Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ

1. Μπακάλης Κώστας
history-logotexnia.blogspot.com
6. Η βιομηχανία
 Αρχιτεκτονικό σχέδιο του Μεταξουργείου

2. Πηγή: http://www.venetokleio.gr
 Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους

3. Πηγή: http://www.venetokleio.gr
 Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους

4. Πηγή: http://www.venetokleio.gr
 Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους

5. Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ

6. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Η εμφάνιση και ανάπτυξη της βιομηχανίας στον ελληνικό χώρο κατά το
19ο αιώνα, παρουσίασε  ελάχιστα κοινά σημεία με όσα συνέβαιναν
στο πεδίο αυτό στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, τα οποία συνοπτικά
ονομάστηκαν Βιομηχανική Επανάσταση.
Στο μικρό ελληνικό κράτος η ανάπτυξη της βιομηχανίας ήταν διαρκώς
παρούσα:  στις συζητήσεις,
 στις οικονομικές και πολιτικές αναλύσεις, συνήθως όμως
 ως σχέδιο ή πρόθεση,
 σπάνια ως εφαρμογή.
•Η ακτινοβολία των επιτευγμάτων των ευρωπαϊκών κρατών  έφερνε
διαρκώς στο προσκήνιο το ζήτημα της βιομηχανικής ανάπτυξης,
•η απουσία όμως των απαραίτητων για την ανάπτυξη της βιομηχανίας
προϋποθέσεων οδηγούσε τις προθέσεις σε αδιέξοδο.

8.  Χαρακτικό του 1876 με τις
τέσσερις μεγάλες εφευρέσεις το
19ο αιώνα: το σιδηρόδρομο, τον
ηλεκτρικό τηλέγραφο, το ατμόπλοιο
και το περιστροφικό πιεστήριο.
 Πίνακας με τα σιδηρουργεία Μπέρσινγκ
στο Βερολίνο. 1845 περίπου

9. Η βιομηχανική εξάπλωση

10. ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1830-1870
 άρχισε κατά τις πρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας
 με αποσπασματικό, ευκαιριακό ίσως τρόπο.
Οι μονάδες αυτές αποσκοπούσαν στην εξυπηρέτηση
τοπικών αναγκών
οι οποίες σχετίζονταν με την επεξεργασία αγροτικών
προϊόντων. Επρόκειτο κυρίως για εξέλιξη των παραδοσιακών
αλευρομύλων, των ελαιοτριβείων, των βυρσοδεψείων και των
κλωστηρίων.
Οι μονάδες όμως αυτές δεν αποτέλεσαν την αφετηρία για τη
δημιουργία πιο σύνθετων βιομηχανικών
συγκροτημάτων
αλλά, στις περισσότερες περιπτώσεις, παρέμειναν στάσιμες
και περιορισμένες ως προς τα οικονομικά τους μεγέθη.
Η εμφάνιση μονάδων παραγωγής, πουθαμπορούσαν ναχαρακτηριστούν βιομηχανικές:

11.  Στην εικόνα αριστερά σχέδιο με την
κάτοψη και την όψη του εργοστασίου
ζάχαρης, που θα κατασκευαζόταν στο χωριό
Καινούργιο, στη Στερεά Ελλάδα.  Στην
εικόνα δεξιά μετοχή του «Βασιλικού
Ζαχαρουργείου της Ελλάδας». Τελικά το
εργοστάσιο δεν κατασκευάστηκε ποτέ.

12. ΑΙΤΙΑ
1. στη μικρή έκταση της εγχώριας αγοράς,
2. στην πίεση των εισαγόμενων προϊόντων
3. αλλά και στην έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού
εργατικού δυναμικού.
Ο δισταγμός αυτός οφειλόταν ίσως:

13. ΜΕΤΡΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ
ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΒΙΟΥ
Στο πλαίσιο αυτής της δηλωμένης επιθυμίας για εκσυγχρονισμό, για επιτάχυνση της “προόδου”,
μπορούμε να τοποθετήσουμε, και να κατανοήσουμε, τη βοήθεια που πρόσφερε το κράτος·
βοήθεια που δεν πρέπει βέβαια να θεωρηθεί ως δράση συστηματική, συντονισμένη και
οργανωμένη. Το κράτος είχε ήδη εκπληρώσει τις δικές του υποχρεώσεις στο θεσμικό επίπεδο. Είχε
δηλαδή εξασφαλίσει τις απαραίτητες για την ανάπτυξη των επιχειρήσεων θεσμικές προϋποθέσεις
με την καθιέρωση της ατομικής ιδιοκτησίας, της ελευθερίας της επιχείρησης και της ελεύθερης
κυκλοφορίας των συντελεστών της παραγωγής. Από κει και πέρα, και ανάλογα με τα αιτήματα
που της απευθύνονται, η διοίκηση απαντά, μέσα στα περιθώρια των δυνατοτήτων της, με τη
βραδύτητα μιας ασυγχρόνιστης ακόμα μηχανής και με τρόπο που αποκαλύπτει συχνά τις
αντιφατικές απόψεις των αρμοδίων για το ρόλο του κράτους στην οικονομική ζωή.
Τέτοιες αντιφάσεις είναι έκδηλες, για παράδειγμα, στη στάση των υπευθύνων απέναντι στα
προνόμια που ζητούν οι περισσότεροι επιχειρηματίες (είναι η περίπτωση των 12 σχεδίων). Οι
αντιφάσεις αυτές αντικατοπτρίζουν τις αποκλίνουσες τάσεις που υπάρχουν στο εσωτερικό των
ηγετικών ομάδων σχετικά με τη φύση του καθεστώτος που διαμορφώνεται εκείνη τη στιγμή·
αντανακλούν επίσης τα ανταγωνιστικά ρεύματα του φιλελευθερισμού και του προστατευτισμού
που αντιπαρατίθενται στην Ευρώπη την ίδια εποχή. Έτσι στα 1834, τον καιρό της Αντιβασιλείας,
ενώ το ζητούμενο “μονοπώλιο” παραχωρείται καταρχήν στον Φεράλδι, οι αρχές φροντίζουν να
του διευκρινίσουν ότι αφορά αποκλειστικά το είδος του εργοστασίου που έχει σκοπό να ιδρύσει
και όχι τα ίδια τα προϊόντα. Ένα χρόνο αργότερα η πρώτη απάντηση του Όθωνα στον Δουρούτη
είναι αρνητική, και με τρόπο κατηγορηματικό, όσον αφορά το ζητούμενο αποκλειστικό προνόμιο:
“η ελευθέρα βιομηχανία (…) ηνωμένη με την ελευθέραν ιδιοκτησίαν και το αδέσμευτον εμπόριον,
θέλει ανοίξει τας ανεξαντλήτους πηγάς του εθνικού πλούτου. Κάθε περιορισμός (…) αντιμάχεται
παντάπασιν εις τας ορθάς αρχάς της Πολιτικής Οικονομίας”. Ωστόσο λίγους μήνες αργότερα ο
τόνος θα αλλάξει και πάλι. Χ. Αγριαντώνη, ό.π., σσ. 22-25

14. Πολλοί στο ελληνικό βασίλειο υποστήριζαν από νωρίς ότι η βιομηχανική ανάπτυξη
είχε μεγάλη σημασία για ένα μικρό έθνος-κράτος σαν την Ελλάδα. Την άποψη αυτή
υποστηρίζει αρθρογράφος σε εφημερίδα το 1841.
Σίγουρα, η βιομηχανία και οι διάφορες μορφές της εξασφαλίζουν την ευτυχία σ’ ένα
έθνος. Χωρίς τη βιομηχανία ένα έθνος δεν μπορεί να ευτυχήσει και να αυξήσει τις
δυνάμεις του στη γη και στη θάλασσα. Αν δεν αναπτύξει τη βιομηχανία, ένα έθνος
περιορίζεται μόνο στις φυσικές του δυνάμεις […]. [Τα έθνη που δεν έχουν βιομηχανία]
είναι μέσα στην πολιτική κοινωνία [...] ασήμαντα. Με άλλα λόγια εξαρτώνται από τα
άλλα ισχυρότερα έθνη, που δεν έγιναν ισχυρά για τις φυσικές τους ομορφιές ή το ήπιο
κλίμα τους ούτε για την εύφορη γη τους ή το μέγεθός τους ή για τα πολλά προϊόντα τους,
αλλά μόνο γιατί αναπτύξανε τη βιομηχανία και το εμπόριο. Αυτά [...] [τα έθνη] έφτασαν
πολύ ψηλά στη δόξα, στο μεγαλείο και στη λαμπρότητα με τον πλούτο που αποκτήσανε
από τις διάφορες βιομηχανίες και από το εξωτερικό εμπόριο.
Σ. Β., «Αι βιομηχανίαι», εφημερίδα Αιών, 26 Φεβρουαρίου 1841
Απόδοση στη σύγχρονη γλώσσα

15.  Χαρακτικό από βιβλίο που εκδόθηκε το 1864 με το
Μεταξουργείο. To 1850 μια αγγλική εταιρία ίδρυσε σε μια περιοχή
της Αθήνας ένα μεγάλο εργοστάσιο για την επεξεργασία του
μεταξιού. Από τότε η περιοχή αυτή ονομάζεται Μεταξουργείο. Το
εργοστάσιο λειτούργησε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1870.

16. ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1870: ΠΡΩΤΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑ
μια πρώτη
απόπειρα
ανάπτυξης των
βιομηχανικών
δραστηριοτήτω
ν στη χώρα.
Γύρω στα 1870
σημειώθηκε
κάποιο κύμα
ίδρυσης
βιομηχανικών
επιχειρήσεων,
περισσότερων
από εκατό,
ενώταυτόχρονα
παρατηρήθηκε
κάποιατάση
αύξησης του
δυναμικού των
ήδη υπαρχουσών
μονάδων.
Πολύγρήγοραόμως,:
ηαπόπειρααυτήέχασε
τηδυναμικήτης
καιοισχετικές
δραστηριότητες
επέστρεψανστηνύφεση
καιτηστασιμότητα.
Χρειάστηκε να περάσουν σαράντα περίπου χρόνια από την απόκτηση της εθνικής
ανεξαρτησίας για να παρατηρηθεί:

17. ΜΙΑ ΧΟΥΦΤΑ ΠΟΛΕΙΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΝΟΥΝ ΤΟ 66% ΤΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΤΗΣ
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ 82% ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΩΝ (Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΣΤΑ 1875)
Η γεωγραφική κατανομή του δυναμικού της βιομηχανίας μας αποκαλύπτει την
εξέχουσα θέση που κατέχουν, στο σύνολο, μια χούφτα πόλεις, οι οποίες
συγκεντρώνουν το 66% των εγκαταστάσεων και το 82% των εργατών· μας
αποκαλύπτει ακόμα τις διαφορές στη δομή της βιομηχανίας, από τη μια πόλη στην
άλλη (η κατανομή δίνεται και πάλι εδώ σε ποσοστά).

18. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ 1875
Έτσι στα 1875 λειτουργούσαν 89 ατμοκίνητα
εργοστάσια με δύναμη 1887 ίππων, κατανεμημένα σε 23
πόλεις. Είχαν στοιχίσει 26.000.000 δρχ. περίπου,
απασχολούσαν 7.342 εργάτες και επεξεργάζονταν
γεωργικά κυρίως προϊόντα αξίας 42.000.000, τα οποία
μεταποιούσαν σε προϊόντα αξίας 51.000.000. Τα
κυριότερα ήταν κλωστήρια βάμβακος και κατασκευής
νημάτων, υφαντουργεία, βυρσοδεψεία, αλευρόμυλοι,
ελαιοτριβεία, μηχανουργεία και οινοποιεία. Απ’ αυτά τα
κλωστήρια και τα οινοποιεία, ιδίως τα τελευταία,
πραγματοποιούσαν σημαντικές εξαγωγές στο εξωτερικό.
Κατά τα τελευταία 10 χρόνια κινούνται ζωηρά και τα
νεκρά άλλοτε μεταλλεία, τα οποία απασχολούν 2.000
εργάτες και εξάγουν κάθε χρόνο μεταλλεύματα σε
φυσική ή τετηγμένη κατάσταση.
Α. Βακαλόπουλου, ό.π., σ. 285

19. ΤΕΛΗ 19ΟΥ – ΑΡΧΕΣ 20ΟΥ ΑΙ. ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ
ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
Οι όροι άρχισαν να μεταβάλλονται μόλις στα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και,
κυρίως, στα πρώτα χρόνια του 20ού.
Τότε δημιουργήθηκε ένα βιομηχανικό δυναμικό
σχετικά σταθερό,
πολυδιάστατο, με τάσεις ανάπτυξης:

20.  Διαφήμιση εργοστασίου που κατασκεύαζε
τούβλα, κεραμίδια και πλακάκια στον
Πειραιά. Αρχές του 20ού αιώνα.
 Εσωτερικό υφαντουργείου

21. ΧΡΟΝΙΕΣ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ
Η βιομηχανία υπέφερε, όπως και άλλοι κλάδοι της οικονομίας,
από την έλλειψη κεφαλαίων
και τη διασπορά των υπαρχόντων σε
πλήθος δραστηριοτήτων,
από την ασφυκτικά
περιορισμένη -εδαφικά
και πληθυσμιακά- βάση
οικονομικής εξάπλωσης,
από την έλλειψη πρώτων υλών
καιτηχρόνιαέλλειψηεργατικών χεριών.
Τέλος, η έλλειψη παιδείας τεχνικής αλλά και
γενικής. Η ελλιπής κατάρτιση περιόριζε 
τη δυνατότητα εφαρμογής καινοτομιών και 
τη συνακόλουθη τεχνολογική εξέλιξη.

22.  Το πρώτο κτίριο που στέγασε μέχρι το 1872 το
«Σχολείο των Βιομηχάνων Τεχνών» στην Αθήνα.
Τεχνική και επαγγελματική
εκπαίδευση
Το 1837 ιδρύθηκε στην Αθήνα το
«Σχολείο των Βιομηχάνων Τεχνών»,
που τα πρώτα χρόνια λειτούργησε
σανένασχολείοόπου:
[…] διδάσκονται τις Κυριακές και τις γιορτές όσοι θέλουν να μορφωθούν ως αρχιτεχνίτες
(μάστορες) στην αρχιτεκτονική. Η διδασκαλία για όσους μαθητεύουν στο σχολείο αυτό θα
είναι δωρεάν και θα επαναλαμβάνει τις γνώσεις που οι μαθητευόμενοι αποκτήσανε ήδη στα
σχολεία. Οι μαθητές θα λύνουν προβλήματα, θα μαθαίνουν να σχεδιάζουν με απλές γραμμές
κτίρια και κολόνες, θα μαθαίνουν τη βασική αριθμητική […], θα μαθαίνουν στη γεωμετρία να
μετρούν […] απλές επιφάνειες και κανονικά σώματα. Διάταγμα για την εκπαίδευση στην
αρχιτεκτονική, Αθήνα 12 Ιανουαρίου 1837/Απόδοση στη σύγχρονη γλώσσα
Αργότερα το σχολείο αυτό πήρε διάφορες μορφές, μέχρι που τελικά έγινε, το 1914, το
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

23. ΜΕΤΑ ΤΟ 1912-1913: ΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΑΛΛΑ
ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ
ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΔΑΦΙΚΗΣ ΕΠΕΚΤΑΣΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
Ούτε η προσάρτηση των Επτανήσων (1864) και της Θεσσαλίας (1881) άλλαξαν τις
παραπάνω περιοριστικές συνθήκες.
Η αλλαγή των δεδομένων ήρθε μετά το 1912-1913, με την ενσωμάτωση μεγάλων
εκτάσεων και πληθυσμών.
ΓΕΝΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
Και τότε όμως η ελληνική βιομηχανία δεν αναδείχτηκε σε κινητήρια δύναμη της
ελληνικής οικονομίας επειδή:
1. Οι χρόνιες αδυναμίες της ελληνικής βιομηχανίας συνέχισαν να εμποδίζουν την
ανάδειξή της.
2. Αδύναμη να αντέξει τον εξωτερικό ανταγωνισμό,
3. η βιομηχανία παρέμεινε προσηλωμένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες,
4. αναζητώντας τη σωτηρία της στην παρέμβαση του κράτους, με δασμολογικά ή
άλλα ενισχυτικά μέτρα.

24. ► Πόσες φορές
επεκτάθηκε το
ελληνικό κράτος το
19ο αι; Πότε και
κάτω από ποιες
περιστάσεις;

25. ΘΕΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΟ Κ.Ε.Ε.

26. ΠΗΓΗ 2
Η εμφάνιση νέων βιομηχανιών στην περίοδο 1864-1890 έχει ερμηνευθεί ως απόδειξη μιας
σοβαρής πρώτης εκβιομηχάνισης και ως ένδειξη του καπιταλιστικού μετασχηματισμού της
ελληνικής κοινωνίας. Πρόκειται για παρερμηνεία. Οι νέες βιομηχανικές ίσως ν’ άλλαξαν αισθητά
τη στατιστική εικόνα της ελληνικής οικονομίας, αλλά μια στατιστική χωρίς την κατάλληλη
ερμηνεία μπορεί να είναι εξαιρετικά παραπλανητική. Μεταξύ 1886 και 1889 παρατηρείται
αναμφιβόλως μια εντυπωσιακή αύξηση από 22 εργοστάσια σε 145, που αντιστοιχεί σε 600%
περίπου. Με την ίδια αριθμητική λογική, αν χρησιμοποιηθούν ως βάση τα τρία ή τέσσερα
εργοστάσια του 1830, η αύξηση ως το 1889 φτάνει στο αξιοθαύμαστο ποσοστό του 4.000%. Είναι
φανερό ότι ποσοστά αυτού του είδους είναι παραπλανητικά, γιατί βασίζονται σε ένα σημείο
εκκίνησης που βρίσκεται πολύ κοντά στο μηδέν.
ΘΕΜΑ 1

27. Μια καθαρά ποσοτική αποτίμηση της εξέλιξης, άλλωστε μπορεί να παραπλανήσει και με την
έλλειψη κάθε ποιοτικής επιφύλαξης. Στην ειδική αυτή περίπτωση, θα ήταν λάθος να μη ληφθεί
υπόψη, πέρα από το ποσοτικό στοιχείο, και η διάρθρωση της αύξησης στον αριθμό των
εργοστασίων. Μεταξύ 1875 και 1889, π.χ., παρατηρείται μια αύξηση από 95 σε 145 εργοστάσια.
Αλλά από τις 50 νέες μονάδες, οι 44 ήταν αλευρόμυλοι και οι 4 ελαιοτριβεία. Επιπλέον οι
περισσότερες εξυπηρετούσαν την σιτοπαραγωγή της Θεσσαλίας και της Άρτας και πολλές
«προσαρτήθηκαν» στην Ελλάδα, μαζί με τις επαρχίες αυτές, το 1880. Επομένως η αύξηση δεν
δείχνει εκβιομηχάνιση: απλώς κατοπτρίζει την εδαφική επέκταση της χώρας και την αντίστοιχη
αύξηση του πληθυσμού.
Η εικόνα μεταβάλλεται άρδην κατά τις δεκαετίες 1910 και 1920. Πράγματι, η εγκατεστημένη
ιπποδύναμη αυξάνεται από τους 5.500 ίππους το 1893 σε 60.000 το 1920 και 230.000 το 1929.
Ο αριθμός των εργοστασίων αυξάνεται από τα 208 εργοστάσια του 1893 ή τα 335 του 1909 σε
2.905 μονάδες το 1920. Τόσο ο αριθμός των εργοστασίων, επομένως, όσο και η ολική
ιπποδύναμη δείχνουν ότι η «απογείωση» της ελληνικής βιομηχανίας έγινε όχι πριν, αλλά μετά το
1909 και ιδίως μετά το 1920.
Η μεταβολή αυτή δεν είναι μόνο ποσοτική, είναι και ποιοτική. Γιατί μετά το 1920 έχουν
δημιουργηθεί και πολλά εργοστάσια με αυξημένη εργατική δύναμη. Πράγματι ο αριθμός των
2.905 μονάδων του 1920 περιλαμβάνει μόνο τα εργοστάσια με περισσότερους από 6 εργάτες,
ενώ αυτή η διάκριση δεν ισχύει για τα προηγούμενα χρόνια. Επιπλέον στο σύνολο του 1920
υπάρχουν και 492 μονάδες με περισσότερους από 26 εργάτες, οι οποίες μάλιστα παρουσιάζουν
ένα υψηλό μέσον όρο εργατικής δύναμης: 76 άτομα. Βέβαια αυτή η μέση δύναμη χρειάζεται
προσεκτική στάθμιση. Ελάχιστες πολύ μεγάλες μονάδες που απασχολούν εκατοντάδες ή και
χιλιάδες εργάτες αυξάνουν πολύ τον μέσο όρο.

28. Αυτό δημιουργεί παραπλανητική εντύπωση για το μέγεθος των εργοστασίων. Στην
πραγματικότητα τα περισσότερα από αυτά πρέπει να ήταν πολύ πιο κοντά στο όριο
των 26 παρά στον μέσο όρο των 76. Παραμένει, όμως, η εμφάνιση αρκετών μεγάλων
εργοστασίων σε αυτή την περίοδο και η αύξηση της μέσης εργατικής δύναμης,
στοιχεία που δείχνουν μια σοβαρή ποιοτική διαφοροποίηση στην ελληνική βιομηχανία.
Από την άλλη πλευρά οι ποιοτικές αυτές μεταβολές δεν πρέπει να οδηγήσουν και σε
αντίθετες εκτιμήσεις, εξίσου ακραίες. Γιατί μπορεί να δείχνουν διαφοροποίηση από το
παρελθόν, δείχνουν, όμως, και επίσης και τις ιδιομορφίες αυτής της νεότευκτης
ελληνικής βιομηχανίας. Πρόκειται για μια βιομηχανία που, παρά την νεότητα και την
αιφνίδια ακμή της, δεν μπορεί και πάλι να συγκριθεί με τους δυτικούς ανταγωνιστές
της. Γιατί στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα νέα εργοστάσια έχουν πολύ μικρό
μέγεθος και λειτουργούν με χαμηλής ποιότητας τεχνολογία. Αυτό είναι εμφανές από τη
μέση εργατική δύναμη και τη μέση ιπποδύναμη που απασχολούν.
Γ. Δερτιλή, Κοινωνικός Μετασχηματισμός και Στρατιωτική Επέμβαση 1880-1909,
σσ. 89-91
 Μελετώντας τα στοιχεία που περιλαμβάνει ο πίνακας σε συνδυασμό με τις
πληροφορίες του παραθέματος και λαμβάνοντας υπόψη τις σχετικές πληροφορίες του
βιβλίου σας, να παρακολουθήσετε την πορεία ανάπτυξης της ελληνικής
βιομηχανίας στο χρονικό διάστημα στο οποίο αναφέρονται τα στοιχεία και να
καταγράψετε τα συμπεράσματα σας.

29. ΘΕΜΑ 2
ΠΗΓΗ
Ένα ακόμη κριτήριο που πρέπει να εξεταστεί είναι η εξέλιξη της ολικής εργατικής δύναμης, που
απασχολούσε η ελληνική βιομηχανία. Πρόκειται για τον ασφαλέστερο δείκτη της «ανταλλαγής
εργασίας με χρήμα», το κατ΄ εξοχήν κριτήριο καπιταλιστικής ανάπτυξης. Και αυτό το στοιχείο
δείχνει λοιπόν ότι αν συμβαίνει κάποιος μετασχηματισμός στην οικονομία της χώρας και στην
κοινωνική της διάρθρωση, αυτός επέρχεται μετά το 1910 ή 1920. Πράγματι, ο αριθμός των
εργατών, από 7.000 περίπου που είναι το 1875, εξελίσσεται σε 26.000 το 1911, σε 60.000 το
1920 και σε 190.000 το 1933. Αν μάλιστα αφαιρεθεί το σύνολο των 10-15.000 εργατών
μεταλλείων, που μακροχρονίως παραμένει σχεδόν σταθερό, η εξέλιξη είναι ακόμα πιο ενδεικτική:
από 10-14.000 βιομηχανικούς εργάτες το 1911 σε περίπου 45.000 το 1920 και 175.000 το 1933.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η σύγκριση της ολικής ιπποδύναμης που ήταν εγκατεστημένη στην
Ελλάδα, με την αντίστοιχη εξέλιξη στο Βέλγιο. Γιατί πρόκειται για μια χώρα μικρή, η οποία όμως
πέρασε το στάδιο του καπιταλιστικού μετασχηματισμού πολύ πριν από τη μεγάλη κρίση του
1873-1896. Στο Βέλγιο η εγκατεστημένη ιπποδύναμη ήταν 11.000 το 1830, 30.000 το 1838 και
66.000 το 1850, ενώ στην Ελλάδα ήταν περίπου 2.000 ίπποι εικοσιπέντε χρόνια αργότερα, το
1875, στο τέλος της περιόδου ακμής και όταν η μεγάλη ύφεση είχε ήδη εξαπλωθεί σε όλον τον
κόσμο. Η ελληνική βιομηχανία έφτασε μόλις το 1920 στους 60.000 ίππους, δηλαδή στο επίπεδο
που βρισκόταν το Βέλγιο το 1850, εβδομήντα χρόνια νωρίτερα. Και η εγκατεστημένη στην
Ελλάδα ιπποδύναμη το 1909 δεν μπορεί να ήταν πολύ μεγαλύτερη από 10-12.000.
Συμπερασματικά, το μόνο που μπορεί να λεχθεί με βεβαιότητα, είναι ότι η ελληνική βιομηχανία
ήταν ουσιαστικά στην ίδια σχεδόν κατάσταση το 1890 και το 1900, στην οποία βρισκόταν και το
1864. Συγκριτικά με την αλματώδη πορεία της βιομηχανικής επανάστασης στη Δύση σε ολόκληρη

30. τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η εξέλιξη της ελληνικής βιομηχανίας υπήρξε ασήμαντη
και η κατάστασή της στις αρχές του 20ου μπορεί να χαρακτηριστεί πρωτόγονη. ...
 Με βάση τα συγκριτικά στοιχεία που περιλαμβάνουν ο πίνακας και τα σχόλια που
τον συνοδεύουν:
α) Ποιες ενδείξεις πιστοποιούνται και σε ποια συμπεράσματα οδηγείστε σχετικά με την
οικονομική ανάπτυξη μεταξύ 1885 και 1910 και στη δεκαετία 1910 και 1920;
β) Μπορεί η δεύτερη να θεωρηθεί ως φάση «απογείωσης της ελληνικής οικονομίας και
του «αστικού μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας και γιατί;

31. ΘΕΜΑ 3 ΠΗΓΗ 1
Πρώτον, με την προσάρτηση της Θεσσαλίας η Ελλάδα επεκτείνει τα σύνορά της σε μια περιφέρεια
πολύ πιο καθυστερημένη από το παλαιό βασίλειο, η οποία ενισχύει τον αγροτικό χαρακτήρα της
χώρας και επιδεινώνει τις κοινωνικές συγκρούσεις, χωρίς να λύνει το πρόβλημα της αυτάρκειας στα
βασικά είδη διατροφής. Πρέπει να υπογραμμίσουμε εδώ ότι, καθώς δεν υπήρξε αξιοσημείωτος
εκσυγχρονισμός της καλλιέργειας, το μεγάλο θεσσαλικό κτήμα διατηρεί ακέραιο το δυναμικό του σε
εργατικά χέρια και μάλιστα με τις πιο αρχαϊκές μορφές υπο-απασχόλησης. Επιπλέον, με τους
θεριστές που έρχονται από την Ήπειρο και τη Μακεδονία, ή με τους βοσκούς που κατεβαίνουν από
τα γύρω βουνά για να ξεχειμωνιάσουν στην πεδιάδα, παρατηρούνται στην περιοχή σημαντικές
εποχικές μετακινήσεις πληθυσμού. Οι συνθήκες αυτές δεν ευνοούν την εκβιομηχάνιση στην
καλύτερη περίπτωση μπορούν να στηρίξουν εποχικές μεταποιητικές δραστηριότητες. Έτσι, η
βιομηχανική ανάπτυξη της Θεσσαλίας είναι ασήμαντη την εποχή που εξετάζουμε: καμιά δεκαριά
ατμόμυλοι, δύο μηχανουργεία, ένα μικρό μεταξουργείο, όλα τούτα συγκεντρωμένα στον Βόλο, αυτό
είναι χονδρικά το βιομηχανικό δυναμικό της περιφέρειας στο τέλος του αιώνα. Αντίθετα, επιζεί και
αναπτύσσεται η βιοτεχνική παραγωγή, που ανήκει μάλλον στο στάδιο της “πρωτο -
εκβιομηχάνισης”: στον Τύρναβο, στην Αγυιά και άλλες μικρές κωμοπόλεις, στους πρόποδες του
Κίσσαβου, με μακρόχρονη παράδοση στην κλωστοϋφαντουργία, υπάρχουν στο τέλος του αιώνα
χειροκίνητα υφαντήρια, που μπορούν να λειτουργούν με το φθηνό εποχικό εργατικό δυναμικό.
Το δεύτερο σημείο αφορά το σύνολο της οικονομίας: με τους προστατευτικούς δασμούς στο
εισαγόμενο σιτάρι ουσιαστικά πραγματοποιόταν μια “αφαίμαξη” εισοδημάτων από το σύνολο του
πληθυσμού, και κυρίως του αστικού, πληρωνόταν δηλαδή ένα είδος φόρου στη θεσσαλική
υπανάπτυξη. Μαζί με τη σειρά των νέων φόρων που καθιερώθηκαν την τρικουπική εποχή και που
επιβάρυναν κυρίως τα αστικά στρώματα, οι δασμοί στο σιτάρι ενίσχυσαν τη φορολογική πίεση,
στενεύοντας έτσι τα περιθώρια διεύρυνσης της εσωτερικής αγοράς, στην οποία απευθυνόταν η
βιομηχανία.
Χ. Αγριαντώνη, ό.π., σσ. 287-288

32. ΠΗΓΗ 2 Αυτή η τελευταία επέκταση της σταφιδοκαλλιέργειας είχε ανυπολόγιστες αρνητικές
συνέπειες, όχι μόνο τη στιγμή της κατάρρευσης, για τους άμεσα πληττόμενους παραγωγούς και
εμπόρους, αλλά για την εθνική οικονομία γενικότερα ολόκληρη την περίοδο 1880-1900. Η εθνική
οικονομία υπέγραψε ένα ληξιπρόθεσμο γραμμάτιο σπαταλώντας αλόγιστα το προϊόν της
προεξόφλησης. Εξακολούθησε καταχρηστικά να διοχετεύει σημαντικούς ανθρώπινους και
χρηματικούς πόρους σε έναν τομέα που δεν ήταν πλέον ο “μοχλός” της οικονομικής ανάπτυξης, όπως
την προηγούμενη περίοδο. Χ. Αγριαντώνη, ό.π., σ. 277
ΠΗΓΗ 3 Οι ίδιοι ίσως άνθρωποι - ή τουλάχιστον ο ίδιος τύπος επιχειρηματία - που λίγα χρόνια πριν
επένδυαν μέρος των κεφαλαίων τους σε κάποιον μικρό ατμόμυλο ή ελαιοτριβείο, ή ακόμα και
νηματουργείο, τώρα χτίζουν αυτές τις μεγάλες αποθήκες κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής,
όπου γίνεται η επιλογή των ποιοτήτων, το ζύγισμα και η συσκευασία της σταφίδας. Όλα τούτα, βέβαια,
αρχίζουν τώρα να γίνονται με μηχανικά μέσα, γιατί ο όγκος της παραγωγής που διακινείται, αλλά και η
πτωτική τάση της τιμής, απαιτούν οικονομίες σε όλες τις συμπληρωματικές εργασίες. Αλλά, όπως
είπαμε, υπάρχουν όρια στις “βιομηχανικές δυνατότητες” της σταφίδας και δεν μπορούμε να
θεωρήσουμε ότι οι εγκαταστάσεις αυτές, απλά παραρτήματα εξαγωγικών επιχειρήσεων που
δουλεύουν επί τρεις ή τέσσερις μήνες το χρόνο, συνέβαλαν στη διαδικασία εκβιομηχάνισης.
Πιο σοβαρό ίσως πλήγμα για την εκβιομηχάνιση, στο σύνολό της, είναι οι νέες πιέσεις που ασκεί στην
αγορά εργασίας ή ανανεωμένη ζήτηση εργατικών χεριών στη σταφιδοκαλλιέργεια. Τα μεροκάματα
που πληρώνονται για τις εργασίες στα αμπέλια τις εποχές αιχμής φτάνουν τις 4 ως 5 δρχ. τον Μάιο,
ξεπερνούν τις 6 από τον Αύγουστο και μετά για τον τρύγο, τις μεταφορές και τη συσκευασία: “Δια
τούτο δε πολλοί τεχνίται την τέχνην των, αφ’ ης ολιγώτερον κερδαίνουσιν, αφήσαντες, εργάζονται
κατ’ αυτάς εις τας αποθήκας (της Πάτρας)”, διαβάζουμε σε μια εφημερίδα τον Αύγουστο του 1886·
αυτή η μικρή φράση λέει πολλά για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει κάθε βιομηχανία, που δεν αντέχει
την πολυτέλεια να διακόπτει εποχικά τις εργασίες της.
Χ. Αγριαντώνη, ό.π., σσ. 279-280
 Λαμβάνοντας υπόψη το κείμενο του βιβλίου σας και το περιεχόμενο των παραπάνω πηγών να
προσπαθήσετε να αναζητήσετε τους λόγους για τους οποίους η βιομηχανική ανάπτυξη στην
Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ήταν βραδύρρυθμη.

33. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. α) Να αναφέρετε τους λόγους για τους οποίους η βιομηχανική ανάπτυξη
παρέμεινε στάσιμη κατά τις πρώτες δεκαετίες της Ανεξαρτησίας.
β) Να παρουσιάσετε τους λόγους για τους οποίους η βιομηχανική ανάπτυξη
υπήρξε υποτονική μέχρι το 1912-1913.
2. Να προσδιορίσετε τα χαρακτηριστικά των πρώτων μονάδων παραγωγής στον
ελληνικό χώρο κατά τις πρώτες δεκαετίες της Ανεξαρτησίας.
3. Α. Οι μονάδες παραγωγής που εμφανίστηκαν κατά τις πρώτες δεκαετίες
της Ανεξαρτησίας και μπορούν να χαρακτηριστούν βιομηχανικές
σχετίζονταν με:
α) την επεξεργασία αγροτικών προϊόντων
β) την ανάπτυξη της τσιμεντοβιομηχανίας
γ) την εκμετάλλευση μεταλλευτικών κοιτασμάτων
δ) την άντληση πετρελαίου
Β. Να αναφέρετε τους παράγοντες που συνετέλεσαν στη βραδύρρυθμη
ανάπτυξη της βιομηχανίας (σε λίγες σειρές).