Ιστορία Κατεύθυνσης Γ΄ Λυκείου

1. 3. Η διανομή των εθνικών
κτημάτων
Κατερίνα Τζάμου, φιλόλογος
Πρότυπο ΓΕΛ Ιωνιδείου Σχολής
Πειραιά

2. Εθνικές Γαίες
Ένα από τα πιο σημαντικά
θέματα που σχετίζονταν με την
αγροτική ζωή του τόπου, το
οποίο απασχόλησε όλες τις
μετεπαναστατικές κυβερνήσεις,
ήταν και το ζήτημα της διανομής
των εθνικών γαιών. Στην εικόνα
αγροτικές καλλιέργειες στην
Ελλάδα του 19ου αιώνα.
Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.
Χριστόπουλος, Γ.(εκδ), Ιστορία
του Ελληνικού Έθνους: Νεώτερος
Ελληνισμός από 1833 ως 1881, τ.
ΙΓ', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
1977, σ. 96.
© Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα.

3. Eθνικές Γαίες
ή
Eθνικά Kτήματα
Eθνικές Γαίες ή Eθνικά Kτήματα ονομάστηκαν
οι αγροτικές εκτάσεις που ανήκαν σε
μουσουλμάνους ιδιώτες, στo οθωμανικό
κράτος ή σε μουσουλμανικά θρησκευτικά
ιδρύματα και οι οποίες στη διάρκεια της
Eπανάστασης περιήλθαν στη δικαιοδοσία της
ελληνικής διοίκησης. Tα κτήματα αυτά
βρίσκονταν κατά κύριο λόγο στην
Πελοπόννησο και σε μικρότερο βαθμό στη
Στερεά Eλλάδα, την Eύβοια και τα νησιά. Aυτό
οφείλεται στο ότι η επικράτηση της
Eπανάστασης στην Πελοπόννησο ήταν
καθολική και σε μεγάλο βαθμό
αδιαμφισβήτητη, τουλάχιστον έως την
απόβαση του Iμπραΐμ (1825). Στη Στερεά
αντίθετα οι διαρκείς καταλήψεις και
ανακαταλήψεις των περιοχών μεταξύ των
εμπολέμων επέτρεψαν στους μουσουλμάνους
να διατηρήσουν τα δικαιώματά τους στη γη.
Mετά την αναγνώριση της ελληνικής
ανεξαρτησίας ένα τμήμα των μουσουλμανικών
κτημάτων καταπατήθηκαν, ενώ τα υπόλοιπα
πουλήθηκαν ιδίως σε έλληνες
μεγαλοϊδιοκτήτες. Έτσι, ευνοήθηκε η
διαμόρφωση μεγάλων γαιοκτησιών, ιδίως στην
Aνατολική Στερεά και την Eύβοια.
Tο ζήτημα των εθνικών γαιών και
συγκεκριμένα η διανομή τους
απασχόλησε την ελληνική κοινωνία σε
ολόκληρο το 19ο αιώνα.
Στις εθνοσυνελεύσεις της εποχής της
Eπανάστασης διατυπώθηκε η πρόθεση
για διανομή των εθνικών γαιών σε
εκείνους που πήραν μέρος στον Aγώνα
της Aνεξαρτησίας.
Mετά την Επανάσταση το ζήτημα της
διανομής των εθνικών γαιών αποτέλεσε
μια από τις σταθερές διεκδικήσεις των
παλαίμαχων αγωνιστών, ως ανταμοιβή
για τη συμμετοχή τους στην Επανάσταση.
Yπήρξε μάλιστα ένα από τα αιτήματα σε
πολλές από τις εξεγέρσεις που
σημειώθηκαν στο δεύτερο μισό της
δεκαετίας του 1830.
Ωστόσο, το ζήτημα των εθνικών γαιών
παρέμεινε σε εκκρεμότητα έως το 1871,
όταν ο Aλέξανδρος Kουμουνδούρος
προχώρησε στη διανομή τους.

4. §1. Το ζήτημα των εθνικών γαιών: από τα πολλά προβλήματα
που κληροδότησε η Οθωμανική Αυτοκρατορία στο νεοελληνικό
κράτος.
Γιατί ξεχώριζε: λόγω της έκτασης, της σημασίας
& της πολυπλοκότητάς του.
ΟΡΙΣΜΟΣ: «Εθνικές γαίες» ήταν οι ακίνητες
κτηματικές περιουσίες των Οθωμανών στις
περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του
ελληνικού κράτους. Η γη αυτή ανήκε είτε στο
οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά
ιδρύματα είτε σε ιδιώτες, ως ιδιοκτησία ή ως
δικαίωμα νομής (εκμετάλλευσης).

5. §2. Οι περιουσίες αυτές:
Περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους
«επαναστατικώ δικαίω».
Αποτέλεσαν το πρώτο και μόνο κεφάλαιο για τις
επαναστατικές κυβερνήσεις στη διάρκεια του πολέμου
↔ χρησιμοποιήθηκαν ως υποθήκη για σύναψη δανείων
ή εξασφάλιση εσόδων (μέσω εκποίησης).
Η έκτασή τους υπολογίζεται μόνο κατά προσέγγιση.
ΑΙΤΙΑ: Η περιπλοκότητα του οθωμανικού καθεστώτος
σχετικά με την έγγειο ιδιοκτησία & των μηχανισμών
απογραφής των περιουσιακών στοιχείων.
Υπολογίζονται χονδρικά σε 4-5 εκ. στρέμματα.

6. §3. Προβλήματα στη διανομή των
εθνικών γαιών
Παρότι η διανομή των εθνικών γαιών ήταν γενική επιθυμία,
συνάντησε πολλά πρακτικά προβλήματα:
• Πολλοί καλλιεργητές των κτημάτων είχαν δικαιώματα
εκμετάλλευσης της γης από τα προεπαναστατικά χρόνια. Τα
καλλιεργούσαν για πολλές γενιές αποδίδοντας ποσοστό στον
ιδιοκτήτη (15%) και τη δεκάτη (= φόρος επί της παραγωγής)
↔ Ήταν δύσκολο να τους ζητηθεί από το κράτος να
εξαγοράσουν τη γη καταβάλλοντας υψηλό τίμημα.
• Η εξαγορά προϋπέθετε ξεκάθαρους τίτλους ιδιοκτησίας,
πράγμα ανύπαρκτο στον οθωμανικό χώρο, όπου υπήρχαν
συνήθως επάλληλα δικαιώματα * επί της γης.
(* επάλληλα δικαιώματα = διαφορετικά δικαιώματα που ασκούνται ταυτόχρονα στο
ίδιο έδαφος από διαφορετικά φυσικά ή νομικά πρόσωπα (πχ. ψιλής κυριότητας,
κατοχής, νομής, ενοικίασης κτλ.))

7. §4.
Στη Στερεά Ελλάδα ένα τμήμα των εθνικών γαιών, που
δεν έλεγχαν οι επαναστάτες στο τέλος του πολέμου,
πέρασαν άμεσα από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες στα
χέρια ιδιωτών, με απευθείας εξαγορά, σε χαμηλή
τιμή↔ Το κράτος έχανε έσοδα.
Σε περιόδους κρίσης ήταν συχνές οι καταπατήσεις, που
αποδεικνύονταν δύσκολα λόγω των αμφισβητούμενων
πιστοποιητικών ιδιοκτησίας.
Το Οθωμανικό δίκαιο σε θέματα έγγειας ιδιοκτησίας
διέφερε από το βυζαντινορωμαϊκό, που υιοθέτησε το
ελεύθερο κράτος ↔ Η προσαρμογή επέτρεπε
ατασθαλίες.

8. §5. Ο πολυτεμαχισμός της γης
Η τάση ήταν ο πολυτεμαχισμός των εθνικών γαιών σε μικρές ή
μεσαίες ιδιοκτησίες.
ΑΙΤΙΑ: Η έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων & η τάση απόκτησης ακίνητης
περιουσίας στις πόλεις (κυρίως στην Αθήνα).
Η απόκτηση μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας δεν ήταν στις προθέσεις των
πλουσίων ↔ (Θετικό) Αμβλύνονταν οι κοινωνικές αντιθέσεις.
Αρνητικές συνέπειες από την κατάτμηση της γης:
Οι μικρές ιδιοκτησίες ήταν ευάλωτες απέναντι στις κρίσεις, στις
διαθέσεις της αγοράς & στις φορολογικές πιέσεις
↔ Αναπτύχθηκε σύστημα πολιτικής προστασίας, ΔΗΛ. οι τοπικοί
πολιτευτές ανέλαβαν ρόλο ανάλογο με εκείνον των προεστών της
προεπαναστατικής περιόδου, παρεμβαίνοντας στους κυβερνητικούς
μηχανισμούς, ώστε να περιορίζονται οι πιέσεις.

9. §6. Οριστική ρύθμιση του ζητήματος
(Η μεταρρύθμιση Κουμουνδούρου)
Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος έγινε την περίοδο 1870-1871 με
νομοθετικές ρυθμίσεις. ΣΤΟΧΟΙ:
• η αποκατάσταση των ακτημόνων χωρικών
• η διασφάλιση κρατικών εσόδων από τη διαδικασία εκποίησης
μόνο ο πρώτος επετεύχθη σε ικανοποιητικό βαθμό.
Υλοποίηση
• Οι δικαιούχοι μπορούσαν να αγοράσουν μέχρι 80 στρ. ξηρικά ή 40
αρδευόμενα.
• 1870-1911: διανεμήθηκαν 2.650.000 στρ. με 370.000 παραχωρητήρια
• Το στοιχείο αυτό πιστοποιεί αφενός τις περιορισμένες δυνατότητες ή
φιλοδοξίες των αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιμης έκτασης και
αφετέρου τον πολυκερματισμό της γης που είχε ήδη συντελεστεί.
• Ο μέσος όρος έκτασης που προοριζόταν για καλλιέργεια δημητριακών
ήταν μεγαλύτερος από ό,τι ίσχυε για τις φυτείες, την ελαιοκαλλιέργεια
και την αμπελοκαλλιέργεια.

10. §7. Αποτίμηση
• Παρόλα τα προβλήματα, η διανομή
καλλιεργήσιμων γαιών ήταν σημαντική σε
σύγκριση με τα 600.000 στρ. που είχαν
διανεμηθεί στο διάστημα 1833-1870.
• Ωστόσο, μόνο το 50% του αντιτίμου
πληρώθηκε τελικά στο κράτος.

11. ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ - ΘΕΜΑΤΑ
• Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος της
διανομής των εθνικών κτημάτων έγινε με νομοθετικές
ρυθμίσεις κατά την περίοδο 1870-1871. ΣΩΣΤΟ ή
ΛΑΘΟΣ (μον. 2) ΗΜΕΡ 2002
• Εθνικές γαίες: ορισμός ΕΣΠΕΡ 2002 (μον. 5), ΗΜΕΡ
2003 (μον. 4), ΕΣΠΕΡ 2004 (μον. 5)
• Με ποιον τρόπο αντιμετωπίστηκε οριστικά το
πρόβλημα της διανομής των «εθνικών γαιών» μετά το
1870; Μον. 14 ΗΜΕΡ 2006
• Εθνικές γαίες: ορισμός (μον. 5) ΗΜΕΡ ΕΠΑΝ 2016
• Εθνικές γαίες: ορισμός (μον. 5) ΗΜΕΡ ΕΣΠΕΡ ΕΠΑΝ
2018

12. Πανελλήνιες: Πηγή
ΗΜΕΡ 2016
Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας
στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα που σας
δίνονται, να αναφερθείτε στις νομοθετικές
ρυθμίσεις του 1870-1871 και του 1917 για την
επίλυση του αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα,
και ειδικότερα:
α. στους στόχους και το περιεχόμενο των
ρυθμίσεων (μονάδες 15)
β. στην υλοποίησή τους (μονάδες 10).
Μονάδες 25 ΗΜΕΡ 2016

13. Ερωτήσεις:
• Να αναφέρετε τους τρόπους αξιοποίησης των εθνικών γαιών από το
ελληνικό κράτος στη διάρκεια του Αγώνα Ανεξαρτησίας.
• Να καταδείξετε τις παραμέτρους που κατέστησαν σύνθετο πρόβλημα τη
διανομή των "εθνικών γαιών".
• Να αναφέρετε τα αίτια και τις συνέπειες του πολυτεμαχισμού των
"εθνικών γαιών" στο πολιτικοκοινωνικό επίπεδο.
• Να συγκρίνετε τον πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών στον ελληνικό χώρο
με την κατάσταση που επικρατούσε στον αγροτικό τομέα στην
ανεπτυγμένη Δύση τον 19ο αι. (+σ. 42).
• Να παρουσιάσετε τον τρόπο με τον οποίο επιλύθηκε το πρόβλημα των
"εθνικών γαιών" κατά τα χρόνια 1870-71.
• Να αναφέρετε τους στόχους και τις συνέπειες των νομοθετικών
ρυθμίσεων του 1870-71
• Να αναφέρετε: α) τους στόχους των νομοθετικών ρυθμίσεων του 1870-71
σχετικά με τον αγροτικό τομέα β) τον στόχο της αγροτικής μεταρρύθμισης
του 1917. (+σσ. 43-44).

14. ΚΕΙΜΕΝΟ Α:
Οι λόγοι που ωθούν την κυβέρνηση Κουμουνδούρου στη σημαντική αυτή θεσμική μεταβολή είναι πολλαπλοί.
α) Λόγοι οικονομικοί: Με την αγροτική μεταρρύθμιση του 1871 το κράτος επιχειρεί να επαυξήσει τα δικά του
έσοδα από τα ποσά της εξαγοράς, όπως και των τραπεζών και των εμπορικών ομάδων, καθώς έρχεται να
ενισχύσει τις φυτείες και το μικρό ή μεσαίο οικογενειακό κλήρο. Με την επέκταση των εξαγωγών του
αγροτικού προϊόντος των φυτειών, οι εμπορικές ομάδες θα δουν μια ταχεία ανάπτυξή τους, ενώ ταυτόχρονα
θα ενισχυθεί ο ρόλος τους στη δανειοδότηση των τρεχουσών αναγκών των νέων τώρα μικροπαραγωγών.
Με την παραχώρηση της δημόσιας γης, το κράτος θα στερηθεί το 25% της ακαθάριστης παραγωγής, αλλά θα
αποκτήσει νέες πηγές εσόδων, τους φόρους και τους δασμούς, που θα επιβληθούν στο αυξημένο τώρα
αγροτικό προϊόν των φυτειών, καθώς θα έχουμε μια επέκταση της επιχειρηματικής δραστηριότητας και
αύξηση της παραγωγής.
β) Λόγοι κοινωνικοί: Αν και δεν υπάρχει κάποιο συγκροτημένο κίνημα ακτημόνων, οι καταπατήσεις των
εθνικών και εκκλησιαστικών γαιών εκ μέρους μη κληρούχων ή μικροϊδιοκτητών σε διάφορες περιοχές της
χώρας, ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, που δημιουργούν εστίες εντάσεων, συνηγορούν για την προικοδότηση
αυτών των κοινωνικών ομάδων με «λαχίδια»* εθνικής γης. […]
Το όλο εγχείρημα μπορούμε να το δούμε ως ένα μέρος της όλης προσπάθειας του Α. Κουμουνδούρου, που
αγκαλιάζει την περίοδο 1860- 1880 και αποσκοπεί με την ανάπτυξη της γεωργίας […] στην προώθηση της
εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα.
(Θ. Καλαφάτης, «Η αγροτική οικονομία. Όψεις της αγροτικής ανάπτυξης», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-
2000, τ.5, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ. 72.) - * λ α χ ί δ ι α : τ ε μ ά χ ι α γ η ς .

15. ΚΕΙΜΕΝΟ Β:
Πρόθεση των Φιλελευθέρων ήταν να ενισχύσουν το εθνικό φρόνημα των
χωρικών, βασικής πηγής οπλιτών για τους επερχόμενους πολέμους, αλλά και
να ενισχύσουν την έλξη που ασκούσε το ελληνικό εθνικό πρόγραμμα μεταξύ
των ποικίλων χριστιανικών πληθυσμών της Βόρειας Ελλάδας.
Η ρητή υπόσχεση μιας εκτεταμένης αγροτικής μεταρρύθμισης εντάσσεται
στην πολιτική αυτή, η οποία είχε άμεσα θετικά αποτελέσματα και προς τις
δύο κατευθύνσεις. Αρχικά, η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών (ειδικώς
βεβαίως των χριστιανών γαιοκτημόνων) προβλεπόταν να γίνει εκουσίως, με
διάφορα προγράμματα χρηματοδότησης των ακτημόνων αγοραστών και με
αργούς ρυθμούς.
Η όξυνση, όμως, των ενδοαστικών συγκρούσεων και ο Διχασμός του
πολιτικού κόσμου έσπρωξε την Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης να υιοθετήσει
ένα πιο ριζοσπαστικό πρόγραμμα υποχρεωτικής απαλλοτρίωσης.
(Σ. Δ. Πετμεζάς, «Αγροτική oικονομία. Tα όρια του μοντέλου αγροτικής ανάπτυξης του 19ου
αιώνα», στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Όψεις πολιτικής και
οικονομικής ιστορίας 1900-1940, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2009, σ. 219).

16. ΚΕΙΜΕΝΟ Γ:
Η λύση που επελέγη ήταν η αναπαραγωγή, στη Βόρειο Ελλάδα, του
νοτιοελλαδικού κοινωνικού προτύπου, το οποίο στηριζόταν στη μικρή
ιδιοκτησία και την οικογενειακή αγροτική εκμετάλλευση. Το πρότυπο
αυτό είχε αποδειχτεί αρκετά επιτυχημένο, αν όχι από οικονομική
οπωσδήποτε από πολιτική άποψη, καθώς είχε συμβάλει [...] στη
σταθεροποίηση της κρατικής εξουσίας και του πολιτεύματος.
Η διανομή γης ήταν το κυριότερο όπλο που διέθετε το ελληνικό κράτος
προκειμένου να νομιμοποιήσει την κυριαρχία του στη Βόρειο Ελλάδα.
[…]
Η αγροτική μεταρρύθμιση άρχισε τελικά να υλοποιείται από το 1923 και
ύστερα […]. Η γη που διένειμε τότε το κράτος ανήκε προηγουμένως
κυρίως σε Τούρκους και Βουλγάρους που είχαν αποχωρήσει, στο πλαίσιο
της ανταλλαγής των πληθυσμών, αλλά και σε έλληνες
μεγαλογαιοκτήμονες.
(Α. Φραγκιάδης, Ελληνική οικονομία 19ος – 20ός αιώνας. Από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας στην Οικονομική
και Νομισματική Ένωση της Ευρώπης, Αθήνα, Νεφέλη 2007, σσ. 130-131).

17. βίντεο
https://www.youtube.com/watch?v=FMZ8Vzike
c4
Τετράδια Κοινοβουλευτικού Λόγου
Σωτήριος Σωτηρόπουλος: 1871 Η Διανομή των
Εθνικών Γαιών
Για τον Σωτήριο Σωτηρόπουλο μιλούν οι
καθηγητές Κώστας Κωστής και Αλέξης
Φραγκιάδης.