TIÊU HÓA

1. CHỨC NĂNG GAN
Nguyeãn Xuaân Caåm Huyeân
I. GIẢI PHẪU CHỨC NĂNG GAN
- Gan laø cơ quan lớn nhất cơ thể, nặng trung bình 1,3 kg. Ñôn vò chöùc naêng cuûa gan laø tieåu thuøy
gan, hình ña giaùc. Moãi tieåu thuøy ñöôïc caáu taïo bôûi moät tónh maïch trung taâm, töø ñoù toûa ra caùc
daõy teá baøo gan. Giöõa caùc daõy teá baøo laø caùc tónh maïch kieåu xoang, nhaän maùu hoãn hôïp töø ñoäng
maïch gan vaø tónh maïch cöûa vaø ñoå veà tónh maïch trung taâm. Caùc tieåu quaûn maät naèm giöõa caùc teá
baøo gan, ñoå veà oáng daãn maät, naèm ôû goùc caùc tieåu thuøy.
- Heä thoáng tuaàn hoaøn gan ñaëc bieät ôû choã mao maïch cuûa ruoät, tuïy, maøng treo ruoät, tuùi maät vaø
laùch ñeàu taäp hôïp veà tónh maïch cöûa, töø tónh maïch cöûa phaùt xuaát caùc tónh maïch kieåu xoang roài
chuùng laïi taäp hôïp laïi thaønh tónh maïch gan. Caùc tónh maïch kieåu xoang ñöôïc loùt moät lôùp noäi moâ
coù tính thaám raát cao vì giöõa caùc teá baøo noäi moâ coù raát nhieàu “cöûa soå”. Chuùng cuõng ñöôïc loùt bôûi
caùc teá baøo Kupffer, coù khaû naêng thöïc baøo nhöõng vaät laï trong maùu tónh maïch kieåu xoang.
- Söï cung caáp maùu hoãn hôïp chæ xaûy ra duy nhaát taïi gan, 75% laø do tónh maïch cöûa, 25% töø ñoäng
maïch gan. Maùu tónh maïch cöûa chöùa nhieàu chaát dinh döôõng ñöôïc haáp thu töø ruoät nhöng ít oxy,
tuy nhieân baèng caùch naøy chaát dinh döôõng ñöôïc ñöa ñeán gan sôùm nhaát ñeå ñöôïc chuyeån hoùa
thay vì ñi moät voøng xa hôn neáu veà tim tröôùc.
- Löu löôïng maùu ñeán gan haèng ñònh, chieám 25% cung löôïng tim. Löu löôïng naøy ñaûm baûo cho
gan thöïc hieän vai troø moät nhaø maùy loïc trung gian ñoái vôùi phaàn lôùn maùu tónh maïch ñeán töø caùc
taïng buïng. Ñieàu naøy cuõng khieán gan thöôøng bò lieân quan trong moät soá beänh ngoaøi gan (thí duï
nhieãm truøng) vaø laø nôi di caên cuûa moät soá ung thö.
- Teá baøo gan coù khaû naêng taùi taïo neân gan bò toån thöông hay ñaõ bò caét ñi moät phaàn coù theå phaùt
trieån trôû laïi. Tuy nhieân vì nhöõng lyù do chöa ñöôïc hieåu roõ toån thöông gan do röôïu hay sieâu vi
gan coù theå daãn ñeán xô gan.
II. CHỨC NĂNG TUẦN HOAØN CỦA GAN
- Do heä thoáng maïch maùu raát phaùt trieån neân gan coù theå döï tröõ moät theå tích maùu lôùn (650 mL).
Khi cô theå xuaát huyeát gan phoùng thích maùu vaøo heä tuaàn hoaøn. Taêng aùp suaát tónh maïch trung
öông, do suy tim öù huyeát, laøm taêng dung tích tónh maïch cuûa gan leân khoaûng moät lít.
- Protein huyeát töông do gan saûn xuaát, ñaëc bieät laø albumin, giuùp duy trì aùp huyeát vaø theå tích
maùu baèng caùch duy trì aùp suaát keo huyeát töông. Giaûm noàng ñoä protein huyeát töông, do suy
chöùc naêng gan, laøm thoaùt dòch töø caùc khoang maïch maùu vaøo khoaûng gian baøo, khieán theå tích
maùu giaûm.
III. CHỨC NĂNG BAØI TIẾT MẬT
Chöùc naêng chính cuûa gan laø baøi tieát maät. Moãi ngaøy gan baøi tieát khoaûng 250-1500mL maät. Thaønh
phaàn maät bao goàm nước vaø chất điện giải, bilirubin, lipid, cholesterol, lecithin, muối mật.
 Muoái maät
 Thaønh laäp muoái maät
+ Axít maät ñöôïc taïo ra töø cholesterol trong teá baøo gan. Caùc axít maät nguyeân phaùt laø axít
cholic (coù 3 nhoùm OH) vaø axít chenodeoxycholic (coù 2 nhoùm OH). Khi vaøo ruoät, axít

2. maät nguyeân phaùt bò vi khuaån ruoät laáy ñi moät nhoùm OH, trôû thaønh axít maät thöù phaùt, laø
axít deoxycholic vaø axít lithocholic. Axít maät thöù phaùt ñöôïc haáp thu ôû ruoät vaø seõ trôû laïi
veà gan. Vì vaäy trong maät ñöôïc baøi tieát coù caû axít maät nguyeân phaùt laãn axít maät thöù
phaùt.
+ Axít maät ñöôïc gan baøi tieát döôùi daïng keát hôïp vôùi glycine hay taurine. ÔÛ pH cuûa ruoät,
axít maät keát hôïp bò ion hoùa neân ôû döôùi daïng muoái cuûa caùc cations khaùc nhau (chuû yeáu
laø Na+
), goïi laø muoái maät.
 Vai troø cuûa muoái maät trong tieâu hoùa môõ
Muoái maät coù vai troø nhuõ töông hoùa môõ thöùc aên vaø thaønh laäp haït micelle vôùi caùc saûn phaåm
tieâu hoùa môõ.
+ Nhuõ töông hoùa môõ
Men tieâu hoùa môõ trong dòch tuïy laø nhöõng phaân töû tan trong nöôùc neân chæ coù theå taùc
duïng leân beà maët cuûa caùc haït môõ. Dieän tích tieáp xuùc vôùi men tieâu hoùa môõ seõ taêng leân
neáu môõ bò nhuõ töông hoùa. Döôùi taùc duïng cuûa cöû ñoäng nhaøo troän cuûa ruoät non, caùc gioït
môõ bò phaù vôõ thaønh caùc haït môõ coù kích thöôùc raát nhoû. Khi gaén vaøo caùc haït môõ muoái
maät laøm giaûm söùc caêng beà maët cuûa chuùng neân giöõ cho chuùng khoâng taäp hôïp trôû laïi vôùi
nhau theo khuynh höôùng töï nhieân. Ñoù laø taùc duïng nhuõ töông hoùa môõ cuûa muoái maät.
+ Thaønh laäp micelle
Axít maät laø moät phaân töû löôõng cöïc. Do tính löôõng cöïc, chuùng coù khuynh höôùng taäp hôïp
nhau laïi thaønh micelle, baèng caùch ñöa maët kî nöôùc vaøo beân trong vaø maët öa nöôùc ra
ngoaøi tieáp xuùc vôùi nöôùc. Söï thaønh laäp micelle xaûy ra khi noàng ñoä axít maät vöôït qua
moät ngöôõng naøo ñoù (critical micelle concentration). Bình thöôøng noàng ñoä axít maät
trong maät cao hôn nhieàu so vôùi ngöôõng naøy neân trong maät chuùng hieän dieän döôùi daïng
micelle. Söï thaønh laäp muoái maät chæ xaûy ra trong ñieàu kieän pH trung tính hay kieàm do
ñoù dòch kieàm cuûa maät raát caàn thieát veà phöông dieän naøy.
Saûn phaåm tieâu hoùa môõ khi sinh ra saùt nhaäp ngay vaøo haït micelle. Nhôø vaäy caùc saûn
phaåm tieâu hoùa môõ môùi hoøa tan ñöôïc trong nöôùc ñeå coù theå chuyeân chôû ñeán bieåu moâ
nieâm maïc ruoät non. Khoâng coù muoái maät coù ñeán 40% môõ khoâng ñöôïc haáp thu, theo ñoù
caùc vitamin tan trong môõ cuõng khoâng ñöôïc haáp thu laø vitamin A, D, E vaø K.
 Taùi haáp thu muoái maät ôû ruoät vaø voøng tuaàn hoaøn ruoät gan
Muoái maät ñöôïc haáp thu taïi hoài traøng, ñi theo tónh maïch cöûa veà gan. Teá baøo gan laáy muoái maät
ra khoûi maùu tónh maïch cöûa, baøi tieát chuùng trôû laïi vaøo maät cuøng vôùi axít maät môùi ñöôïc thaønh
laäp. Chu trình gan baøi tieát - ruoät haáp thu - gan baøi tieát trôû laïi muoái maät ñöôïc goïi laø voøng tuaàn
hoaøn ruoät gan.
 Ñieàu hoøa söï toång hôïp vaø baøi tieát axít maät
Toác ñoä muoái maät trôû veà gan laø taùc nhaân chính ñieàu khieån söï toång hôïp vaø baøi tieát axít maät.
Muoái maät trong maùu tónh maïch cöûa kích thích söï baøi tieát axít maät bôûi teá baøo gan nhöng laïi öùc
cheá söï toång hôïp axít maät. Ñoù laø taùc duïng lôïi maät cuûa axít maät. Sau böõa aên, noàng ñoä axít maät
trong maùu tónh maïch cöûa thaáp do ñoù söï toång hôïp axít maät môùi taêng leân nhieàu vì khoâng coøn bò
öùc cheá trong khi söï baøi tieát axít maät laïi chaäm.
 Bilirubin
- Khi hoàng caàu giaø bò huûy trong heä voõng noäi moâ cuûa gan vaø laùch, phaàn porphyrin cuûa
hemoglobin ñöôïc bieán ñoåi thaønh bilirubin bôûi caùc teá baøo thöïc baøo. Bilirubin ñöôïc phoùng thích
vaøo huyeát töông vaø gaén vôùi albumin huyeát töông. Ñoù laø bilirubin töï do, tan trong môõ. Bilirubin

3. töï do coù theå ñi qua haøng raøo maùu naõo vaø gaây vaøng da nhaân naõo ôû treû sô sinh.
- Phöùc hôïp albumin-bilirubin trong tónh maïch kieåu xoang ñi qua caùc cöûa soå cuûa lôùp noäi moâ vaø
ñeán tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi maøng teá baøo gan. Caùc protein gaén treân maøng teá baøo taùch bilirubin töï
do ra khoûi albumin. Trong teá baøo gan, bilirubin keát hôïp vôùi axít glucuronic, trôû thaønh tan trong
nöôùc. Phaûn öùng keát hôïp bilirubin ñöôïc xuùc taùc bôûi glucuronyl transferase.
- Bilirubin keát hôïp ñöôïc baøi tieát ra khoûi teá baøo gan vaøo maät baèng cô cheá chuû ñoäng. Heä thoáng
vaän chuyeån chuû ñoäng bilirubin keát hôïp coù theå bò öcù cheá bôûi tình traïng nhieãm truøng, daãn ñeán
vaøng da.
- Khi vaøo ñeán ruoät, vi khuaån ruoät giaø bieán ñoåi bilirubin keát hôïp thaønh urobilinogen. 30-50%
urobilinogen ñöôïc taùi haáp thu ôû ruoät giaø trong ñoù moät phaàn ñöôïc baøi tieát trong nöôùc tieåu coøn
phaàn lôùn trôû veà gan vaø ñöôïc baøi tieát trôû laïi trong maät. Urobilinogen coøn laïi trong ruoät ñöôïc
bieán ñoåi thaønh stercobilinogen roài thaûi theo phaân.
 Tuùi maät
 Coâ ñaëc maät
Giöõa caùc böõa aên, söï co thaét tröông löïc cuûa cô voøng Oddi khieán maät ñi ra khoûi gan trong oáng
maät chuû ñöôïc höôùng vaøo tuùi maät. Tuùi maät chæ coù dung tích khoaûng 50 mL maø theå tích maät ñöôïc
baøi tieát laïi lôùn hôn nhieàu do ñoù tuùi maät phaûi coâ ñaëc maät laïi töø 5- 20 laàn. Teá baøo bieåu moâ tuùi
maät taùi haáp thu chuû ñoäng Na+
, trao ñoåi vôùi K+
. Cl-
, HCO3
-
vaø nöôùc bò keùo theo. Keát quaû laø maät
tuùi maät coù thaønh phaàn khaùc vôùi maät gan (Baûng 1).
Bảng 1. So saùnh nồng đñộ một số chất trong mật gan vaø mật tuùi mật
Thaønh phần Mật gan (mM) Mật tuùi mật (mM)
Chất đñiện giải
HCO3
-
28 10
Cl-
100 25
K+
5 12
Na+
145 130
Ca2+
5 23
Chất hữu cơ
Bilirubin 0.7 5.1
Cholesterol 2.6 16.0
Lecithin 0.5 3.9
Muối mật 26.0 145.0
 Co thaét tuùi maät
Trong giai ñoaïn taâm linh vaø giai ñoaïn daï daøy cuûa quaù trình tieâu hoùa, tuùi maät co thaét do xung
ñoäng cuûa daây X. Neáu kích thích heä giao caûm seõ öùc cheá co thaét tuùi maät.
Tuùi maät co thaét maïnh nhaát trong giai ñoaïn ruoät, do cholecystokinin (CCK). CCK ñöôïc nieâm
maïc taù traøng baøi tieát khi bò kích tích bôûi môõ vaø axít trong döôõng traáp. CCK cuõng laøm giaõn cô
voøng Oddi.
 Soûi maät
+ Soûi maät thöôøng gaëp nhaát laø soûi cholesterol. Cholesterol khoâng tan trong nöôùc; khi maät
chöùa nhieàu cholesterol hôn khaû naêng hoøa tan trong haït micelle, tinh theå cholesterol seõ
xuaát hieän. Muoái maät vaø lecithin giöõ vai troø quan troïng trong söï hoøa tan cholesterol.
+ Moät loaïi soûi thöôøng gaëp thöù hai laø soûi bilirubin (muoái canxi cuûa bilirubin töï do). Nguyeân

4. nhaân coù theå do bilirubin töï do taêng leân (taùn huyeát, phoûng, chaán thöông gaây giaäp moâ…), teá
baøo gan khoâng toång hôïp ñuû glucuronide hay laø do nhieãm caùc sinh vaät coù men
glucuronidase (kyù sinh truøng). Bilirubin keát hôïp hoøa tan trong nöôùc neân khoâng taïo muoái
vôùi canxi.
 Vaøng da
- Neáu maät khoâng ñöôïc baøi tieát bilirubin seõ tích tuï trong maùu gaây vaøng da. Nguyeân nhaân coù theå
do taùn huyeát khieán bilirubin töï do trong maùu taêng quaù cao, vöôït quaù khaû naêng thaûi ra cuûa gan
(vaøng da tröôùc gan).
- Moät soá khieám khuyeát cuûa gan lieân quan ñeán vieäc laáy bilirubin töï do vaøo, keát hôïp bilirubin,
hay baøi tieát bilirubin vaøo maät cuõng laøm taêng bilirubin maùu (vaøng da trong gan), thöôøng gaëp
trong vieâm gan caáp.
- Taéc ñöôøng daãn maät trong hay ngoaøi gan cuõng gay vaøng da do maät thaám ngöôïc vaøo maùu (vaøng
da sau gan).
IV. CHUYỂN HOÙA CHẤT DINH DƯỠNG
Gan ñoùng vai troø trung taâm trong vieäc duy trì söï haèng ñònh veà chuyeån hoùa do ñoù beänh gan
naëng thöôøng coù caùc bieåu hieän veà chuyeån hoùa.
 Chuyeån hoùa carbohydrate
- Gan tham gia vaøo vieäc giöõ haèng ñònh noàng ñoä ñöôøng trong maùu. Sau böõa aên gan ngaên göøa
söï gia taêng ñöôøng huyeát baèng caùch laáy vaøo moät phaàn lôùn glucose ñöôïc haáp thu töø ruoät.
Sau ñoù glucose ñöôïc döï tröõ döôùi daïng glycogen hay bieán ñoåi thaønh lipid; ña soá caùc lipid
naøy seõ ñöôïc ñöa ra khoûi gan ñeå ñeán moâ môõ, ôû ñoù chuùng seõ ñöôïc teá baøo môõ laáy vaøo ñeå
toång hôïp lipid trôû laïi.
- Giöõa caùc böõa aên, gan duy trì löôïng ñöôøng cung caáp cho naõo vaø caùc daây thaàn kinh ngoaïi
bieân baèng caùch thuûy phaân glycogen ñeå cung caáp trôû laïi glucose, vaø taân sinh ñöôøng töø
glycerol, axít amin, lactate vaø pyruvate.
- Trong xô gan thöôøng coù tình traïng taêng glucose maùu vaø khoâng dung naïp glucose, coù theå
giaûi thích do gan khoâng coøn khaû naêng chuyeån hoaù glucose. Lactate cuõng taêng do gan
khoâng coøn khaû naêng söû duïng lactate ñeå taân sinh ñöôøng.Trong giai ñoaïn cuoái cuûa xô gan coù
tình traïng haï ñöôøng huyeát vì gan khoâng coøn khaû naêng döï tröõ glycogen.
 Chuyeån hoùa protein
Sau böõa aên moät phaàn nhoû axít amin ñi veà gan. Taïi ñaây chuùng ñöôïc bieán ñoåi thaønh keâtoaxít
hay ñöôïc duøng ñeå toång hôïp protein.
 Chuyeån hoùa axít amin
+ Axít amin ñöôïc bieán ñoåi thaønh keâtoaxít töông öùng baèng caùch chuyeån nhoùm amin hay
khöû amin.
+ Phaûn öùng chuyeån amin ñöôïc xuùc taùc bôûi aminotransferase. Hai transaminase ñöôïc
khaûo saùt nhieàu nhaát laø aspartate aminotransferase (AST) vaø alanine aminotransferase
(ALT). AST xuùc taùc söï chuyeån nhoùm amin cuûa aspartate cho -ketoglutarate, cho ra
axít oxaloacetic. ALT xuùc taùc söï chuyeån nhoùm amin cuûa alanine cho -ketoglutarate,
cho ra axít pyruvic. Caùc keâtoâaxít coù theå ñi vaøo chu trình Krebs ñeå cung caáp naêng
löôïng hay tham gia vaøo chuyeån hoùa trung gian cuûa lipid vaø carbohydrate.
+ Trong phaûn öùng khöû amin nhoùm amin taùch ra ñöôïc duøng ñeå thaønh laäp ureâ.
+ Gan laø nôi toång hôïp caùc axít amin « khoâng caàn thieát ».

5. - Toång hôïp protein
+ Albumin
Albumin ñöôïc toång hôïp nhieàu nhaát (25% toång soá protein ñöôïc gan toång hôïp) nhöng
khoâng ñöôïc döï tröõ trong teá baøo gan maø ñöôïc baøi tieát ra nhanh choùng. Vì khoâng phaûi
laø moät protein öu tieân (caàn cho söï baûo veä cô theå) neân noù chæ ñöôïc toång hôïp khi tình
traïng dinh döôõng ñaày ñuû. Noàng ñoä albumin trong maùu giaûm khi giaûm soá löôïng vaø suy
chöùc naêng teá baøo gan nhöng coøn coù raát nhieàu yeáu toá khaùc aûnh höôûng ñeán nhö suy dinh
döôõng, nhieãm truøng, phoûng, phaãu thuaät, stress, döôïc chaát (colchicine, saûn phaåm
chuyeån hoùa cuûa röôïu laø acetaldehyde).
Albumin giuùp duy trì aùp suaát keo huyeát töông, do ñoù giaûm albumin huyeát töông gaây
phuø. Albumin laø protein chuyeân chôû moät soá chaát nhö hormone, thuoác, ion, axít beùo vaø
bilirubin neân giaûm albumin maùu seõ laøm cho thaønh phaàn töï do cuûa caùc chaát naøy taêng
leân, keùo theo caùc roái loaïn chuyeån hoùa töông öùng.
+ Globulin
Globulin coù nhieàu chöùc naêng: chuyeân chôû cholesterol vaø triglyceride, hormon steroid
vaø hormon tuyeán giaùp, öùc cheá hoaït ñoäng trypsin vaø ñoâng maùu.
Khi albumin huyeát töông giaûm noàng ñoä  globulin thöôøng taêng leân. Lyù do taêng 
globulin chöa roõ nhöng ngöôùi ta nghó raèng do caùc khaùng nguyeân khoâng ñöôïc loïc bôûi
gan nhö bình thöôøng neân kích thích söï thaønh laäp globulin trong heä voõng noäi moâ.
+ Yeáu toá ñoâng maùu
Ngoaïi tröø yeáu toá VIII caùc yeáu toá ñoâng maùu trong huyeát töông ñeàu ñöôïc toång hôïp
trong gan. Gan cuõng toång hôïp caùc chaát choáng ñoâng (antiprothrombin 3) vaø ly giaûi
fibrin (plasminogen).
Teá baøo gan chæ toång hôïp boán yeáu toá II, VII, IX, vaø X neáu coù söï hieän dieän cuûa vitamin
K. Söï toång hôïp caùc yeáu toá ñoâng maùu phuï thuoäc vitamin K bò öùc cheá bôûi dicumarol vaø
warfarin.
 Chuyeån hoùa lipid
- Axít beùo do teá baøo gan laáy vaøo ñöôïc chuyeån hoùa theo nhieàu con ñöôøng: toång hôïp
triglyceride, cholesterol, phospholipid, theå xeâtoân hay cung caáp naêng löôïng.
- Gan laø nôi toång hôïp vaø thoaùi bieán caùc loaïi lipoprotein. VLDL ñöôïc toång hôïp taïi gan vaø
chuyeân chôû triglyceride thaønh laäp töø axit beùo vaø carbohydrate trong gan ñeán caùc moâ ngoaøi
gan. Sau khi triglyceride bị laáy ñi do lipoprotein lipase chuùng trôû thaønh IDL. IDL nhaû
phospholipid döôùi taùc duïng cuûa moät enzym huyeát töông, lecithin-cholesterol
acyltransferase (LCAT), vaø laáy cholesteryl esters thaønh laäp töø cholesterol trong HDL. Moät
soá IDL ñöôïc gan laáy vaøo, soá coøn laïi maát theâm triglyceride vaø protein, coù leõ trong tónh maïch
kieåu xoang, vaø trôû thaønh LDL. LDL cung caáp cholesterol cho moâ.
- Gan baøi tieát cholesterol vaø saûn phaåm chuyeån hoùa cuûa noù laø axít maät trong maät. Ñoù laø con
ñöôøng chính ñaøo thaûi cholesterol.
V. KHÖÛ ÑOÄC MAÙU
Gan coù theå laáy hormone, thuoác vaø caùc chaát sinh hoùa khaùc ra khoûi maùu baèng caùch baøi tieát trong
maät, thöïc baøo bôûi teá baøo Kupffer vaø bieán ñoåi hoùa hoïc. Söï bieán ñoåi hoùa hoïc xaûy ra qua hai giai
ñoaïn.
 Giai ñoaïn 1 coù theå laø phaûn öùng oxy hoùa, khöû hay thuûy phaân ñeå laøm giaûm ñoäc tính. Trong giai
ñoaïn naøy nhieàu goác töï do ñöôïc thaønh laäp vaø coù theå gaây toån thöông gan. Caàn coù chaát choáng

6. oxy hoùa laø glutathione ñeå ngaên chaën toån thöông. Phaûn öùng oxy hoùa raát thöôøng gaëp, thí duï oxy
hoùa ñeå baát hoaït adrenaline hay serotonin. Phaûn öùng khöû ít gaëp hôn, thí duï ñeå baát hoaït
warfarin. Phaûn öùng thuûy phaân xaûy ra vôùi insulin.
 Giai ñoaïn 2 laø keát hôïp vôùi chaát khaùc, thöôøng laø vôùi glucuronide hay sulfate, thí duï ñoái vôùi
bilirubin, hormone tuyeán giaùp, hormone steroid…Chaát keát hôïp thöôøng trôû neân deã tan trong
nöôùc hôn vaø ít ñoäc hôn laø caùc tieàn chaát cuûa chuùng, TD porphyrin ñöôïc bieán doåi thaønh
bilirubin, ammonia thaønh ureâ, purin thaønh axít uric. Xong cuõng coù tröôøng hôïp chaát keát hôïp trôû
neân ñoäc hôn nhö chlorpromazine glucuronide.
Trong chuyeån thoùa thuoác, nhöõng bieán ñoåi naøy coù theå laøm giaûm hoaït tính döôïc hoïc cuûa thuoác
(thí duï benzodiazepine) hay laïi laøm taêng leân (thí duï cortisone thaønh cortisol).Tröôøng hôïp bò
beänh gan maïn tính söï thaûi thuoác coù theå giaûm, nhö vôùi thuoác choáng co giaät (phenytoin,
phenobarbital), khaùng vieâm (acetaminophen, phenylbutazone, glucocorticoid), kích thích tim
(lidocaine, quinidine, propranolol), truï sinh (rifampin, pyrazinamide, trimethoprim…). Quaù
trình chuyeån hoùa coù theå taïo ra caùc chaát trung gian coù theå gaây ñoäc cho baûn thaân gan (saûn phaåm
chuyeån hoùa cuûa carbon tetrachloride, acetaminophen, röôïu).
 Sau cuøng gan thaûi caùc chaát keát hôïp vaøo maät.
VI. DÖÏ TRÖÕ VITAMIN VAØ MUOÁI KHOAÙNG
Gan coù theå döï tröõ vitamin A, D, E, B12 , saét vaø ñoàng.
VII. BỆNH GAN VÀ ĐƯỜNG DẪN MẬT
 Bệnh đường dẫn mật
- Bệnh của đường dẫn mật gây tắc mật, cũng có thể gây tổn thương cho tế bào gan do áp lực
ngược trong đường dẫn mật. Biểu hiện là vàng da, phân nhạt màu do thiếu bilirubin và nước
tiểu sậm màu do tăng bài tiết bilirubin trong nước tiểu.
- Bệnh của đường dẫn mật thường gặp nhất là sỏi mật. Nếu sỏi nằm trong túi mật sẽ không có
triệu chứng. Tắc ống mật chủ sẽ gây đau khi túi mật co thắt và nhiễm trùng thứ phát (viêm túi
mật). Nếu sỏi mật nằm trong bóng Vater nó cũng gây tắc mật và có khi gây viêm tụy cấp.
Đau do túi mật sẽ gây khó chịu ở ở vai phải do những dây thần kinh phân phối cho túi mật đi
vào tủy sống cùng với các dây thần kinh cảm giác từ vai.
 Bệnh tế bào gan
- Các bệnh gây tổn thương tế bào gan dẫn đến viêm gan cấp. Nguyên nhân có thể do nhiễm
trùng, thường gặp nhất là do nhiễm siêu vi trùng; ngoài ra còn do thuốc như paracetamol hay
chất độc như rượu. Tổn thương gan cấp có thể dẫn đến tổn thương gan mạn tính. Viêm gan
mạn tiến triển dần đến xơ gan. Hai hậu quả quan trọng của xơ gan là tăng áp lực tĩnh mạch
cửa và ung thư gan.
- Tăng áp lực tĩnh mạch cửa làm xuất hiện tuần hoàn bàng hệ và lách to. Lách to sẽ bẫy các
tiểu cầu nhiều hơn nên làm giảm số lượng tiểu cầu. Tuần hoàn bàng hệ được quan tâm nhiều
nhất là cầu nối giữa tĩnh mạch dạ dày và tĩnh mạch đơn ở phần dưới thực quản khiến cho các
tĩnh mạch của phần dưới thực quản dễ vỡ, gây xuất huyết có thể nguy hiểm đến tính mạng.
Tình trạng giảm tiểu cầu cộng với rối loạn đông máu do xơ gan càng làm nặng thêm sự xuất
huyết.
- Bệnh liên quan đến tế bào gan ảnh hưởng lên chức năng gan, liên quan đến sự bài xuất
bilirubin, sản xuất protein và khử độc các thuốc. Sự sản xuất protein giảm, trong đó có
albumin, nên nước di chuyển vào khoảng gian bào, gây phù. Tình trạng miễn dịch giảm nên
bệnh nhân dễ bị nhiễm trùng. Trong bệnh xơ gan lưu lượng máu qua gan về tĩnh mạch chủ
trên bị cản trở, làm tăng áp lực tĩnh mạch cửa. Sự phối hợp của giảm sản xuất protein và tăng

7. áp lực tĩnh mạch cửa khiến dịch tích tụ trong ổ bụng, gây báng bụng. Đây là tình trạng không
hồi phục, dẫn đến suy chức năng gan.
VIII. XEÙT NGHIỆM CHỨC NĂNG GAN
1. Bilirubin huyeát töông
Bình thöôøng noàng ñoä bilirubin toaøn phaàn trong huyeát töông laø < 20 mol/L, vôùi bilirubin keát
hôïp (tröïc tieáp) < 5-10 µmol/L.
2. Urobilin vaø urobilinogen
Urobilirubin xuaát hieän ngay caû vôùi möùc ñoä vaøng da nheï vaø coù theå phaùt hieän tröôùc khi thaáy
vaøng da treân laâm saøng (khi bilirugin huyeát töông > 34 µmol/L).
Urobilinogen thöôøng ñöôïc duøng ñeå theo doõi söï tieán trieån cuûa beänh taéc maät: neáu trong thôøi
gian ñaàu khoâng coù urobilinogen trong nöôùc tieåu nhöng sau ñoù laïi xuaát hieän , ñieàu ñoù coù nghóa
laø tình traïng taéc maät luùc ñaàu laø hoaøn toaøn sau ñoù bôùt ñi neân ñeå cho moät phaàn bilirubin vaøo
ñöôïc ñeán ruoät.
3. Transaminases huyeát töông
AST vaø ALT huyeát töông taêng trong gaàn nhö haàu heát caùc beänh gan. Löôïng men cao nhaát khi
coù hoaïi töû gan lan toûa nhöng phaûi ño sôùm (trong voøng 48 giôø trôû laïi) môùi thaáy taêng nhieàu, sau
ñoù thì löôïng men laïi khoâng töông quan nhieàu vôùi möùc ñoä naëng cuûa toån thöông gan.
ALT chuyeân bieät cho gan hôn vì ngoaøi teá baøo gan AST coøn thaáy ôû cô tim, cô vaân, hoàng caàu.
Trong beänh nhu moâ gan ALT huyeát töông taêng tröôùc khi coù trieäu chöùng vaøng da, coù theå taêng
leân gaáp traêm laàn möùc bình thöôøng, vaø giaûm song song vôùi bilirubin huyeát töông khi beänh caûi
thieän. Trong beänh gan taéc maät cuõng coù moät phaàn naøo hoaïi töû gan do aùp suaát ngöôïc trôû laïi cuûa
maät neân ALT taêng moät ít (thöôøng laø < 10 laàn möùc bình thöôøng)
4. Alkaline phosphatase huyeát töông
Men naøy ñöôïc tìm thaáy treân maët teá baøo gan höôùng vaøo tónh maïch kieåu xoang vaø trong caùc vi
nhung mao cuûa caùc tieåu quaûn maät vaø oáng daãn maät. ALP taêng cao trong beänh gan taéc maät (gaáp
3 laàn giôùi haïn treân) trong khi coù theå bình thöôøng hay chæ taêng nheï trong beänh nhu moâ gan
(döôùi 3 laàn giôùi haïn treân). ALP thöôøng taêng tröôùc khi xuaát hieän vaøng da. Neáu ALP taêng maø
khoâng keøm theo taêng bilirubin thì laø do taéc maät khoâng hoaøn toaøn.
Tuy nhieân ALP huyeát töông cuõng coù theå taêng trong beänh veà xöông hay beänh khoâng phaûi laø veà
gan (ruoät, nhau thai). Muoán xaùc ñònh theâm caàn ño caùc isoenzyme cuûa ALP hay ño 5’-
nucleotidase.
5. 5’-Nucleotidase
5’-NT thuûy phaân nucleotides, coù maët taïi nhieàu loaïi moâ nhöng thöôøng taêng khi coù beänh gan
maät. 5’- NT taêng cuøng vôùi ALP giuùp xaùc ñònh nguoàn goác taêng ALP laø töø gan.
6. -Glutamyltranspeptidase (GGT)
GGT xuùc taùc phaûn öùng chuyeån nhoùm -glutamyl töø caùc peptides nhö glutathione sang caùc axít
amin khaùc. GGT ñöôïc phaân phoái roäng khaép trong cô theå nhöng khi taêng trong huyeát töông
thöôøng laø do nguoàn goác gan. GGT thöôøng taêng cuøng vôùi ALP. Tuy nhieân noàng ñoä GGT taêng
coøn coù theå do tình traïng caûm öùng men vôùi röôïu hay thuoác (barbiturate, glutethimide,
phenytoin sodium, warfarin).
7. Protein huyeát töông
Protein huyeát töông phaûn aùnh chöùc naêng gan hôn laø toån thöông gan. Chuù yù khi bieän luaän veà
protein huyeát töông: (1) chuùng khoâng phaûi laø chaát chæ thò sôùm cuõng nhö khoâng nhaïy maáy cuûa

8. beänh gan (2) chuùng khoâng maáy giaù trò ñeå chaån ñoaùn phaân bieät caùc beänh cuûa gan (3) giaûm
protein huyeát töông khoâng mang tính chuyeân bieät ñoái vôùi beänh gan.
8. Albumin huyeát töông
Giaûm albumin huyeát töông cho bieát möùc ñoä naëng cuûa beänh gan maõn. Albumin coù thôøi gian
baùn huûy daøi (14-20 ngaøy), moãi ngaøy ñöôïc ñoåi môùi döôùi 5% neân khoâng phaûi laø chaát chæ thò toát
cho toån thöông gan caáp hay nheï.
9. Globulin huyeát töông
Globulin huyeát töông thöôøng taêng trong beänh gan maõn.
10. Yeáu toá ñoâng maùu
Bình thöôøng caùc yeáu toá ñoâng maùu hieän dieän vôùi noàng ñoä dö thöøa neân roái loaïn ñoâng maùu
thöôøng chæ xaûy ra khi beänh gan naëng.
Thôøi gian prothrombin (PT) seõ keùo daøi khi caùc yeáu toá ñoâng maùu phuï thuoäc vitamin K giaûm.
Tình traïng keùm haáp thu, khaùng sinh lieäu phaùp vaø caùc chaát choáng ñoâng coù theå laøm thôøi gian
prothrombin keùo daøi do aûnh höôûng ñeán vitamin K; coù theå phaân bieät vôùi nguyeân nhaân suy teá
baøo gan baèng caùch tieâm vitamin K, PT seõ trôû veà bình thöôøng trong voøng 24-48 giôø. Neáu PT
khoâng trôû veà bình thöôøng coù nghóa laø toån thöông nhu moâ gan naëng.
Caùc yeáu toá ñoâng maùu coù thôøi gian baùn huûy ngaén hôn albumin neân PT coù theå laø chaát chæ thò
sôùm hôn cuûa toån thöông gan naëng.
11. Ureâ huyeát töông
Trong beänh gan naëng, söï thaønh laäp ureâ thöôøng giaûm, daãn ñeán tích tuï ammonia vaø giaûm BUN
(blood urea nitrogen).
12. Ammonia maùu
Ammonia taêng trong maùu phaûn aùnh söï giaùn ñoaïn trong chu trình thaønh laäp ureâ. Ammonia
taêng khi toån thöông teá baøo gan naëng, coù keøm hoân meâ hay khoâng. Ammonia thöôøng taêng tröôùc
khi hoân meâ vaø trôû veà bình thöôøng tröôùc khi tình traïng thaàn kinh caûi thieän.
Taøi lieäu tham khaûo
1. Boron WF, Boulpaep EL (2005). Medical Physiology, Elsevier Saunders, Philadelphia, USA.
2. Longo DL, Fauci AS (2010). Harrison's Gastroenterology and Hepatology, McGraw-Hill
Companies, USA.
3. McPhee SJ, Hammer JD (2010). Pathophysiology of disease, 4th ed., McGraw-Hill Companies,
China.
4. Smith ME, Morton DG (2001). TheDigestive System, Churchill Livingstone, London, UK.
5. Walmsley RN, Watkinson LR, Koay ESC (1992). Cases in Chemical Pathology - A diagnostic
approach, 3rd
ed., World Scientific Publishing Co.Pte.Ltd, Singapore.