ว่าด้วย รู้จักแกลบหรือข้าวสารในที่มืด พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร ทรงปรารภพระเจ้าอชาตศัตรู จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้ ได้ยินว่า เมื่อพระเจ้าอชาตศัตรูนั้นอยู่ในพระครรภ์ของพระมารดานั้น พระมารดาของเธอผู้เป็นพระราชธิดาของพระเจ้าโกศล เกิดแพ้พระครรภ์ อยากดื่มพระโลหิตในพระชานุข้างขวาของพระเจ้าพิมพิสาร เป็นอาการแรงกล้า. พระนางถูกนางสนมผู้รับใช้ทูลถามจึงบอกความนั้นแก่นางสนมเหล่านั้น. ฝ่ายพระราชาได้ทรงสดับแล้ว รับสั่งให้เรียกโหรผู้ทำนายนิมิตมาแล้วตรัสถามว่า เขาว่าพระเทวีทรงเกิดการแพ้พระครรภ์เห็นปานนี้ ความสำเร็จของพระนางจะเป็นอย่างไร? พวกโหรผู้ทำนายนิมิตกราบทูลว่า สัตว์ผู้อุบัติในพระครรภ์ของพระเทวี จักปลงพระชนม์พระองค์แล้วยึดราชสมบัติ. พระราชาตรัสว่า บุตรของเราจักฆ่าเราแล้วยึดราชสมบัติ ในข้อนั้นจะมีโทษอะไร แล้วทรงเฉือนพระชานุข้างขวาด้วยพระแสงมีด เอาจานทองรองรับพระโลหิตแล้วประทานให้พระเทวีดื่ม พระเทวีนั้นทรงดำริว่า ถ้าโอรสผู้เกิดในครรภ์ของเราจักปลงพระชนม์พระบิดาไซร้ เราจะประโยชน์อะไรด้วยพระโอรสนั้น พระนางจึงให้รีดพระครรภ์ เพื่อให้ครรภ์ตกไป. พระราชาทรงทราบจึงรับสั่งให้เรียกพระเทวีนั้นมา แล้วตรัสว่า นางผู้เจริญ นัยว่าบุตรของเราจักฆ่าเราแล้วยึดราชสมบัติ ก็เราจะไม่แก่ไม่ตายก็หามิได้ เธอจงให้เราเห็นหน้าลูกเถิด จำเดิมแต่นี้ไป เธออย่าได้กระทำกรรมเห็นปานนี้. จำเดิมแต่นั้น พระเทวีเสด็จไปพระราชอุทยานแล้วให้รีดครรภ์. พระราชาได้ทรงทราบ จึงทรงห้ามเสด็จไปพระราชอุทยาน จำเดิมแต่กาลนั้น. พระเทวีทรงมีพระครรภ์ครบบริบูรณ์แล้วประสูติพระโอรส. ก็ในวันขนานนามพระโอรสนั้น เขาขนานพระนามว่า อชาตศัตรูกุมาร เพราะเป็นศัตรูต่อพระบิดาตั้งแต่ยังไม่ประสูติ เมื่ออชาตศัตรูกุมารนั้นทรงเจริญเติบโตอยู่ด้วยกุมารบริหาร.

1. 1
ถุสชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๘. ถุสชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๓๓๘)
ว่าด้วยหนูไม่กินแกลบ
(ในเวลาที่พระโอรสมีพระชนมายุ ๑๖ พรรษา
ขณะที่กาลังเสวยพระกระยาหารเย็น
พระราชาแห่งกรุงพาราณสีตรัสกับพระโอรสว่า)
[๑๔๙] แกลบก็ปรากฏโดยความเป็นแกลบ
และข้าวสารก็ปรากฏโดยความเป็นข้าวสารแก่หนูทั้งหลาย
แต่พวกหนูเว้นแกลบเสียแล้วเคี้ยวกินเฉพาะข้าวสารเท่านั้น
(ในเวลามีการเข้าเฝ้ าเป็นการใหญ่ พระราชาตรัสว่า)
[๑๕๐] การปรึกษากันในป่าก็ดี การกระซิบกันในบ้านก็ดี
การวางแผนฆ่าเราก็ดี ทั้งหมดนั้นเรารู้แล้ว
(ครั้นพระราชาประทับยืนอยู่ที่หัวบันได ก็ตรัสว่า)
[๑๕๑] ได้ยินว่า พ่อของลิงกัดผล(ลูกอัณฑะ)ของลูกลิง
ที่เกิดตามธรรมชาติเสียตั้งแต่ยังเล็กอยู่
(พระราชาประทับยืนที่ธรณีประตู ตรัสอีกว่า)
[๑๕๒] การที่เจ้ากระสับกระส่ายอยู่เหมือนแพะตาบอดในไร่ผักกาด
และเจ้านอนอยู่ใต้แท่นบรรทม ทั้งหมดนั้นเรารู้แล้ว
ถุสชาดกที่ ๘ จบ
----------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ถุสชาดก
ว่าด้วย รู้จักแกลบหรือข้าวสารในที่มืด
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระเวฬุวันวิหาร
ทรงปรารภพระเจ้าอชาตศัตรู จึงตรัสพระธรรมเทศนานี้ ดังนี้
ได้ยินว่า เมื่อพระเจ้าอชาตศัตรูนั้นอยู่ในพระครรภ์ของพระมารดานั้น
พระมารดาของเธอผู้เป็นพระราชธิดาของพระเจ้าโกศล เกิดแพ้พระครรภ์
อยากดื่มพระโลหิตในพระชานุข้างขวาของพระเจ้าพิมพิสาร เป็นอาการแรงกล้า.
พระนางถูกนางสนมผู้รับใช้ทูลถามจึงบอกความนั้นแก่นางสนมเหล่านั้น.
ฝ่ายพระราชาได้ทรงสดับแล้ว รับสั่งให้เรียกโหรผู้ทานายนิมิตมาแล้วตรัสถามว่า
เขาว่าพระเทวีทรงเกิดการแพ้พระครรภ์เห็นปานนี้
ความสาเร็จของพระนางจะเป็นอย่างไร?
พวกโหรผู้ทานายนิมิตกราบทูลว่า

2. 2
สัตว์ผู้อุบัติในพระครรภ์ของพระเทวี จักปลงพระชนม์พระองค์แล้วยึดราชสมบัติ.
พระราชาตรัสว่า บุตรของเราจักฆ่าเราแล้วยึดราชสมบัติ ในข้อนั้นจะมีโทษอะไร
แล้วทรงเฉือนพระชานุข้างขวาด้วยพระแสงมีด
เอาจานทองรองรับพระโลหิตแล้วประทานให้พระเทวีดื่ม พระเทวีนั้นทรงดาริว่า
ถ้าโอรสผู้เกิดในครรภ์ของเราจักปลงพระชนม์พระบิดาไซร้
เราจะประโยชน์อะไรด้วยพระโอรสนั้น พระนางจึงให้รีดพระครรภ์
เพื่อให้ครรภ์ตกไป.
พระราชาทรงทราบจึงรับสั่งให้เรียกพระเทวีนั้นมา แล้วตรัสว่า
นางผู้เจริญ นัยว่าบุตรของเราจักฆ่าเราแล้วยึดราชสมบัติ
ก็เราจะไม่แก่ไม่ตายก็หามิได้ เธอจงให้เราเห็นหน้าลูกเถิด จาเดิมแต่นี้ไป
เธออย่าได้กระทากรรมเห็นปานนี้. จาเดิมแต่นั้น
พระเทวีเสด็จไปพระราชอุทยานแล้วให้รีดครรภ์. พระราชาได้ทรงทราบ
จึงทรงห้ามเสด็จไปพระราชอุทยาน จาเดิมแต่กาลนั้น.
พระเทวีทรงมีพระครรภ์ครบบริบูรณ์แล้วประสูติพระโอรส.
ก็ในวันขนานนามพระโอรสนั้น
เขาขนานพระนามว่า อชาตศัตรูกุมาร เพราะเป็นศัตรูต่อพระบิดาตั้งแต่ยังไม่ประ
สูติ เมื่ออชาตศัตรูกุมารนั้นทรงเจริญเติบโตอยู่ด้วยกุมารบริหาร.
วันหนึ่ง พระศาสดาแวดล้อมด้วยภิกษุ ๕๐๐
เสด็จไปนิเวศน์ของพระราชาแล้วประทับนั่งอยู่.
พระราชาทรงอังคาสภิกษุสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประธาน
ด้วยของเคี้ยวและของฉันอันประณีต ทรงนมัสการแล้วประทับนั่งสดับธรรมอยู่.
ขณะนั้น พระพี่เลี้ยงแต่งองค์พระกุมารแล้วได้ถวายพระราชา
พระราชาทรงรับพระโอรสด้วยพระสิเนหาเป็นกาลัง ให้นั่งบนพระเพลา
ทรงปลาบปลื้มอยู่เฉพาะพระโอรส ด้วยความรักในพระโอรส
มิได้ทรงสดับพระธรรม.
พระศาสดาทรงทราบความประมาทของพระราชา จึงตรัสว่า
มหาบพิตร พระราชาทั้งหลายในครั้งก่อน
ทรงระแวงพระโอรสทั้งหลายถึงกับให้กระทาไว้ในที่อันมิดชิดให้ขัง
แล้วตรัสสั่งไว้ว่า เมื่อเราล่วงไปแล้ว
ท่านทั้งหลายจงนาออกมาให้ดารงอยู่ในราชสมบัติ อันพระราชาทูลอาราธนาแล้ว
จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์เป็นอาจารย์ทิศาปาโมกข์ในเมืองตักกสิลา
สอนศิลปะพวกราชกุมารและพราหมณกุมารเป็นจานวนมาก.
พระโอรสของพระราชาในนครพาราณสี

3. 3
เสด็จไปยังสานักของพระโพธิสัตว์นั้น ในเวลาพระองค์มีพระชนมายุ ๑๖
พรรษาเรียนไตรเพทและศิลปะทุกอย่าง เป็นผู้มีศิลปะครบบริบูรณ์แล้ว
จึงตรัสลาอาจารย์.
อาจารย์จึงตรวจดูพระราชกุมารนั้นด้วยวิชาดูอวัยวะ
แล้วคิดว่าอันตรายเพราะอาศัยพระโอรส จะปรากฎมีแก่พระราชกุมารนี้
เราจะปัดเป่าอันตรายนั้นไปเสียด้วยอานุภาพของตน จึงได้ผูกคาถาขึ้น ๔
คาถาถวายแก่พระราชกุมาร
ก็แหละเมื่อให้คาถาอย่างนี้แล้ว จึงกาชับพระราชกุมารนั้นว่า ดูก่อนพ่อ
เจ้าดารงอยู่ในราชสมบัติแล้ว ในเวลาโอรสของเจ้ามีชนมายุ ๑๖ พรรษา
เมื่อจะเสวยพระกระยาหาร พึงกล่าวคาถาที่หนึ่ง
ในเวลามีการเข้าเฝ้ าเป็นการใหญ่ พึงกล่าวคาถาที่ ๒
เมื่อเสด็จขึ้นปราสาทประทับยืนที่หัวบันได พึงกล่าวคาถาที่ ๓
เมื่อเสด็จเข้าห้องบรรทมประทับยืนที่ธรณีประตู พึงกล่าวคาถาที่ ๔
พระราชกุมารนั้นรับคา จึงไหว้อาจารย์แล้วไป
ได้ดารงอยู่ในตาแหน่งอุปราช เมื่อพระบิดาล่วงไปจึงดารงอยู่ในราชสมบัติ.
พระโอรสของท้าวเธอ ในเวลามีพระชนม์ได้ ๑๖ พรรษา
ได้เห็นสิริสมบัติของพระราชาผู้เสด็จออกเพื่อประโยชน์แก่กิจมีกีฬาในพระราชอุ
ทยานเป็นต้น มีความประสงค์จะปลงพระชนม์พระบิดาแล้ว
ยึดครองราชสมบัติจึงตรัสแก่พวกผู้ปฏิบัติบารุงของพระองค์.
พวกผู้ปฏิบัติบารุงเหล่านั้นพากันทูลว่า ดีแล้ว ขอเดชะ
ประโยชน์อะไรด้วยความเป็นใหญ่ที่ได้ในตอนแก่
ควรจะปลงพระชนม์พระราชาเสียด้วยอุบายอย่างใดอย่างหนึ่ง
แล้วยึดครองราชสมบัติ. พระกุมารคิดว่า
เราจะให้พระราชบิดาเสวยยาพิษสวรรคต
เมื่อจะเสวยพระกระยาหารเย็นกับพระราชบิดา จึงถือยาพิษ ประทับนั่งอยู่.
เมื่อพระกระยาหารในภาชนะกระยาหารยังไม่มีใครถูกต้องเลย
พระราชาได้ตรัสคาถาที่ ๑ ว่า :-
แกลบปรากฎโดยความเป็นแกลบแก่หนูทั้งหลาย
และข้าวสารก็ปรากฎโดยความเป็นข้าวสารแก่พวกมัน แม้ในที่มืด
พวกมันก็เว้นแกลบเสียกินแต่ข้าวสาร.
ท่านกล่าวอธิบายต่อไปว่า ลาดับนั้น พระกุมารคิดว่า แม้ในที่มืด
แกลบก็ปรากฎโดยความเป็นแกลบ
ข้าวสารปรากฎโดยความเป็นข้าวสารแก่หนูทั้งหลาย
พวกมันเว้นแกลบกินแต่ข้าวสาร ฉันใด ความที่เรานั่งกุมยาพิษร้ายก็ปรากฎ
ฉันนั้นเหมือนกัน.

4. 4
พระกุมารดาริว่า พระบิดารู้เราแล้วจึงทรงกลัว
ไม่อาจใส่ยาพิษในภาชนะพระกระยาหาร
ลุกขึ้นถวายบังคมพระราชาแล้วเสด็จไป.
พระกุมารจึงไปบอกเรื่องนั้นแก่พวกผู้ปฏิบัติบารุงของพระองค์
แล้วตรัสถามว่า วันนี้ พระราชบิดารู้เราเสียก่อน บัดนี้
พวกเราจักปลงพระชนม์อย่างไร? ตั้งแต่นั้น
พวกผู้ปฏิบัติบารุงเหล่านั้นจึงหลบซ่อนอยู่ในพระราชอุทยานกระซิบหารือกัน
ตกลงว่ามีอุบายอย่างหนึ่ง จึงกาหนดลงว่า ในเวลาเสด็จไปสู่ที่เฝ้ าครั้งใหญ่ๆ
ผูกสอดพระแสงขรรค์ประสงค์ประทับยืนในระหว่างพวกอามาตย์
พอรู้ว่าพระราชาเผลอ จึงเอาพระแสงขรรค์ประหารให้สิ้นพระชนม์ ย่อมควร.
พระกุมารรับว่าได้ แล้วผูกสอดพระแสงขรรค์แล้วเสด็จไป
คอยมองหาโอกาสที่จะประหารพระราชาอยู่รอบด้าน.
ขณะนั้น พระราชาได้ตรัสคาถาที่ ๒ ว่า :-
การปรึกษากันในป่าก็ดี การพูดกระซิบกันในบ้านก็ดี
และการคิดหาโอกาสฆ่าเราในบัดนี้ก็ดี เรารู้หมดแล้ว.
ท่านกล่าวอธิบายไว้ว่า ดูก่อนพ่อกุมาร
การที่ท่านกระซิบกระซาบปรึกษากันทั้งในอุทยานและในบ้าน
และเหตุแห่งความคิดว่า เพื่อต้องการฆ่าเราในบัดนี้นั้นก็ดี เรารู้หมดแล้ว.
พระกุมารคิดว่า พระบิดารู้ว่าเราเป็นศัตรู
จึงหนีไปบอกแก่พวกปฏิบัติบารุงๆ ทาเวลาให้ผ่านพ้น ๗-๘ วัน จึงทูลว่า
ข้าแต่พระกุมาร พระบิดาย่อมไม่รู้ว่าพระองค์เป็นศัตรู
พระองค์ได้สาคัญไปอย่างนั้น เพราะการคิดคาดคะเนเอา
พระองค์จงปลงพระชนม์พระบิดานั้นเถิด.
วันหนึ่ง พระกุมารนั้นถือพระแสงขรรค์แล้วได้ยืนอยู่ที่ประตูห้อง
ใกล้หัวบันได. ครั้งนั้น พระราชาประทับยืนอยู่ที่หัวบันได ตรัสคาถาที่ ๓ :-
ได้ยินว่า ลิงตัวที่เป็นพ่อเอาฟันกัดผล
คือภาวะแห่งบุรุษของลูกที่เกิดตามสภาวะ เสียแต่ยังเยาว์ทีเดียว.
ท่านกล่าวคาอธิบายนี้ไว้ว่า
ลิงที่เกิดในป่ารังเกียจการบริหารฝูงของตน
เอาฟันกัดผลของลูกลิงเฉพาะตัวที่เป็นหนุ่ม ทาปุริสภาวะให้พินาศไป ฉันใด
เราเพิกถอนผลเป็ นต้นแม้ของท่านผู้ประสงค์ราชสมบัติเกินไป
จักทาปุริสภาวะให้พินาศไปฉันนั้น.
พระกุมารคิดว่า พระบิดาประสงค์จะให้จับเรา จึงตกพระทัยกลัว
เสด็จหนีไปบอกแก่พวกผู้ปฏิบัติบารุงว่า พระบิดาทรงคุกคามเรา. คนเหล่านั้น
เมื่อล่วงเวลาไปประมาณกึ่งเดือน จึงทูลว่า ข้าแต่พระกุมาร

5. 5
ถ้าพระราชาพึงทรงทราบเหตุการณ์นั้น
จะไม่พึงอดกลั้นอยู่ตลอดกาลมีประมาณเท่านี้
พระองค์ตรัสโดยการคิดคาดคะเนเอา
พระองค์จงปลงพระชนม์พระราชานั้นเสียเถิด.
วันหนึ่ง
พระกุมารนั้นถือพระขรรค์เสด็จเข้าไปยังพระที่สิริไสยาสในปราสาทชั้นบน
แล้วนอนอยู่ในใต้บังลังก์ด้วยหวังใจว่า จักประหารพระราชบิดา
เมื่อเสด็จมาถึงทันที.
พระราชาเสวยพระกระยาหารเย็นแล้วส่งชนบริวารกลับไป ทรงดาริว่า
จักบรรทมจึงเสด็จเข้าห้องบรรทมอันประกอบด้วยสิริ ประทับยืนที่ธรณีประตู
แล้วตรัสคาถาที่ ๔ ว่า :-
การที่เจ้าดิ้นรนอยู่เหมือนแพะตาบอด ในไร่ผักกาดก็ดี
นอนอยู่ภายใต้นี้ก็ดี เรารู้หมดสิ้นแล้ว.
ท่านกล่าวคาอธิบายนี้ไว้ว่า
เจ้าดิ้นรนไปทางโน้นทางนี้ เพราะความกลัว
เหมือนแพะตาบอดที่เข้าไปยังดงผักกาด คือ ครั้งที่ ๑ เจ้าถือเอายาพิษมา ครั้งที่ ๒
ประสงค์จะประหารด้วยพระขรรค์จึงมา ครั้งที่ ๓
ได้ถือพระขรรค์มายืนที่หัวบันได และบัดนี้ เจ้าคิดว่าจักประหารพระราชานั้น
จึงมานอนอยู่ใต้ที่นอนทั้งหมดนั้น เรารู้อยู่บัดนี้จะไม่ละเจ้าไว้
จักจับเจ้าลงราชอาญา พระราชานั้นถึงจะไม่ทรงทราบอย่างนั้น แต่คาถานั้นๆ
ก็ส่องความนั้นๆ.
พระกุมารคิดว่า พระราชบิดาทรงทราบเราแล้ว
บัดนี้จักทรงทาเราให้พินาศ จึงตกพระทัยกลัว
จึงออกมาจากใต้พระที่บรรทมทิ้งพระขรรค์ ณ ที่ใกล้พระบาทพระราชานั่นเอง
หมอบลงที่ใกล้บาทมูลกราบทูลขอโทษว่า ขอเดชะๆ
พระราชบิดาโปรดงดโทษแก่หม่อมฉันเถิด.
พระราชาทรงขู่พระกุมารนั้นว่า เจ้าคิดว่า ใครๆ
จะไม่รู้การกระทาของเรา แล้วรับสั่งให้จองจาด้วยเครื่องจองจา คือโซ่ตรวน
แล้วให้ส่งเข้าเรือนจาตั้งการอารักขาไว้. ในกาลนั้น
พระราชาทรงสานึกได้ถึงคุณงามความดีของพระโพธิสัตว์. ต่อมา
พระราชานั้นเสด็จสวรรคต
พวกอามาตย์ราชเสวกกระทาการถวายพระเพลิงพระศพของท้าวเธอแล้ว
จึงนาพระกุมารออกจากเรือนจา ให้ดารงอยู่ในราชสมบัติ.
พระศาสดา ครั้นทรงนาพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว จึงทรงตรัสเหตุนี้ว่า
ดูก่อนมหาบพิตร

6. 6
พระราชาในครั้งก่อนทรงรังเกียจเหตุที่ควรรังเกียจอย่างนี้
แม้พระองค์จะทรงตรัสอย่างนี้ พระราชาก็มิได้ทรงกาหนด ไม่รู้สึกพระองค์.
พระศาสดาทรงประชุมชาดกว่า
อาจารย์ทิศาปาโมกข์ในเมืองตักกสิลาในครั้งนั้น
ได้เป็น เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาถุสชาดกที่ ๘
-----------------------------------------------------