1. Człowiek codziennie wchodzi w relacje z innymi nak pionierami w tej dziedzinie, bo intuicją odnośnie
– komunikuje swoje potrzeby i oczekiwania, wyra- wagi i roli sygnałów pozasłownych wykazywali się
ża swoje myśli i emocje, działa tak, aby osiągnąć już starożytni Grecy, doceniający znaczenie nie-
zamierzone cele. Komunikowanie się jest pod- werbalnego komunikatu w sztuce retoryki. W ciągu
stawowym procesem społecznym i – jak twierdzą wieków przypisywano gestom bardzo rozmaite zna-
badacze zjawiska: Watzlawick, Beavin i Jackson czenie – uważano je za pierwszy środek, poprzez
– „nie można nie komunikować się”. Nie można, który człowiek mógł zakomunikować drugiemu swoje
bo komunikujemy się w zasadzie cały czas, nawet myśli i doznania (wedle niektórych teorii język wer-
kiedy nie wypowiadamy słów, „mówimy” postawą, balny rozwinął się właśnie z języka niewerbalnego),
gestykulacją, mimiką. Komunikat niewerbalny, który widziano w nich ostatni
otrzymuje nasz partner, jest przecież nie mniej ważny
i nie mniej obfity w treści niż niejedno słowo. przejaw tego, co naturalne
Dziś o znaczeniu komunikacji niewerbalnej nie
trzeba nikogo specjalnie przekonywać. Świadczą (język werbalny jest już wytworem kultury). Jeszcze
o tym licznie organizowane i tłumnie uczęszczane w latach 60. i 70. XX w. język werbalny i niewerbalny
kursy, a także duża ilość wydawanych obecnie traktowano jako oddzielne systemy – badano albo
książkowych poradników (często mających niewie- tylko i wyłącznie samą mowę, uznając komunikat
le wspólnego z istotą zagadnienia), które zasypują niewerbalny za mało znaczący, albo też próbowano
czytelnika wskazówkami, jak wykorzystać język ująć przekaz niewerbalny w odrębny, niemający nic
ciała dla osiągnięcia sukcesu w życiu publicznym wspólnego z mową kod. Przełom w badaniach nad
czy prywatnym. W żadnym razie nie jesteśmy jed- komunikacją niewerbalną oraz rozwój tej dziedziny
rys.: marcin klag
15-45 cm 45-120 cm 120-360 cm ponad 360 cm
dystans intymny dystans osobisty dystans społeczny dystans publiczny
16

2. beata drabik
nie tylko słowo
nas zdradza
kilka uwag o komunikacie niewerbalnym
przyniosły dopiero eksperymenty i prace z lat 40.-70. barwę, wysokość, tonację naszego głosu, tempo
rys.: bartłomiej drabik
(m.in. Efrona, Halla, Ekmana i Friesena). mówienia, wahania, retardacje niewyrazowe, np.
W toku tych badań okazało się, że w komuni- „yyy” (wokalika); postawę, operowanie ruchem
kowaniu się nie sposób rozdzielić tego, co słowne całego ciała, kończyn, głowy itd., mimikę twarzy,
od tego, co pozasłowne. Gestykulacja, mimika, into- spojrzenia, dotyk (kinezyka); operowanie przestrze-
nacja – to nie osobny język, ale integralna składowa nią w kontakcie komunikacyjnym, np. zwiększanie
komunikacji. Wobec tego, jeśli chcemy właściwie bądź zmniejszanie dystansu fizycznego, pozwala-
odebrać przekaz mówiącego, musimy wziąć pod jące sugerować chęć odizolowania się od partnera
uwagę nie tylko komponent słowny komunikatu, lub przeciwnie – zamiar zbudowania relacji bardziej
ale także towarzyszące mu ruchy ciała i twarzy, intymnej itp. (proksemika).
ton głosu, szybkość mówienia, postawę itp. Wszak, Powyższy repertuar wykorzystujemy w inte-
zdaniem badaczy komunikacji (np. Birdwhistella), rakcjach w różnym celu. Dobrze ilustruje to inny
rodzaj klasyfikacji komunikatów niewerbalnych,
za pomocą słów przekazujemy zaproponowany przez badaczy Ekmana i Friesena.
tylko ok. 35% informacji, Gestami posługujemy się, aby obrazować treści
przekazu werbalnego – są to obrazy myśli (ilustra-
pozostałe 65% dzieli się pomiędzy sygnały poza- tory). Postawą ciała, ruchami głowy, spojrzeniem,
werbalne. O tym, jak ważne jest to 65%, przekonu- głosem możemy regulować przebieg kontaktu –
jemy się doskonale choćby przy okazji pogawędek np. sugerować parterowi, że uważnie go słuchamy
internetowych, kiedy trudno jest rozstrzygnąć, czy lub że chcemy zabrać głos w rozmowie (regulatory).
wypowiedziane właśnie słowa są np. niewinnym Gestykulacja może zastępować mowę, np. w sytu-
żartem czy złośliwą uwagą. acjach, kiedy komunikowanie językowe jest utrud-
Do zachowań, którym można przypisać funkcję nione. W tym celu posługujemy się często gestami
i znaczenie komunikatu niewerbalnego, badacze posiadającymi stałe, utrwalone kulturowo znaczenie,
zagadnienia zaliczają przede wszystkim: głośność, i nadawanymi – w przeciwieństwie do innych – przy
17

3. o wa współpraca
rozm
stwo „przecieka” kanałem niewerbalnym właśnie
dlatego, że przekazuje on informacje bez kontroli
naszej świadomości. Stosunkowo najłatwiej jest
nam kontrolować naszą twarz i jej mimikę, ale cała
reszta – ruchy rąk, nóg, postawa – bystremu obser-
rys.: marcin klag
watorowi powiedzą znacznie więcej niż wariograf.
Wśród niewerbalnych oznak kłamania badacze
zjawiska (Antas, DePaulo) wymieniają m.in. ogól-
ne pobudzenie mówiącego (przejawiające się np.
częstszymi błędami językowymi), unikanie kontaktu
konfrontacja wzrokowego, mniejszą płynność w udzielaniu odpo-
wiedzi, usztywnienie mimiki, rzadsze wykonywanie
gestów ilustracyjnych (obrazujących nasze myśli)
przy większej jednocześnie częstotliwości pojawia-
nia się gestów adaptacyjnych, służących nadawcy
udziale świadomości; tu przykładem może być kiwa- ne mają aż 5-krotnie silniejszy wpływ na odbiór do poprawiania swojego samopoczucia i podnosze-
nie głową oznaczające „tak” lub uniesiony w górę komunikatu niż sygnały werbalne i – co więcej nia pewności siebie.
kciuk, odpowiadający frazie werbalnej „w porządku” – uważane są za wiarygodniejsze. Wynika to stąd, Wydawałoby się, że kiedy zaobserwujemy
(emblematy). Wyrazem twarzy przekazujemy emocje że w gestach widzimy przejaw emocji i działań nie- wymienione sygnały, możemy z satysfakcją zatrzeć
– np. radość, zaskoczenie, niechęć itp. (wskaźniki świadomych, spontanicznych oraz odruchowych, ręce – właśnie odkryliśmy kłamcę. Nic bardziej
emocji). Zachowania niewerbalne mogą także służyć a więc trudnych do kontrolowania przez nadawcę. błędnego! Komunikat niewerbalny pomaga dema-
do tego, by np. samemu poprawić swoje samopo- Jeśli więc odbiorca zauważa, że gest czy mimika skować kłamstwo, ale nie jest na nie dowodem
czucie, dodać sobie pewności, znaleźć wsparcie partnera nie zgadzają się z wypowiadanymi słowami, ostatecznym i niezaprzeczalnym. To, co w jednej
– przykładem może być chwytanie się za brodę, będzie skłonny raczej powątpiewać w prawdziwość sytuacji może być oznaką kłamania, w innej równie
wyrażające zastanawianie się, podejmowanie słów niż w prawdziwość zachowań niewerbalnych. dobrze świadczyć będzie o zdenerwowaniu czy nie-
trudnej decyzji (adaptatory). śmiałości mówiącego. Podobnie, może się okazać,
Przedstawiona klasyfikacja w sposób bardzo Mowa jest świetnym narzędziem kłamania, że nieprzyjemny grymas na twarzy partnera nie jest
czytelny pokazuje, że rola zachowań niewerbalnych reakcją na nasze słowa, ale np. wynikiem niemiłego
nie sprowadza się tylko i wyłącznie do powtarzania nie można jednak tego samego powiedzieć o ge- wspomnienia, które właśnie nasunęło mu się na myśl.
treści niesionych przez słowo. Często komunikat ście – znacznie trudniej jest kłamać niewerbalnie Komunikat niewerbalny rzeczywiście odkrywa przed
niewerbalny mówi znacznie więcej i... znacznie niż werbalnie. Pod koniec lat 60. Ekman i Friesen nami stan wewnętrzny drugiego człowieka – jego
głośniej. Badania wykazały, że sygnały niewerbal- wysunęli „hipotezę przecieku”, zakładającą, że kłam- myśli, uczucia, intencje, reakcje na nasze słowa, ale
o pomyłkę w odczytaniu przekazu nietrudno, toteż
lepiej być ostrożnym w wyciąganiu pochopnych i zbyt
daleko idących wniosków.
Zdaniem Ericha Fromma język gestów to jedy-
na wspólna mowa, jaką rozwinął rodzaj ludzki. Czy
jednak rzeczywiście powinniśmy zawsze ufać uni-
wersalności komunikatów niewerbalnych? Spójrzmy
na kilka przykładów. Popularny gest, w którym kciuk
łączy się z placem wskazującym i tworzy kółko, nie
wszędzie jest znakiem „ok”. W Japonii symbolizuje
pieniądze, Francuzi przy jego pomocy określają coś
lub kogoś, kto nie ma żadnej wartości, na Malcie
oznacza osobę o skłonnościach homoseksualnych,
rys.: bartłomiej drabik
a w Brazylii jest uważany za gest bardzo wulgarny!
Typowe dla naszej kultury kiwanie palcem w celu
przywołania kogoś, przez Portugalczyka, Hiszpana
oraz mieszkańca Środkowego i Dalekiego Wscho-
18

4. du uznawane jest za obraźliwe. Wieloznaczność
gestów identycznych pod względem formy spra-
wia, że o „niewerbalny lapsus” nietrudno. Ale nie
tylko gesty-emblematy mogą wywołać niefortunną
z punktu widzenia grzeczności sytuację. Pozytywnie
wartościowane w kulturze Zachodu patrzenie roz-
mówcy prosto w oczy (będące oznaką szczerości),
w Japonii odczytane zostanie zgoła odmiennie – jako
przejaw braku szacunku dla partnera konwersacji.
Niemałe zamieszanie mogą też spowodować różnice
w obyczajach związanych z kontaktem dotykowym.
Łatwo wyobrazić sobie zażenowanie i niepewność,
jaką odczuje Europejczyk, pochwycony za rękę
przez arabskiego partnera w interesach, gdy
tymczasem dla człowieka wschodniej kultury jest
to przecież zupełnie
niewinny wyraz zaufania i przyjaźni.
Porozumiewanie się za pomocą gestów emble-
matycznych, którego – nie znając obcego języka
– chwytamy się niczym ostatniej deski ratunku,
może czasem przyczynić się do popełnienia spore-
go nietaktu. Uniwersalność takich gestów, rozpatry-
wana z perspektywy tradycji i kodów kulturowych,
jest bowiem zdecydowanie mniejsza niż zwykło się
powszechnie sądzić.
Z drugiej jednak strony, nieświadome, sponta-
niczne i uporczywe „wyrywanie się” rąk do czynienia
gestu dowodzi, że myślenie ludzkie jest procesem
niezwykle złożonym i sam język werbalny nie jest
w stanie poradzić sobie z pełnym wyrażeniem na-
szych uczuć, doznań i myśli. Trudno przecież zwer-
balizować najbardziej osobiste, wręcz jednostkowe
doświadczenia i emocje. Komunikat niewerbalny
przełamuje ograniczenia narzucane nam przez ję-
zyk, ale jednocześnie zdradza nas czasem znacznie
bardziej niż niejedno wypowiedziane słowo. Warto
o tym pamiętać, zwłaszcza gdy wchodzimy w relację
z drugim człowiekiem.
Warto przeczytać:
M. L. Knapp, J. A. Hall, „Komunikacja niewerbal-
na w interakcjach międzyludzkich”, Wrocław 2000.
rys.: bartłomiej drabik
19