σημειώσεις 7ης ενότητας πηγή : http://www.study4exams.gr/

1. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 7θ ενότθτα
ΜΕΣΑΦΡΑ΢Η
Σε κακετί βζβαια που παρουςιάηει ςυνζχεια και μπορεί να διαιρεκεί είναι δυνατό να πάρουμε
άλλοτε ζνα κομμάτι μεγαλφτερο, άλλοτε ζνα κομμάτι μικρότερο και άλλοτε ζνα κομμάτι ίςο, και
αυτά ςε ςχζςθ είτε με το ίδιο το πράγμα είτε ςε ςχζςθ με εμάσ… Και ονομάηω μζςον ςε ςχζςθ με
το πράγμα, αυτό που απζχει εξίςου από κακζνα από τα δφο άκρα (του), το οποίο είναι ζνα και το
ίδιο για όλουσ, ενϊ (μζςον) ςε ςχζςθ με εμάσ, αυτό που δεν είναι οφτε πάρα πολφ οφτε πολφ
λίγο· και αυτό δεν είναι ζνα, οφτε το ίδιο για όλουσ. Για παράδειγμα, εάν τα δζκα είναι πολλά και
τα δφο λίγα, μζςο ςε ςχζςθ με το πράγμα παίρνουν (ι: κεωροφν) το ζξι· γιατί αυτό υπερζχει και
υπερζχεται κατά τον ίδιο αρικμό μονάδων· και αυτό είναι μζςον ςφμφωνα με τισ διδαςκαλίεσ τθσ
αρικμθτικισ. Το μζςον όμωσ ςε ςχζςθ με εμάσ δεν πρζπει να το προςδιορίηουμε ζτςι· γιατί, αν
για κάποιον είναι πολφ το φαγθτό των δζκα μνων και λίγο των δφο, ο προπονθτισ δεν κα ορίςει
ζξι μερίδεσ· γιατί και αυτι θ ποςότθτα ίςωσ είναι μεγάλθ γι’ αυτόν που κα τθν πάρει ι μικρι·
δθλαδι για ζνα Μίλωνα είναι μικρι, ενϊ γι’ αυτόν που αρχίηει τισ γυμναςτικζσ αςκιςεισ, μεγάλθ.
Το ίδιο ιςχφει και ςτο τρζξιμο και ςτθν πάλθ. Ζτςι λοιπόν κάκε ειδικόσ αποφεφγει τθν υπερβολι
και τθν ζλλειψθ, και επιηθτεί το μζςον και αυτό επιλζγει· και το μζςον όχι ςε ςχζςθ με το πράγμα
αλλά με εμάσ.
ΕΣΤΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΢ΣΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ςυνεχεῖ , ἀπζχον, ὑπερζχει, ὑπερζχεται < ἔχω: ακάκεκτοσ, αλλθλουχία, ανακωχι, ανεκτικόσ,
ανζχεια, ανοχι, άςχετοσ, διπλωματοφχοσ, ζξθ, εξισ, εξοχι, εποχι, ευεξία, ευωχία, εχεμφκεια,
ηαχαροφχοσ, κατοχι, καχεκτικόσ, καχεξία, κλθρουχία, οχυρόσ, οχφρωςθ, παροχι, περιζκτθσ,
περιεκτικόσ, προεξοχι, προνομιοφχοσ, προςεκτικόσ, πτυχιοφχοσ, ςοκολατοφχοσ, ςυμβαςιοφχοσ,
ςυνζχεια, ςυνοχι, ςχζδιο, ςχεδόν, ςχζςθ, ςχετικόσ, ςχιμα, ςχολείο, τροπαιοφχοσ.
λαβεῖ ν, λαμβάνουςι, λθπτζον, λθψομζνῳ < λαμβάνω: ακατάλθπτοσ, αμερολθψία,
ανεπανάλθπτοσ, ανεπίλθπτοσ, αντιλαβι, αντίλθψθ, απολαβι, αςφλλθπτοσ, δικολάβοσ,
εικονολιπτθσ, επανάλθψθ, επιλθψία, εργολάβοσ, εφλθπτοσ, ευυπόλθπτοσ, θχολιπτθσ, θχολθψία,
κρθςκόλθπτοσ, κρθςκολθψία, καταλθπτόσ, κατάλθψθ, λαβι, λαβίδα, λάφυρο, λιμμα, λιψθ,
μερολθψία, μετάλθψθ, παραλαβι, παραλιπτθσ, περίλθψθ, προκατάλθψθ, πρόςλθψθ, ςυλλαβι,
ςφλλθψθ, υπόλθψθ, χειρολαβι.
πλεῖ ον, πλεονάηει < ὁ, ἡ πλζων/πλείων, τὸ πλζον/πλεῖ ον: πλειοδοςία, πλειοδότθσ, πλειονότθτα,
πλειοψθφία, πλζον, πλεοναςμόσ, πλεονζκτθμα, πλεονεξία.
ἐλλείπει, ἔλλειψιν < λείπω: διάλειμμα, διάλειψθ, εγκατάλειψθ, ζκλειψθ, ζλλειμμα,
ελλειμματικόσ, ελλειπτικόσ, ζλλειψθ, ελλιπισ, κατάλοιπο, λειψανδρία, λείψανο, λειψόσ,
λειψυδρία, λιποβαρισ, λιποκυμία, λίποσ, λιπόςαρκοσ, λιποτάκτθσ, λιποταξία, λιπόψυχοσ, λοιπόν,
λοιπόσ, παράλειψθ, υπόλειμμα, υπόλοιποσ.
φαγεῖ ν < ἔφαγον < τρϊγω (κ. τρϊγ-, ἐδ-, ἐδε-, ἐδες-, ἐςκ-, ἐςκι-, φαγ-): ζδεςμα,
εδωδιμοπωλείο, εδϊδιμοσ, παμφάγοσ, φαγθτό, φαγϊςιμο.
ἀλείπτθσ < ἀλείφω: άλειμμα, αλοιφι, απαλοιφι, εξάλειψθ, επάλειψθ, παςάλειμμα.
προςτάξει < πρὸσ + τάττ(ςς)ω (κ. ταγ-jω> τάττω / τάςςω): ανακατάταξθ, ανάταξθ, ανυπότακτοσ,
απότακτοσ, αρχιςυντάκτθσ, αςφντακτοσ, άτακτοσ, αταξία, διαταγι, διάταγμα, ζνταξθ, επιταγι,
επιτακτικόσ, επίταξθ, μετάταξθ, νομοταγισ, παράταξθ, προςταγι, πρόςταγμα, προςτακτικι,
1

2. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 7θ ενότθτα
πρόταξθ, ςυνταγι, ςφνταγμα, ςυνταγματικόσ, ςυντάκτθσ, ςυντακτικό, ςφνταξθ, τάγμα,
ταγματάρχθσ, ταγόσ, τακτικόσ, τακτόσ, τάξθ, ταξίδι, τάξιμο, υποταγι.
ἀρχομζνῳ < ἄρχομαι: αναρχικόσ, άναρχοσ, αρχαίοσ, αρχι, αρχικόσ, άρχων, γυμναςίαρχοσ, ζναρξθ,
ζπαρχοσ, ναυαρχίδα, ναφαρχοσ, ταξίαρχοσ, υπαρκτόσ, φπαρχοσ.
ἐπιςτιμων < ἐπίςταμαι: επιςτιμθ, επιςτθμολογία, επιςτιμονασ, επιςτθμονικόσ, επιςτθμονιςμόσ,
επιςτθμοςφνθ, επιςτθτό.
ὑπερβολὴν < ὑπὲρ + βάλλω: αμφιβολία, αναβλθτικόσ, αναβολι, απόβλθτοσ, βαλβίδα,
βαλλιςτικόσ, βαλτόσ, βελθνεκζσ, βελόνα, βζλοσ, βλιμα, βολι, βολίδα, βόλοσ, διαβλθτόσ,
ζμβλθμα, ζμβολο, επιβλθτικόσ, ευμετάβολοσ, κεραυνοβόλοσ, λικοβολιςμόσ, παράβολο,
περιβάλλον, πρόβλθμα, πυροβολιςμόσ, ςυμβολι, ςφμβολο, ςφαιροβολία, υπερβολι,
υποβλθτικόσ.
φεφγει < φεφγω (κ. φευγ-, φῠγ-): αναπόφευκτοσ, άφευκτοσ, καταφφγιο, πρόςφυγασ,
προςφυγικόσ, φυγάσ, φυγι, φυγόδικοσ, φυγόκεντροσ, φυγόπονοσ, φυγόςτρατοσ.
ηθτεῖ < ηθτζω-ῶ αηιτθτοσ, αναηιτθςθ, ηιτθμα, ηιτθςθ, ηθτθτισ, ςυηθτιςιμοσ, ςυηθτθτισ.
:
αἱ ρεῖ ται < αἱ ρζομαι-οῦμαι (ρ. Fαρ- + j > Fαίρ-, > αἱ ρ-, > αἱ ρζ-ω, ρ. Fελ-, Fαλ-): αίρεςθ, αιρετικόσ,
αιρετόσ, αναιρετικόσ, αρχαιρεςίεσ, αυκαίρετοσ, αφαίρεςθ, αφθρθμάδα, διαιρετζοσ, διαιρζτθσ,
εξαιρετικόσ, εξαίρετοσ, κακαίρεςθ, προαιρετικόσ, υπεξαίρεςθ.
΢ΤΝΣΟΜΗ ΑΠΟΔΟ΢Η ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤ
Από κάκε πράγμα που παρουςιάηει μια ςυνζχεια και μπορεί να διαιρεκεί μποροφμε να
χωρίςουμε είτε ζνα μεγαλφτερο από τα άλλα κομμάτι είτε ζνα μικρότερο από τα άλλα είτε ίςα
κομμάτια. Για να γίνει όμωσ αυτό, πρζπει πρϊτα να βροφμε ποιο είναι το μζςον, το οποίο
προςδιορίηεται είτε με αντικειμενικά είτε με υποκειμενικά κριτιρια. Το αντικειμενικό μζςον
ςχετίηεται με το πράγμα και είναι αυτό που απζχει το ίδιο από κακζνα από τα δφο άκρα του
πράγματοσ. Αυτό δεν μεταβάλλεται, αλλά είναι ζνα και το ίδιο για όλουσ. Αντίκετα, το
υποκειμενικό μζςον είναι ςχετικό για τον κακζνα από εμάσ. Δεν είναι οφτε πάρα πολφ οφτε πολφ
λίγο οφτε ζνα, αλλά διαφζρει για τον κακζνα από εμάσ. Το αντικειμενικό μζςο μπορεί να γίνει
κατανοθτό με το ακόλουκο παράδειγμα: αν το δφο είναι λίγο και το δζκα πολφ, τότε το
αντικειμενικό μζςον είναι το ζξι, γιατί, ςφμφωνα με τουσ κανόνεσ τθσ αρικμθτικισ, απζχει κι από
το δφο και από το ζξι τζςςερισ μονάδεσ. Για να γίνει κατανοθτό το υποκειμενικό μζςον, δίνεται το
εξισ παράδειγμα: αν για κάποιον ακλθτι το φαγθτό των δφο μνων είναι λίγο και το φαγθτό των
δζκα μνων είναι πολφ, τότε ο προπονθτισ δεν κα επιλζξει αναγκαςτικά το φαγθτό των ζξι μνων,
που αντικειμενικά είναι θ μεςότθτα, γιατί γι’ αυτόν τον ακλθτι μπορεί να κεωρθκεί μεγάλθ
μερίδα ι μικρι. Για τον Μίλωνα, που ιταν μεγαλόςωμοσ και ζτρωγε μεγάλεσ ποςότθτεσ
φαγθτοφ, είναι λί γο, ενϊ για κάποιον που τϊρα ξεκινάει να γυμνάηεται, είναι πολύ. Το ίδιο ιςχφει
και για τουσ ακλθτζσ του δρόμου ι τθσ πάλθσ. Επομζνωσ, κάκε ειδικόσ-λογικόσ άνκρωποσ
αποφεφγει τθν υπερβολι και τθν ζλλειψθ και επιλζγει το μζςον, με βάςθ όχι τα αντικειμενικά,
αλλά με βάςθ τα υποκειμενικά κριτιρια.
Θεματική οργάνωση της ενότητας
Α) «἖ν παντὶ δὴ … κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸσ ἡμᾶσ» Τα κριτιρια διαίρεςθσ των πραγμάτων.
2

3. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 7θ ενότθτα
Β) «Λζγω δὲ… καὶ πάλθσ» Τα γνωρίςματα τθσ αντικειμενικισ και υποκειμενικισ μεςότθτασ.
Ραραδείγματα. Γ) «Οὕτω δὴ πᾶσ... ἀλλὰ τὸ πρὸσ ἡμᾶσ.» Η επιλογι και θ επιδίωξθ κάκε ειδικοφ
είναι θ «υποκειμενικι» μεςότθτα.
Ερμηνευτικά σχόλια
Α) «἖ν παντὶ δὴ … κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸσ ἡμᾶσ» ΤΑ Κ΢ΙΤΗ΢ΙΑ ΔΙΑΙ΢ΕΣΗΣ ΤΩΝ Ρ΢ΑΓΜΑΤΩΝ.
Ο Αριςτοτζλθσ ξεκινάει ς’ αυτι τθν ενότθτα να απαντάει ςτο ερϊτθμα που ζκεςε ςτθν
προθγοφμενθ, ποια δθλαδι είναι θ φφςθ τθσ αρετισ. Στόχοσ του είναι να αποδείξει ότι θ αρετι
είναι ζνα είδοσ μεςότθτασ (κάτι ςτο οποίο ζμμεςα αναφζρκθκε ςτθν 4θ ενότθτα). Γι’ αυτό,
λοιπόν, πρζπει πρϊτα να προςδιορίςει τθν ζννοια τθσ μεςότθτασ, για να καταλιξει ζπειτα ςτον
ςυςχετιςμό τθσ με τθν θκικι αρετι. Αν, λοιπόν, πάρουμε ζνα μζγεκοσ αβ που μπορεί να
διαιρείται επ’ άπειρον, μποροφμε, όπωσ διδάςκει ο Αριςτοτζλθσ, να χωρίςουμε ζνα κομμάτι γβ,
ζνα κομμάτι αγ και ζνα κομμάτι αδ. Το γβ είναι κομμάτι μεγαλφτερο από το αγ («τὸ μὲν πλεῖ ον»),
το αγ είναι μικρότερο από το γβ («τὸ δ’ ἔλαττον») και το αδ είναι ζνα κομμάτι ίςο με το δβ («τὸ δ’
ἴ ςον»). Μζςον, λοιπόν, δεν είναι οφτε το μεγαλφτερο οφτε το μικρότερο κομμάτι, αλλά το ςθμείο
που χωρίηει δφο ίςα μζρθ. Σχθματικά το μζςον μπορεί να αποδοκεί ωσ εξισ:
Ο Αριςτοτζλθσ παρατθρεί ότι κάκε πράγμα που είναι ενιαίο και υπόκειται ςε διαίρεςθ μπορεί να
διαιρεκεί:
1. α) ςε άνιςα μζρθ (πλεῖ ον, ἔλαττον)
β) ςε ίςα μζρθ (ἴ ςον)
2. α) αντικειμενικά
β) υποκειμενικά
Ο Αριςτοτζλθσ διαχωρίηει τθν αντικειμενικι από τθν υποκειμενικι αντίλθψθ των ποςοτικϊν
εννοιϊν. Αναγνωρίηει ότι το περιεχόμενο των ποςοτικϊν εννοιϊν διαφοροποιείται ανάλογα με το
πεδίο αναφοράσ. Πταν το πεδίο αναφοράσ είναι ζνα πράγμα, οι τρεισ ζννοιεσ παίρνουν
διαφορετικό περιεχόμενο ςε ςχζςθ με το αν το πεδίο αναφοράσ είναι ο άνκρωποσ.
Β) «Λζγω δὲ… καὶ πάλθσ». ΤΑ ΓΝΩ΢ΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΥΡΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ
ΜΕΣΟΤΗΤΑΣ. ΡΑ΢ΑΔΕΙΓΜΑΤΑ.
Το μζςον, ςφμφωνα με τον Αριςτοτζλθ, μπορεί να προςδιοριςτεί με βάςθ δφο κριτιρια: τα
αντικειμενικά και τα υποκειμενικά.
1. «Λζγω δὲ τοῦ μὲν πράγματοσ μζςον τὸ ἴ ςον ἀπζχον ἀφ’ ἑκατζρου τῶ ἄκρων, ὅπερ ἐςτὶ ν ἓν
ν
καὶ τὸ αὐτὸ πᾶςιν» α) Μζςον με βάςθ τα αντικειμενικά κριτιρια («κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα»). Η
ζννοια του μζςου ςτα πράγματα ορίηεται αντικειμενικά, πρόκειται δθλαδι για ζνα αρικμθτικό
μζςο με δφο βαςικά γνωρίςματα: πρϊτο ότι το μζςο αυτό είναι ζνα και, αφοφ κακοριςτεί,
αμετάβλθτο και δεφτερο ότι το μζςον αφοφ οριςτεί, είναι το ίδιο = ιςχφει για όλα τα πράγματα το
3

4. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 7θ ενότθτα
ίδιο. Είναι αυτό που ιςαπζχει από τα δφο άκρα του πράγματοσ. Δεν επιδζχεται άρνθςθ ι
αντίρρθςθ, γιατί ορίηεται αντικειμενικά με βάςθ αρικμθτικά δεδομζνα.
2. «πρὸσ ἡμᾶσ δὲ ὃ μιτε πλεονάηει μιτε ἐλλείπει· τοῦτο δ’ οὐχ ἕν, οὐδὲ ταὐτὸν πᾶςιν» β) Μζςον
με βάςθ τα υποκειμενικά κριτιρια («πρὸσ ἡμᾶσ»). Η ζννοια του μζςου ςτον άνκρωπο δεν ορίηεται
με αντικειμενικά αρικμθτικά δεδομζνα. Η υποκειμενικότθτα των κριτθρίων παραπζμπει ςτισ
ανκρϊπινεσ ανάγκεσ και ςτον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιοφνται από κάκε άνκρωπο.
Υπάρχει ωςτόςο ζνασ γνϊμονασ που προςανατολίηει κάκε φορά το μζςο· αυτό είναι «το πρζπον»
(δζον) που ςυνδζεται από τθ μια με ζνα αίτθμα ιςορροπίασ του ανκρϊπου και από τθν άλλθ με
τθ φρόνθςθ. Επειδι το δζον, αυτό που χρειάηεται κάκε άνκρωποσ για να περιζλκει ςε κατάςταςθ
ιςορροπίασ, διαφοροποιείται από περίπτωςθ ςε περίπτωςθ, ο Αριςτοτζλθσ εφλογα αναγνϊριςε
ςτθ μεςότθτα που αφορά τον άνκρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδικι και β) οφτε ίδια για
όλουσ τουσ ανκρϊπουσ. Αυτό το μζςο είναι ςχετικό και ο προςδιοριςμόσ του εξαρτάται από τον
ίδιο τον άνκρωπο, ο οποίοσ με τθ χριςθ τθσ λογικισ μπορεί να ςυνεκτιμά διάφορουσ
αςτάκμθτουσ και μεταβλθτοφσ παράγοντεσ, όπωσ τισ ιδιαίτερεσ ανάγκεσ του, τισ περιςτάςεισ, τθν
εποχι, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κ.τ.λ. Σ’ αυτό το ςθμείο αξίηει να επιςθμάνουμε ότι οι
όροι «αντικειμενικόσ» και «υποκειμενικόσ» δεν υπιρχαν τθν εποχι του Αριςτοτζλθ και ιταν δικζσ
του επινοιςεισ. Είναι αλικεια ότι πολφ ςυχνά οι επιςτιμονεσ κατά τθ διάρκεια τθσ επιςτθμονικισ
ζρευνασ βρίςκονται αντιμζτωποι με τθν ανάγκθ να εκφράςουν με τισ κατάλλθλεσ λζξεισ τισ νζεσ
ιδζεσ ι επιςτθμονικζσ τουσ ςυλλιψεισ. Αυτό αποτελεί μια δφςκολθ διαδικαςία και οι επιλογζσ
τουσ είναι δφο: ι να επινοιςουν καινοφριεσ λζξεισ ι να χρθςιμοποιιςουν ιδθ υπάρχουςεσ με
διαφορετικό νοθματικό περιεχόμενο. Ζτςι, βλζπουμε ότι και ο Αριςτοτζλθσ, για να πλθςιάςει
ςτον προςδιοριςμό των εννοιϊν αυτϊν, χρθςιμοποίθςε τον όρο «κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα» για τθν
ζννοια τθσ αντικειμενικότθτασ και τον όρο «πρὸσ ἡμᾶσ» για τον όρο τθσ υποκειμενικότθτασ.
3. «πρὸσ ἡμᾶσ δὲ ὃ μιτε πλεονάηει μιτε ἐλλείπει». Η ζννοια τθσ υπερβολισ και τθσ ζλλειψθσ. Ο
Αριςτοτζλθσ, ςτθν προςπάκειά του να προςδιορίςει τθν ζννοια τθσ «μεςότθτασ», αναφζρεται και
ςτισ ζννοιεσ τθσ «ὑπερβολῆσ» και τθσ «ἐλλείψεωσ». Ήδθ ςτθν 4θ ενότθτα εμμζςωσ πλθν ςαφϊσ
διατφπωςε τθν άποψθ ότι κάκε αρετι είναι «μεςότθσ» που βρίςκεται ανάμεςα ςτα δφο άκρα, τθν
υπερβολι και τθν ζλλειψθ. Μζςα από τα αντικετικά ηεφγθ που παρζκεςε, ζγινε κατανοθτό ότι θ
μεςότθτα αποτελεί τθ ςωςτι, τθν ενδεδειγμζνθ ςυμπεριφορά, θ οποία επαινείται, γιατί οδθγεί
ςτθν κατάκτθςθ των θκικϊν αρετϊν, ενϊ θ υπερβολι και θ ζλλειψθ αποτελοφν τθ λανκαςμζνθ,
τθ μθ ενδεδειγμζνθ ςυμπεριφορά, θ οποία επικρίνεται, γιατί μασ απομακρφνει από τισ θκικζσ
αρετζσ. Ο ςυςχετιςμόσ των αρετϊν που αναφζρκθκαν εκεί με τισ ζννοιεσ τθσ υπερβολισ και τθσ
ζλλειψθσ ςχθματικά μπορεί να αποδοκεί με τον ακόλουκο πίνακα:
ἔλλειψισ
μζςον
υπερβολι
δειλία
ἀνδρεία
κραςφτθσ
ἀναιςκθςία
ςωφροςφνθ
ἀκολαςία
ἀοργθςία
πραότθσ
οργιλότθσ
Ο Αριςτοτζλθσ, βζβαια, ςτθν 4θ ενότθτα δεν αναφζρει καν το άκρο τθσ ζλλειψθσ ςχετικά με τισ
αρετζσ αυτζσ, επειδι ςυναντάται πολφ πιο ςπάνια από το άκρο τθσ υπερβολισ. Να
επιςθμάνουμε, επίςθσ, ότι ςε άλλα ςθμεία των Ηκικϊν Νικομαχείων αναφζρει και πολλά άλλα
παραδείγματα αρετϊν, για να κάνει πλιρωσ κατανοθτζσ τισ παραπάνω ζννοιεσ.
4

5. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 7θ ενότθτα
4. «Οἷ ον εἰ τὰ δζκα… καὶ πάλθσ.» Ραραδείγματα . Ο Αριςτοτζλθσ, προκειμζνου να ςτθρίξει τισ
παραπάνω κζςεισ του, κα δϊςει δφο παραδείγματα ακολουκϊντασ επαγωγικό ςυλλογιςμό. α) Το
παράδειγμα που αναφζρεται ςτο αντικειμενικό μζςο είναι αρικμθτικό. Αν πάρουμε μια ςειρά
αρικμϊν από το 2 ζωσ το 10, το δφο είναι το λίγο, το 10 είναι το πολφ, ενϊ μζςο είναι το 6, γιατί,
ςφμφωνα με τισ διδαςκαλίεσ τθσ αρικμθτικισ, απζχει ίςθ απόςταςθ, 4 δθλαδι μονάδεσ, τόςο
από το 2 όςο και από το 10, από τα δφο δθλαδι άκρα. Σ’ αυτι δθλαδι τθν περίπτωςθ το κριτιριο
προςδιοριςμοφ του μζςου είναιποςοτικό.
β) Το παράδειγμα που αναφζρεται ςτο υποκειμενικό μζςο αντλείται από τον χϊρο του
ακλθτιςμοφ. Αν για κάποιον ακλθτι το φαγθτό των δφο μνων είναι λίγο και το φαγθτό των δζκα
μνων είναι πολφ, τότε ο προπονθτισ δεν κα επιλζξει αναγκαςτικά το φαγθτό των ζξι μνων, που
αντικειμενικά είναι θ μεςότθτα, γιατί γι’ αυτόν τον ακλθτι μπορεί να κεωρθκεί μεγάλθ μερίδα ι
μικρι. Για το Μίλωνα, που ιταν μεγαλόςωμοσ και ζτρωγε μεγάλεσ ποςότθτεσ φαγθτοφ, είναι
λί γο, ενϊ για κάποιον που τϊρα αρχίηει να γυμνάηεται, είναι πολφ. Το ίδιο ιςχφει και για τουσ
ακλθτζσ του δρόμου ι τθσ πάλθσ. Ραρατθροφμε δθλαδι ότι ο προςδιοριςμόσ του μζςου
ςχετίηεται με ποιοτικά κριτιρια και μεταβλθτοφσ παράγοντεσ, όπωσ θ ςωματικι διάπλαςθ του
ακλθτι, ο χρόνοσ εκγφμναςθσ και το είδοσ του ακλιματοσ.
Γ) «Οὕτω δὴ πᾶσ... ἀλλὰ τὸ πρὸσ ἡμᾶσ.». Η ΕΡΙΛΟΓΗ ΚΑΙ Η ΕΡΙΔΙΩΞΗ ΚΑΘΕ ΕΙΔΙΚΟΥ ΕΙΝΑΙ Η
«ΥΡΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ» ΜΕΣΟΤΗΤΑ.
1. Με το «οὕτω δὴ» ο Αριςτοτζλθσ καταλιγει ςτο ςυμπζραςμα ότι κάκε «ἐπιςτιμων», ειδικόσ
τεχνίτθσ – δεν εννοεί εδϊ ο Αριςτοτζλθσ ειδικοφσ επιςτιμονεσ όπωσ ςτα μακθματικά, γιατί αυτοί
αςχολοφνται με το αντικειμενικό μζςο και όχι το υποκειμενικό – αποφεφγει τθν υπερβολι και τθν
ζλλειψθ και επιδιϊκει και προτιμά («αἱ ρεῖ ται») το μζςον που προςδιορίηεται με υποκειμενικά
και όχι με αντικειμενικά κριτιρια. Ζτςι, ο Αριςτοτζλθσ γενικεφει τθν πρακτικι ςθμαςία τθσ
υποκειμενικισ μεςότθτασ και ςυγχρόνωσ με το ριμα «αἱ ρεῖ ται» κζτει και το ηιτθμα τθσ
προαιρζςεωσ ςε ςχζςθ με τθ μεςότθτα. Στο ςυμπζραςμα αυτό, καταφεφγοντασ και πάλι ςτθν
εμπειρία τθσ κακθμερινισ ηωισ, αναφζρει τθν κοινι διαπίςτωςθ ότι οι τεχνίτεσ επιδιϊκουν το
υποκειμενικό μζςον, αυτό που βρίςκεται ςε ςυμφωνία με τισ ανάγκεσ των ανκρϊπων. Το μζςον
αυτό το επιδιϊκουν «ηθτεῖ » και το επιλζγουν «αἱ ρεῖ ται». Με το δεφτερο ριμα ςτο ηιτθμα τθσ
μεςότθτασ ειςάγεται θ ελευκερία τθσ επιλογισ και προςτίκεται και θ ψυχολογικι διάςταςι του,
κακϊσ ςυνάγεται ότι θ μεςότθτα είναι επιλογι που εναπόκειται ςε μασ να τθν κάνουμε ι όχι.
2. Αναςφνκεςθ των ςτοιχείων οριςμοφ τθσ αρετισ ςτισ ενότθτεσ 1-7
Στισ ενότθτεσ που ιδθ μελετιςαμε, ο Αριςτοτζλθσ ζδωςε βαςικά γνωρίςματα τθσ θκικισ αρετισ,
όριςε τθν ζννοια γζνουσ και διερευνά τθν ειδοποιό διαφορά. Είδαμε, δθλαδι, ότι οι θκικζσ
αρετζσ δεν υπάρχουν μζςα μασ εκ φφςεωσ, αφοφ ςυνδζονται με τον εκιςμό ςε θκικζσ πράξεισ.
Είναι, λοιπόν, θ αρετι «ἕξισ» που αποκτιζται με μακροχρόνια άςκθςθ ςε θκικζσ πράξεισ και
5

6. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 7θ ενότθτα
κακοριςτικό ρόλο ς’ αυτό παίηει θ διδαςκαλία. Δεν είναι, όμωσ, μια οποιαδιποτε «ἕξισ», αφοφ
μεγάλθ ςθμαςία ζχει θ ποιότθτα των ζξεϊν μασ. Επίςθσ, θ αρετι ςυνδζεται με τα ευχάριςτα
ςυναιςκιματα που νιϊκουμε, όταν τθροφμε το μζτρο κατά τθν εκτζλεςθ μιασ θκικισ πράξθσ.
Ζτςι, ο φιλόςοφοσ κατζλθξε ότι θ αρετι είναι «ἕξισ» με τθν οποία ο άνκρωποσ φτάνει ςτθν
ολοκλιρωςι του και ςτθν ολοκλιρωςθ του ζργου του. Σ’ αυτι τθν ενότθτα προςτίκενται τα εξισ
νζα γνωρίςματα τθσ αρετισ: α) Η αρετι βρίςκεται ςτο μζςον, ανάμεςα δθλαδι ςτα δφο άκρα, τθν
υπερβολι και τθν ζλλειψθ. β) Η αρετι βρίςκεται ςτο μζςον που προςδιορίηεται με κριτιρια
υποκειμενικά («πρὸσ ἡμᾶσ»). Εδϊ, παρατθροφμε ότι ο Αριςτοτζλθσ πλθςιάηει τθ ςχετικοκρατικι
ςτάςθ των ςοφιςτϊν απζναντι ςτα πράγματα, θ οποία εκφράηεται με τθ φράςθ του Ρρωταγόρα:
«Ράντων χρθμάτων μζτρον ἐςτὶ ν ἄνκρωποσ, τῶ μὲν ὄντων ὡ ἔςτιν, τῶ δὲ οὐκ ὄντων ὡ οὐκ
ν
σ
ν
σ
ἔςτιν» (= Μζτρο όλων των πραγμάτων είναι ο άνκρωποσ, αυτϊν που υπάρχουν πωσ υπάρχουν
και αυτϊν που δεν υπάρχουν πωσ δεν υπάρχουν). Υπάρχει, δθλαδι, ο κίνδυνοσ να κεωρθκεί ότι
το κάκε άτομο προςδιορίηει όπωσ κζλει, αυκαίρετα τθν αρετι. Κάτι τζτοιο, όμωσ, δεν ιςχφει,
όπωσ κα δοφμε παρακάτω, γιατί υπειςζρχεται το κριτιριο του «ὀρκοῦ λόγου», τθσ λογικισ, και
μάλιςτα τθσ λογικισ του φρόνιμου ανκρϊπου, θ οποία διαςφαλίηει τθ ςχετικι αντικειμενικότθτα
ςτον προςδιοριςμό του μζςου. Ο Αριςτοτζλθσ με τθν υποκειμενικι μεςότθτα ςχετικοποιεί το
περιεχόμενο των θκικϊν αρετϊν, αλλά δεν οδθγείται ςτον ςοφιςτικό ςχετικιςμό και
υποκειμενιςμό. Αποδζχεται μάλλον τθ ςχετικότθτα του θκικοφ κϊδικα και όχι τον ςχετικιςμό,
όπωσ άλλωςτε κα διευκρινίςει παρακάτω, ςτισ επόμενεσ ενότθτεσ. Η ςχετικότθτα του θκικοφ
κϊδικα ςθμαίνει ότι το περιεχόμενο των θκικϊν αρετϊν εξαρτάται από το περιεχόμενο
ςυγκεκριμζνων και αντικειμενικϊν ςτακερϊν μεταβλθτϊν, όπωσ είναι ο χρόνοσ, ο ςκοπόσ, θ
περίςταςθ κ.τ.λ. Αντίκετα με τον ςχετικιςμό του θκικοφ κϊδικα εννοείται ότι το περιεχόμενο των
θκικϊν αρετϊν ορίηεται από το άτομο όπωσ νομίηει και το ςυμφζρει κάκε φορά, κυριαρχεί
δθλαδι ο υποκειμενιςμόσ. γ) Η αρετι είναι προϊόν ελεφκερθσ βοφλθςθσ του ανκρϊπου («τοῦκ’
αἱ ρεῖ ται»). δ) Η αρετι προςδιορίηεται με βάςθ τθ λογικι, τον «ὀρκὸν λόγον» (θ άποψθ αυτι κα
αναλυκεί περαιτζρω ςτισ επόμενεσ ενότθτεσ). Το ςτοιχείο αυτό προκφπτει από τθν αναφορά τθσ
λζξθσ «ἐπιςτιμων», ο οποίοσ επιηθτά («ηθτεῖ ») και επιλζγει («αἱ ρεῖ ται») τθ μεςότθτα
ακολουκϊντασ μια λογικι διεργαςία.
Αναςυνκζτοντασ, λοιπόν, όλα αυτά τα ςτοιχεία μποροφμε να ποφμε ότι:
• Αφοφ θ αρετι είναι μεςότθτα που προςδιορίηεται με υποκειμενικά κριτιρια, προκφπτει ότι δεν
υπάρχει μζςα μασ εκ φφςεωσ. Αν ςυνζβαινε αυτό, δεν κα ίςχυαν όςα αναφζρονται ςτισ ενότθτεσ
1, 2 και 3. Αν, δθλαδι, ιταν ζμφυτο χαρακτθριςτικό, δεν κα μεταβαλλόταν, όπωσ αμετάβλθτοι
είναι και οι νόμοι τθσ φφςθσ, και, επομζνωσ, κα προςδιοριηόταν με αντικειμενικά κριτιρια.
Επίςθσ, δεν κα χρειαηόταν ο εκιςμόσ ςε θκικζσ πράξεισ για τθν κατάκτθςι τθσ και οι προςπάκειεσ
των νομοκετϊν να κάνουν τουσ πολίτεσ καλοφσ μζςω του εκιςμοφ κα ιταν άςκοπεσ, αφοφ όλοι
κα γεννιόμαςταν εκ φφςεωσ με ι χωρίσ τθν αρετι χωρίσ αυτό να μπορεί να μεταβλθκεί.
• Είδαμε ότι θ αρετι είναι μεςότθτα υποκειμενικι και προςδιορίηεται από τον ίδιο τον άνκρωπο
με μζτρο τον εαυτό του. Επομζνωσ, απαραίτθτθ προχπόκεςθ για τον προςδιοριςμό αυτισ τθσ
μεςότθτασ είναι θ αυτογνωςία, το ςωκρατικό δθλαδι «γνῶ ςαυτόν». Μόνο αν κάποιοσ γνωρίηει
κι
καλά τον εαυτό του και μπορεί να εκτιμιςει τα όριά του, τα κετικά και τα αρνθτικά
χαρακτθριςτικά του, μπορεί να φτάςει ςτθν αρετι και ςτον προςδιοριςμό του μζςου τθσ. Αυτι θ
6

7. Α΢ΙΣΤΟΤΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 7θ ενότθτα
διαδικαςία, βζβαια, είναι εξαιρετικά δφςκολθ και επίπονθ και δεν μπορεί να τθν κάνει μόνοσ του,
αλλά χρειάηεται τθν κατάλλθλθ αγωγι.
ΑΙ΢ΘΗΣΙΚΑ ΢ΧΟΛΙΑ
Ρολυςφνδετα ςχιματα:
• «τὸ μὲν πλεῖ ον τὸ δ’ ἔλαττον τὸ δ’ ἴ ςον, καὶ ταῦτα ἢ κατ’ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸσ ἡμᾶσ»:
χρθςιμοποιοφνται ςτθν προςπάκεια του Αριςτοτζλθ να προςδιορίςει τθν ζννοια τθσ μεςότθτασ
και να διακρίνει τα δφο διαφορετικά κριτιρια προςδιοριςμοφ τθσ.
• «μιτε πλεονάηει μιτε ἐλλείπει»: τονίηονται τα χαρακτθριςτικά του υποκειμενικοφ μζςου.
Αντικζςεισ:
• «Λζγω δὲ τοῦ μὲν πράγματοσ μζςον …, πρὸσ ἡμᾶσ δὲ …»: τονίηονται τα αντίκετα
χαρακτθριςτικά του αντικειμενικοφ και υποκειμενικοφ μζςου.
• «πλεονάηει ≠ ἐλλείπει», «πολλὰ ≠ ὀλίγα», «πολφ ≠ ὀλίγον»: τονίηονται οι αντικετικζσ ζννοιεσ τθσ
υπερβολισ και τθσ ζλλειψθσ, των δφο άκρων ανάμεςα ςτα οποία βρίςκεται θ μεςότθτα.
• «ὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ≠ μζςον», «φεφγει ≠ ηθτεῖ , αἱ ρεῖ ται»: αντιπαρατίκεται θ μεςότθτα με
τθν υπερβολι και τθν ζλλειψθ, οι οποίεσ αποτελοφν τα δφο άκρα τθσ και πρζπει να
αποφεφγονται, γιατί μασ απομακρφνουν από τθν θκικι αρετι. Αντίκετα, μόνο αν επιδιϊκουμε τθ
μεςότθτα μποροφμε να κατακτιςουμε τθν αρετι.
7