) ,
everzwijnen (Sus scrofa),
apen, vissen,...
Leeft vooral in Atjeh- • Unieke genenkaart, welke
natuurreservaat, grotendeels door de soort eveneens isoleert
tsunami ‘04 weggespoeld van de vastelandsoorten
• Ernstig bedreigd, met nog
Instanties bouwen het gebied weer 300-400 dieren in het wild
op, met oog op behoud van de
soort
43

44. Sulawesi oninneembaar voor grote
zoogdieren van Sumatra en Borneo
• Straat Makassar en Molukkenstraat
isoleert de fauna
• 1/3 vogels, ¼ repielen en 2/3
zoogdieren endemisch
• Spookdiertje (Tarsius spectrum),
kleinste vleesetend aapje ter wereld
– endemisch te Sulawesi
• De 2e lijn van Wallace komt
overeen met de tectonische
geschiedenis van de archipel
• Australische en Euraziatische plaat
in botsing (15 mj. J), na isolatie
vanaf eind Krijt (65 mj. J)
• Tijdens ijstijden was Kalimantan in
contact met Azië, maar door lijn
Wallace geïsoleerd van Sulawesi
44

45. Niet alle diergroepen houden zich aan
de lijn van Wallace
• Kikkers van het geslacht Rana
hebben het zelfs tot op
Papoea Nieuw-Guinea
gebracht
• Er is geen absolute grens
tussen Aziatische en
Australische invloed
• Redenen: de ene diersoort
verspreidt zich gemakkelijker
dan de andere
• Ook de ouderdom van de
diergroep is van belang
Rana novaeguineae, Ranidae
• Hoe ouder, des te groter de
Indonesië, Papoea N.-Guinea verspreiding kan zijn
Habitat: tropische laaglandwoud
45

46. Casestudie: zoogdieren van het
Cenozoïcum
• Cenozoïcum begint als Krijt
eindigt (65 mj. J – heden)
• Buideldieren (Metatheria) waren
overvloedig
• Na hun ontstaan in het Krijt
kenden de placentale zoogdieren
een enorme radiatie, na het
verdwijnen van dinosauriërs
• Alleen in Australië stierven ze
snel weer uit
• De Mammalia ontwikkelden zich
in het Laat-Trias (200 mj. J) uit
De buidelwolf (Thylacinus de Mammaliaformes
cynocephalus ), in 1936 • Mammalia: Monotremata
uitgestorven in Tasmanië (vogelbekdieren en mierenegels)
Convergentie: nam niche in van en de Theria (Metatheria en
wolf in Noord-Amerika en Eurazië Eutheria: placentale zoogdieren)
46

47. Vogelbekdier (Ornithorhynchus anatinus ),
fossiele verwanten ± 110 mj. jaar oud
• Oost-Australië, Tasmanië
• Eierleggend zoals alle
Monotremata of cloacadieren
• Endotherm, lage lichaamst 32
• Wat kan wijzen op graduele
aanpassing aan meer barre
omstandigheden
• Loopt als een reptiel, met de
poten eerder naast het lichaam
als eronder
• Het mannetje gebruikt gif uit de
enkelsporen, niet letaal, wel
pijnlijk
• Enig zoogdier met electrolocatie:
lokaliseren prooi (garnalen) via
Jongen zijn blind en naakt elektrische velden door
De moeder produceert melk, uit samentrekkingen van de
huid via poriën… bekspieren
• Merkbaar door de zijdelingse
...maar heeft geen tepels kopbewegingen bij jacht
47

48. Warm Plioceen (5,3 – 1,8 mj. J) gevolgd
door afkoeling in het Pleistoceen
• Onderzoek pollen en foraminaferen
duiden op een temperatuur 3° hoger
dan vandaag
• En onderzoek koraalatollen tonen
zeespiegel 30m. hoger
• Botsing van Pacifische en Caraïbische
plaat zorgde voor druk en hitte en zo
voor ondergrondse vulkanen...
• ...welke vanaf 15 mj. J. eilanden en
sedimenten vormden tussen Noord- en
Zuid-Amerika
• En de ruimte geheel vulde 3 mj. J.
• Vreemd genoeg zorgde de wijziging in
oceaanstromingen voor ijstijden
• De Atlantische en Grote Oceaan
stonden in contact waardoor ook de
Golfstroom zwakker was, maar sterk
genoeg voor een ijsvrij Arctica
48

49. Thermische isolatie van de Arctische Ijszee
Versterkte evaporatie in de Noord-Atlantische Oceaan en
westenwinden die in Eurazië regen brengen
Verhoogde afvloei van zoet water in Ijszee door de Siberische
rivieren versnelt diens afkoeling, daar zoet water bij hogere T°
bevriest als zout
Het gevolg is een thermische isolatie van de Ijszee door het extra
albedo-effect 49

50. Versterkte Golfstroom zorgt voor
afkoeling tijdens het Pleistoceen
• Als de Panama-landbrug er niet was,
kwam minder zout en dens water in de
Golfstroom...
• ...welk wel verder de Arctische Zee
instroomde als na het sluiten door de
landbrug
• Als de istmus gesloten was, kwam meer
zout en dens water in de Golfstroom dat
bovendien bij afkoeling nog denser
wordt...
• ...en in de Atlantische Oceaan zinkt nog
voor het de Arctische Zee bereikt heeft
• Rood en blauw : warme en koude
oppervlaktestroming
• Paars: koude diepe zeestroming, na een
zinken t.h.v. van de Nordic- en
Labradorellipsen
50

51. Pleistoceen: ijstijden en
landbruggen (1,8 – 0,01mj. J.)
• Tijdens het Pleistoceen was er
een geleidelijke afkoeling…
• ...met als cumulatie 4 ijstijden
in het Pleistoceen
• Eurazië en Noord-Amerika
waren periodisch bedekt met
gletsjers
• Zeeniveau was een stuk lager
en in combinatie met
tectonische processen...
• ...ontstond zeer recent
meermaals de ijsvrije
Beringstraat-landbrug
• Tijdens glacialen voor 35.000
VC, 22.000-7000 VC, met
opening 15.500 VC
• Tijdens ijstijden een ecologisch
refugium voor toendrasoorten
o.a. Mammuthus sp.
51

52. Andere landbruggen tijdens het Pleistoceen
• 14.000 VC: Australië
was verbonden met
Tasmanië en Nieuw-
Guinea
• Rond die tijd waren
de Britse eilanden
verbonden met het
vasteland
• Het Chinabekken was
land, waardoor
Sumatra, Java en
Borneo één waren
met het Aziatisch
vasteland
14C-datering toont mangrovebegroeiing van
±8500 VC aan 70cm. onder zeespiegel nabij
de Australische riffen
52

53. Megafauna van het Pleistoceen
Zuid-Amerika was 40 miljoen j. geïsoleerd als eiland tussen Eoceen
en Plioceen
Convergente evolutie van bv. onevenhoevigen
Eohippus als 1e paardachtige in Noord-Amerika, Thoatherium in
Zuid-Amerika
De snelle loper Thoatherium sp. met paardenniche in Zuid-Amerika,
tekening Robert Bruce
53

54. Titanis als finale echo van de
Dinosauriformes
• De schrikvogel was een niet-
vliegende met een
schofthoogte van 3 m.
• De bek meette 38 cm.
• Lopend als een kwaadaardige
struisvogel, maakte hij een
schuddende beweging met de
kop op zoek naar prooien ter
grootte van een hert
• Van de Phorusrhacidae was
Titanis de enige soort die
tijdens de grote uitwisseling 3
miljoen jaar geleden Noord-
Amerika bereikte
De Phorusrhacidae ontstonden in • Titanis en verwanten waren in
het geïsoleerde Zuid-Amerika pleistoceen Zuid-Amerika
serieuze rivalen voor de
Fossiel gevonden in Florida carnivore buideldieren
• Plioceen tot vroeg Pleistoceen
54

55. Megatherium sp. evolueerde als grote traag-
bewegende herbivoor in Zuid-Amerika
• Deze grondluiaard werd tot 6m.
groot en woog zo’n 3,8 ton
• Kon op z’n achterste poten lopen
zoals beren
• 1,9 miljoen jaar – 8000 VC.
• Argentinië tot Texas
• Als andere Xenarthra
(gordeldieren, miereneters en
luiaards) staken ze ooit de
Panama-landbrug over naar
Noord-Amerika
• Het negenbandgordeldier
(Dasypus novemcinctus ) is de
enige overlevende soort van de
superorde Xenarthra in Noord-
Amerika
• Xenarthra zijn van de primitiefste
placentale zoogdieren van
Paleocene oorsprong (60 mj. J)
55

56. Negenbandgordeldier
56

57. Convergentie van sabeltandtijgers
• Door de miljoenen jaren
isolatie...
• ...en het ontbreken van
roofdieren in Zuid-Amerika
...
• ...evolueerden buideldieren
er tot carnivoren o.a.
Thylacosmilus sp. (10 – 2
mj. J.) - boven
• Maar stierven uit door
concurrentie van de echte
sabeltandtijgers:
• Smilodon sp. (2,5 – 0,01 mj.
J.) – Felidae, welke de
Panama-istmus overstaken
uit Noord-Amerika - onder
57

58. De invasie uit het noorden was het einde
van een weelderige zuidelijke megafauna
• Zuid-Amerika werd snel
gekoloniseerd door herten,
wasberen, beren, kamelen,
katten, honden, tapirs,
knaagdieren,...
• Sommige van de nieuwe soorten
hielden evenwel maar kort stand
in Zuid-Amerika o.a. de
mastodont (Mammut
americanum) en paarden
• Andere waren zeer succesvol
zoals de kameelachtigen, welke
uitstierven in Noord-Amerika,
waar ze net als paarden
ontstonden
• Gordeldieren, miereneters en
luiaards overleefden de invasie
• Vicugna vicugna, Andes
58

59. De reuzenmiereneter (Myrmecophaga tridactyla) leeft van Centraal tot
Zuid-Amerika
Met scherpe klauwen scheurt hij mierennesten open om dan met
kleverige tong toe te slaan
Met 1 nakomeling per 2 jaar gevoelig voor verkeer, bosbranden en
verkleining leefgebied (IUCN ’09, status: gevoelig bedreigd)
59

60. Landbrug van de Beringstraat
60

61. De Beringstraat was een droog
steppe-toendragebied
• 21.000 jaar geleden was het
zeeniveau 120 m. lager
• De Beringstraat had een
maximale oppervlakte van
2.215.000 km2
• De helft was laaggelegen 25 –
55 m. onder huidig zeeniveau
• De ZW-winden brachten weinig
neerslag en zorgden voor
droog, winderig continentaal
klimaat
• Winter ijskoud, warme zomers
met invloed van de Japanse
warme zeestroom
• Animatie: Beringstraat
61

62. Evidenties van Beringia-landbrug
• Camelidae verschijnen vroeg in
evolutie van de evenhoevigen,
45 mj. J. in het Eoceen
• Oorsprong familie in Noord-
Amerika, Protylopus sp.
• De kameelachtige die vroege
Beringia overstak was sterk
verwant met C. bactrianus
• Kameelachtigen in Noord-
Amerika verdwenen recent door
vestiging van mensen ( 0,01
mj. J), als in Europa
Wilde kameel (Camelus • Hemiauchenia macrocephala
bactrianus), Kazachhstan trok naar Zuid-Amerika
Steppen en halfwoestijnen • De 6 soorten kameelachtigen
China tot Kazachhstan hebben alle 2n=74
• Alle soorten zijn te kruisen en
IUCN ’08: kritiek hun nakomelingen zijn
vruchtbaar
62

63. Aepycamelus sp., in het Mioceen
van Noord-Amerika
63

64. Camelops hesternus, Noord-
Amerika tot 10.000 jaar geleden
64

65. Steppebizon (Bison priscus),
90.000 – 10.000 VC, Beringia
De steppewisent was nauw verwant met de Amerikaanse bizon
en de Europese wisent
65

66. Prehistorische tekeningen tonen aan dat de
steppebizon bejaagd werd door mensen
66

67. Het voortbestaan van de wisent heeft
aan een zijden draadje gehangen
• Eén van de grote Europese
grazers
• Deelt deze niche met de tarpan
(†1887), ree, edelhert, eland
en oeros (†1627)
• Begrazing is sleutelrol in
dynamisch evenwicht tussen
open grasland en bossen
• Leefde in de Ardennen en
Vogezen tot de 15e eeuw
• In 1921 uitgestorven in het
wild met nog 56 dieren in
dierentuinen
• Kuddes in Oost-Europa o.a.
Bialowiezabos te Polen
Bison bonasus
• Wegens beperkte genenpool
IUCN ’08: kwetsbaar vaak het slachtoffer van mond-
en-klauwzeer
67

68. Equus ferus had holarctische verspreiding
• Vondsten van fossielen van
Eurazië tot Noord-Amerika
• Het wilde paard stierf uit
waar het ooit ontstond...
• ...in Noord-Amerika
10.000 VC
• Redenen of een
klimaatswijziging van steppe
naar toendra in het
leefgebied
• Of de aanwezigheid van
mensen
• Equus ferus przewalskii is de
enig levende ondersoort
• Twee populaties overleven
in Mongolië, samen bijna
Steppentarpan (Equus ferus ferus) 200 dieren
68

69. Equus ferus przewalskii
69

70. 14C-datering brengt de laatste fossiele
Saiga tatarica in Alaska op 12.200VC
Aziatische steppen en halfwoestijnen
Leefgebied strekte zich tot de 16e eeuw uit tot aan de Karpaten
In ’03 leefden in de Russische steppen amper nog 50.000 dieren
IUCN ’09: kritiek bedreigd
70

71. Migratie van Saïga-antilopen, Rusland
71

72. Pleistocene megafauna kampte met reductie
leefgebied door opkomende gletsjers
Pleistoceen Siberië met wolharige mammoeten (Mamatthus
primigenius ), holenleeuwen (Panthera leo spelaea) die een
rendier (Rangifer tarandus) verslinden, een wolharige neushoorn
(Coelodonta antiquitatis) en tarpanpaardjes (Equus ferus)
72

73. Hedendaagse Mammalia zijn het
resultaat van 3 adaptieve radiaties
• Australië is een eerste continent in
volle zoogdierexpansie, daar het
sinds het opbreken van Gondwana
geïsoleerd was van de rest van de
wereld
• Het ‘Wereldcontinent’; Afrika,
Europa, Azië via Alaska en Noord-
Siberië afwisselend verbonden met
Noord-Amerika en Mexico
De gewone mierenegel
• Het 3e continentale centrum van
(Tachyglossus aculeatus,
zoogdierradiatie is Zuid-Amerika,
Monotremata), eierleggend;
geïsoleerd sinds de breuk van
Australië, Nieuw-Guinea
Gondwana, verbonden met Noord-
Met opmerkelijke snuit en en Centraal Amerika 2,5 miljoen
kleverige tong vangt hij mieren jaar geleden
en termieten met verbluffende
snelheid
73

74. Convergenties Mammalia in Australië
en op het wereldcontinent
• De Europese vliegende eekhoorn
(Pteromys volans) komt voor in
Finland, Estland, Europees Rusland
en Siberië
• Via een membraan tussen voor- en
achterpoten glijdend tussen
oudere, holle berken en coniferen
• Petaurus gracilis, is een
klimbuideldier (Queensland), tot
zweven in staat
• Sterk bedreigde diersoort, pas in
1883 ontdekt, herontdekt in 1989
waarbij de populatie plaats moest
ruimen voor plantages
• In 1995 is een populatie
beschermd door de overheid
• Voedt zich met nectar, stuifmeel en
geleedpotigen
74

75. Convergenties Mammalia in Australië
en op het wereldcontinent
• De ocelot (Leopardus pardalis)
komt voor in rots- en
struikgebieden tot in het tropisch
regenwoud in Zuid- en Centraal-
Amerika tot zo noordelijk als
Arizona (waarneming 2009)
• Dalí reisde samen met zijn huisdier,
de ocelot Babou
• De gevlekte buidelmarter
(Dasyurus viverrinus): bosgebieden
van Tasmanië wegens het
ontbreken van de dingo en de vos
• Slechts zeer zelden op het
vasteland van Australië (2006)
• Eveneens een nachtjager en ook
aaseter van de prooi van de
Tasmaanse duivel
75

76. Convergenties Mammalia in Australië
en op het wereldcontinent
• Hoofdzakelijk herbivore
boombewoners in het wereldcontinent
vertegenwoordigd door de
breedneusapen (Platyrrhini,
Neotropis) en de smalneusapen
(Catarrhini, Palaeotropis)
• Beide divergeerden ± 35 mj. J
• Smalneusapen: o.a. meerkatten
(Macaca, Cercopithecini) en
mensapen (Hominoidea)
• Breedneusapen: o.a. brulapen
(Alouatta sp.), slingerapen (Ateles
sp.) en kapucijnapen (Cebus sp.),
deze genera allen met grijpstaarten
• Macaca munzala, in ‘03 ontdekt in
Pradesh, India
• Callithrix pygmaea, het
dwergzijdeaapje; de kleinste aap ter
wereld, levend in het Zuidamerikaans
regenwoud
76

77. Convergenties Mammalia in Australië
en op het wereldcontinent
• Dendrolagus sp. of
boomkangoeroes nemen de
niche van de apen in in
Australië, meeste soorten
bedreigd door ontbossing
• Dendrolagus mbaiso, pas in
1995 ontdekt op Papoea,
kritiek bedreigd (IUCN 2009)
• ‘Mbaiso’ betekent voor de
inheemse bevolking, de Moni,
‘het verboden dier’, een
voorouder die nooit leed mag
worden aangedaan
77

78. Continentendrift = …
• … ecologie op een macro-tijdschaal
• …nodig om de
levensgemeenschappen in
bepaalde ecosystemen te kunnen
interpreteren
• …laat ons begrijpen dat bepaalde
taxa nergens voorkomen en
andere juist wel hun niche op
bepaalde continenten bezetten
• …moet ons het gevaar doen inzien
van adventieve soorten (bv.
Prunus serotina – Amerikaanse
vogelkers), welke niches innemen
van inheemse soorten (Frangula
alnus - sporkehout)
78

79. Amerikaanse vogelkers (Prunus
serotina)
• Kersensoort uit Noord-
Amerika is hier veel
aangeplant en
verwilderd
• Verdringt agressief het
areaal van de vuilboom
• Vrijwilligers,
natuurwerkers steken
nu energie, geld en tijd
in het handmatig
uittrekken
• Volgende dia toont het
op 1e zicht sterk
gelijkende en inheemse
sporkehout of vuilboom
(Frangula alnus)
79

80. 80

81. Successie = …
• …ecologie op micro-
tijdschaal
• …zal ons leren
vegetaties die we
tegenkomen juist te
interpreteren
• …zullen we bestuderen
nadat we enkele
inleidende begrippen
(biosfeer, ecosysteem,
gemeenschap,
populatie, habitat en
niche) beheersen
• … zal ons leren
Een duinlandschap bij de Hoek van biotopen juist te
Holland met paraboolduinen, waarbij de beheren
successie vertraagd wordt door begrazing
met runderen, wisenten en paarden
81

82. Referenties
• Dia 1: http://www.willowparkecology.com/happen.html
• Dia 4: http://mediatheek.thinkquest.nl/~ll125/en/fullcondrift.htm
• Dia 5: http://www.ucmp.berkeley.edu/geology/tectonics.html
• http://svs.gsfc.nasa.gov/vis/a000000/a000000/a000073/
• http://geography.sierra.cc.ca.us/booth/California/1_lithosphere/geologic_development.htm
• http://www.ucmp.berkeley.edu/geology/anim1.html
• http://www.ucmp.berkeley.edu/education/dynamic/session1/sess1_earthcurrents.html
• Dia 6: http://www.geo.ua.edu/intro03/Plate.html
http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/developing.html
• Dia 7: http://www.indiana.edu/~geol116/week7/week7.htm
• Dia 8: http://nl.wikipedia.org/wiki/Mesosaurus
http://arcaneflames.wordpress.com/2009/09/19/pangaea-and-the-creation-of-the-continents/
• Dia 10: http://fr.wikipedia.org/wiki/Structure_interne_de_la_Terre
• Dia 12: http://www2.nature.nps.gov/geology/usgsnps/animate/A48.gif
• http://www.exploratorium.edu/origins/antarctica/ideas/gondwana2.html
• http://www.scotese.com/sfsanim.htm http://www.ucmp.berkeley.edu/geology/anim1.html
• http://earthscienceaaron.blogspot.com/2008/09/uhhplate-tectonics.html
• Dia 14: http://www.env.duke.edu/eos/geo41/sfs.htm
• Dia 15: http://www.c-point.com/images/product/drawmagic/timescale.gif
• Dia 16: http://www.discoveringfossils.co.uk/Earth.htm
• Dia 17: http://www.freewebs.com/inhere/geologicaltimescale.htm
• Dia 18:
http://www.cartage.org.lb/en/themes/sciences/Paleontology/Paleozoology/EarlyPaleozoic/aSil.jpg
• Dia 20: http://www.palaeos.com/Earth/Geography/Euramerica.html
82

83. Referenties
• Dia 21: http://www.palaeo-online.de/e/trias/intro.html
• Dia 23: http://www.tethysocean.fr/tethysocean01histoire_DE.html
• Dia 25: http://www.smu.edu/smunews/dallasaurus/about-mosasaurs.asp
• Dia 26: http://wapedia.mobi/nl/K-Pg-overgang
• Dia 27: http://www.emc.maricopa.edu/faculty/farabee/BIOBK/BioBookPaleo5.html
• Dia 29: http://www2.nau.edu/rcb7/Eocene.jpg
• Dia 30: http://www.geocraft.com/WVFossils/PageMill_Images/pangbrk.gif
• Dia 31: http://www.scotese.com/future.htm
• Dia 33: http://www.humanflowerproject.com/index.php/weblog/comments/floral_long_necks_and/
http://www.biologie.uni-ulm.de/bio3/mtschapka/bats.html
• Dia 34: http://worldmostamazingrecords.org/world-amazing-koala-phascolarctos-cinereus-
endangered-koalas-species-facts-photos-information-habitats-news/
• Dia 35: http://biology4.wustl.edu/tyson/floraswertia.html
• Dia 36: http://www.jamestown-ri.info/northern_appalachians.htm
http://www.peakware.com/areas.html?a=651 http://www.peakware.com/areas.html?a=651
http://www.biopix.nl/liriodendron-tulipifera_photo-47097.aspx
• Dia 37: http://www.pollyhillarboretum.org/images/hmollisweb05111.JPG
• Dia 38: http://www.parks.it/giardini.botanici.hanbury/foto/Area-cactaceae-800.jpeg
• Dia 39: http://www.ecocam.com/natuur/biomen.html
• Dia 40: http://www.cls.zju.edu.cn/sub/classroom/botany/zixue/plant_system/plants/families.html
• Dia 41:
http://www.hear.org/starr/hiplants/images/600max/html/starr_980529_4204_vriesea_sp.htm
• Dia 42: http://abcnews.go.com/Technology/JustOneThing/rare-birds-move-endangered-species-
list-us-fish/story?id=8293261&page=5
http://www.travelmarker.nl/bestemmingen/azie/indonesie/fauna/sulawesi.htm
• Dia 43: http://media-2.web.britannica.com/eb-media/76/92676-004-6428C3C4.jpg
http://en.wikipedia.org/wiki/Sumatran_Tiger 83

84. Referenties
• Dia 45: http://www.ecologyasia.com/verts/png-frogs.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Rana_novaeguineae
• Dia 46: http://darwin.bio.uci.edu/~sustain/bio65/lec03/b65lec03.htm
http://www.bertsgeschiedenissite.nl/index_zoogdieren.htm
http://www.thefirstpost.co.uk/1473,news-comment,news-politics,what-is-a-tasmanian-tiger
http://nl.wikipedia.org/wiki/Buidelwolf
• Dia 47: http://www.spectacular-planet.com/weird%20animals%20-%20strange%20mammals%20-
platypus.php http://en.wikipedia.org/wiki/Platypus
http://mammals.suite101.com/article.cfm/the_platypuss_highly_developed_sense
• Dia 48 - 50: http://darwin.bio.uci.edu/~sustain/bio65/lec03/b65lec03.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Isthmus_of_Panama
http://web.me.com/uriarte/Earths_Climate/Pliocene.html
• Dia 51: http://www.stanford.edu/class/humbio103/ParaSites2006/Enterobius/history.htm
http://darwin.bio.uci.edu/~sustain/bio65/lec03/b65lec03.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Beringia
• Dia 52: http://www.abovetopsecret.com/forum/thread503696/pg1
http://en.allexperts.com/e/b/be/bering_land_bridge.htm
• Dia 53: http://scienceblogs.com/laelaps/2008/04/the_horsemimic_thoatherium.php
http://darwin.bio.uci.edu/~sustain/bio65/lec03/b65lec03.htm
• Dia 54: http://yohan0803.y.o.pic.centerblog.net/o/12de4eec.jpeg
http://www.majorlycool.com/?startpos=678 http://en.wikipedia.org/wiki/Titanis
• Dia 55: http://www.pts.org.tw/~web02/beasts/evidence/prog5/page4.htm
http://darwin.bio.uci.edu/~sustain/bio65/lec03/b65lec03.htm
• Dia 56: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nine-banded_Armadillo.jpg
http://nl.wikipedia.org/wiki/Xenarthra
• Dia 57: http://elementy.ru/images/news/tigers.jpg http://nl.wikipedia.org/wiki/Smilodon
http://en.wikipedia.org/wiki/Thylacosmilus
http://darwin.bio.uci.edu/~sustain/bio65/lec03/b65lec03.htm 84

85. Referenties
• Dia 58: http://outdoors.webshots.com/photo/2910893930050205483ugTLBu http://strickler.olivet.edu/mastodon
http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_colier/2450/%D0%9C%D0%90%D0%A1%D0%A2%D0%9E%D0%94%D0%9E
%D0%9D%D0%A2%D0%AB
• Dia 59: http://www.nvdnatuurbeschermingsfonds.nl/index.php?PageID=202
http://www.gettyimages.com/detail/200351759-001/Stockbyte
• Dia 60, 61: http://instaar.colorado.edu/qgisl/bering_land_bridge/blb_overview.html
• Dia 62: http://szmn.sbras.ru/old/Gallery/mammals/Camelus_bactrianus.htm
http://www.alpacahof.nl/camelidae.html http://www.ilri.org/InfoServ/Webpub/Fulldocs/Monono5/Origins.htm
• Dia 63: http://ombdinotopia.proboards.com/index.cgi?action=display&board=dinotopia&thread=360&page=10
• Dia 64: http://nature.ca/notebooks/English/wstcamel_p1.htm
• Dia 65, 66: http://www.talismancoins.com/servlet/Detail?no=985
• Dia 67: http://en.wikipedia.org/wiki/Wisent http://www.hlasek.com/bison_bonasus_e9998.html
• Dia 68: http://nl.wikipedia.org/wiki/Tarpan http://en.wikipedia.org/wiki/Horse http://www.arkive.org/przewalskis-
horse/equus-ferus-przewalskii/
• Dia 69: http://www.animalpicturesarchive.com/view.php?tid=3&did=27278&lang=kr
• Dia 70, 71: http://www.arkive.org/saiga-antelope/saiga-tatarica/image-G6651.html
• Dia 72: http://en.wikipedia.org/wiki/Pleistocene
• Dia 73: http://en.wikipedia.org/wiki/Short-beaked_Echidna http://www.tier-fotos.eu/1024/kurzschnabeligel-
tachyglossus-aculeatus-am-2592010-7742.jpg
• Dia 74: http://my.opera.com/qingxiang89/albums/showpic.dml?album=909771&picture=12447759
http://en.wikipedia.org/wiki/Siberian_Flying_Squirrel http://nl.wikipedia.org/wiki/Petaurus_gracilis
• Dia 75: http://en.wikipedia.org/wiki/Ocelot http://en.wikipedia.org/wiki/Eastern_Quoll
http://www.terrambiente.org/fauna/Mammiferi/metatheria/dasyuromorphia/index.htm
http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/resources/tanya_dewey/leoparduspardalis.jpg/view.html
85

86. Referenties
• Dia 76: http://en.wikipedia.org/wiki/Catarrhini
http://staff.science.nus.edu.sg/~sivasothi/biorefugia/2004/12/macaca-munzala-new-species-of-macaque.html
http://en.wikipedia.org/wiki/New_World_monkey http://farm3.static.flickr.com/2151/1968953506_9d51548941.jpg
• Dia 77: http://en.wikipedia.org/wiki/Dingiso http://en.wikipedia.org/wiki/Tree-kangaroo
http://silverfishattack.blogspot.com/2009/01/im-sorry-what-tree-kangaroos.html
• Dia 79, 80: http://www.botanikus.de/ http://wilde-planten.nl/amerikaanse%20vogelkers.htm
http://www.henriettesherbal.com/pictures/p06/pages/frangula-alnus-7.htm http://www.wiebe-wesstra-voor-uw-
tuin.nl/index.php?main_page=product_info&cPath=40&products_id=3526&zenid=3958f95a1e8671d54000c49456d
9f75e http://gobotany.newenglandwild.org/species/frangula/alnus/
• Dia 81: http://www.ark.eu/ark/natuurontwikkeling/natuurlijke-processen/stuivende-duinen
86

87. Literatuurlijst
• Billen J. – 1994
Morfologie en Systematiek van de Invertebrata
• Blamey M. & Grey-Wilson C. - 1989
De Geïllustreerde Flora
Thieme – Baarn
• Buchsbaum R. – 1962
De Ongewervelde Dieren
Het Spectrum – Antwerpen
• Fitter R. & Fitter A. – 1974
Tirions Nieuwe Bloemengids
Elsevier – Amsterdam
• Heimans E., Heinsius H.W., Thysse J.P. – 1947
Geïllustreerde Flora Van Nederland
W. Versluys N.V. – Amsterdam - Antwerpen
87

88. Literatuurlijst
• Heywood V.H. – 1993
Flowering Plants Of The World
Oxford University Press – New York
• Hillenius D. - 1967
De Vreemde Eilandbewoner
N.V. De Arbeidspers – Amsterdam
• Keizer G.J. – 1997
Paddestoelen Encyclopedie
Rebo Productions – Lisse
• Perl P. – 1979
Varens
De Lantaarn – Amsterdam
• Peterson R., Mountfort G. & Hollom P.A.D. – 1983
Petersons Vogelgids
Tirion, Elsevier - Amsterdam
88

89. Literatuurlijst
• Raven & Johnson – 1992
Biology
Mosby-Yearbook – Missouri
• Rozema J. & Verhoef H.A. – 1997
Leerboek Toegepaste Ecologie
VU-Uitgeverij – Amsterdam
• Van Assche J. – 1989
Inleiding Tot De Plantenecologie
Katholieke Universiteit Leuven – Leuven
• Van Veen M. & Zeegers Th. – 1988
Insecten Basis Boek
Jeugdbondsuitgeverij – Utrecht
• Weier T. Elliot, Stocking C.R., Barbour M.G. & Rost T.L. – 1982
Botany – An Introduction To Plant Botany
John Wiley & Sons - California
89

90. Literatuurlijst
• Wilson E.O. – 1992
The Diversity Of Life
Allen Lane The Penguin Press – Harmondsworth, Middlesex
• Wynhoff I., Van Der Made J., Van Swaay C. – 1990
Dagvlinders Van De Benelux
De Vlinderstichting - Utrecht
90