Έκφραση - έκθεση Α΄Λυκείου - Θεωρία κεφαλαίου 2

1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Ο Λόγος
Ι. ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ
Η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε μέσω
του γραπτού είτε μέσω του προφορικού λόγου.
Στον προφορικό λόγο, εκτός από το λεκτικό εκφώνημα, έχουν μεγάλη
σημασία και κάποια άλλα γνωρίσματα της ομιλίας: 1. τα παραγλωσσικά
γνωρίσματα (επιτονισμός1, παύσεις, προφορά, ένταση φωνής) 2. τα
εξωγλωσσικά γνωρίσματα (χειρονομίες, κινήσεις, έκφραση προσώπου,
βλέμμα, διάθεση).
α) Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος ως μέσα επικοινωνίας
Στον προφορικό λόγο η επικοινωνία είναι άμεση και το μήνυμα του πομπού
προσλαμβάνεται από το δέκτη την ίδια χρονική στιγμή. Αντιθέτως, ο γραπτός
λόγος είναι μια μοναχική διαδικασία και είναι πιο επιμελημένος από τον
προφορικό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι ανώτερος.
β) Διαφορές του προφορικού λόγου από το γραπτό
ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ
Προσχεδιασμένος και γι’ αυτό
περισσότερο επιμελημένος ως προς
τη σύνταξη, τη διατύπωση των
προτάσεων και το λεξιλόγιο.
Ασυνταξίες, ανολοκλήρωτες φράσεις,
προχειρότητα στην έκφραση.
Ακριβόλογη διατύπωση, πυκνότητα
νοημάτων.
Παρέχεται δυνατότητα αναλυτικής
παρουσίασης των σκέψεων του
πομπού και διατύπωσης
διευκρινιστικών ερωτήσεων.
Ύφος τυπικό και επίσημο. Αυθορμητισμός, αμεσότητα και
ζωντάνια.
Υποτακτική σύνδεση των προτάσεων. Παρατακτική σύνδεση προτάσεων.
1 • είναι η κύμανση (το ανεβοκατέβασμα) της φωνής που χαρακτηρίζει μια ολόκληρη
εκφώνηση, μια φράση ή πρόταση.
Πληροφορεί
_ για τη διάθεση ή τη στάση του ομιλητή: οργή, ειρωνεία κτλ.
_ για το είδος των προτάσεων: ερωτηματική, επιφωνηματική κ.τλ.
• διαμορφώνει σημασίες.

2. γ) Προσχεδιασμένος Προφορικός Λόγος
Το είδος αυτό, πχ. μια διάλεξη, ενώ είναι βασικά προφορικός λόγος
προσχεδιάζεται/ προετοιμάζεται όπως συμβαίνει με το γραπτό.
Π.χ. Συζήτηση στην Τάξη (προσχεδιασμένος προφορικός λόγος)
 Τυπικά χαρακτηριστικά: Προσφώνηση: «Αγαπητές συμμαθήτριες
και αγαπητοί συμμαθητές, φίλες και φίλοι,» /Αποφώνηση: «Ευχαριστώ
για την προσοχή σας»
 Ύφος άμεσο και οικείο…
 Αναγκαία η χρήση του α΄ πληθυντικού προσώπου, προκειμένου να
ευαισθητοποιηθούν οι συμμαθητές, αλλά και του γ΄ για να πεισθούν
και για να γίνουν οι απαιτούμενες γενικεύσεις…
 Θεμιτές κάποιες έμμεσες ή άμεσες αποστροφές προς τους
συμμαθητές, π.χ. «Φίλες και φίλοι, όλοι μας νομίζω ότι… ή ποιος από
εσάς… ή εμάς…»… και προσφώνηση πριν τον επίλογο…
Σημείωση: Στον προσχεδιασμένο προφορικό λόγο η εισαγωγή μπορεί
να γίνει με αναφορά στο θέμα ή πρόβλημα που τίθεται προς συζήτηση…,
στη σχέση που έχει με τους νέους ή την τοπική κοινωνία ή το σχολείο
(ανάλογα με το που γίνεται η παρουσίαση)…, στην εστίαση σε αυτό που
ζητάει το θέμα (π.χ. στις επιπτώσεις), και στο λόγο-σκοπό αυτής της
εστίασης, π.χ. προκειμένου να διαπιστωθεί το μέγεθος του προβλήματος
και να αντιδράσουμε…
Ενδεικτικό εισαγωγικό σκεπτικό για συζήτηση στην τάξη:
«Αγαπητές συμμαθήτριες και αγαπητοί συμμαθητές, φίλες και φίλοι,
Θα ήθελα με τη σειρά μου να εκφράσω τις σκέψεις μου για το…, για ένα
ζήτημα που… (π.χ. ταλανίζει τις σύγχρονες κοινωνίες και…). Στην
παρέμβασή μου αυτή θα εστιάσω στο… (π.χ. στις επιπτώσεις…) και αυτό
διότι προσδοκώ να αναπτυχθεί ο απαιτούμενος εκείνος προβληματισμός,
προκειμένου να συνειδητοποιήσουμε όλοι το μέγεθος του προβλήματος
και να δράσουμε προς την κατεύθυνση της άμεσης αντιμετώπισής του…»
Θεμιτή είναι επίσης και η αναφορά (χαιρετισμός) στη σημασία που έχουν
ανάλογες πρωτοβουλίες, π.χ. η πρωτοβουλία του δήμου ή του σχολείου να
οργανώσει μια δομημένη συζήτηση-ημερίδα για κάποιο σημαντικό
ζήτημα…

3. δ) Απόδοση του προφορικού λόγου σε γραπτό. Διευθέτηση
απομαγνητοφωνημένου κειμένου
Ο μαγνητοφωνημένος προφορικός λόγος συχνά απομαγνητοφωνείται και
δημοσιεύεται (π.χ. δημοσίευση των πρακτικών ενός συνεδρίου). Στην
περίπτωση αυτή
• χρησιμοποιείται στίξη,
• οργανώνεται ο λόγος σε παραγράφους,
• εξαλείφονται γνωρίσματα του προφορικού λόγου (πχ. επαναλήψεις,
ανολοκλήρωτες φράσεις κτλ.)
ε) Το φανερό και το λανθάνον νόημα
«λανθάνον» νόημα
_ κρύβεται πίσω από το φανερό νόημα μιας φράσης
_ εκφράζει την πραγματική πρόθεση του πομπού
_ το συλλαμβάνει ο δέκτης αν λάβει υπόψη του τις κοινωνικές συμβάσεις και
την κοινή εμπειρία του με τον πομπό
Στ) Τελεστικός λόγος
Ονομάζεται ο προφορικός ή γραπτός λόγος μέσω του οποίου
πραγματοποιείται μία πράξη, συνήθως από ένα θεσμικό όργανο.
ΙΙ. ΔΙΑΛΟΓΟΣ
Ορισμός: συνομιλία, συζήτηση
Μορφές:
_ τυπικός: απλή ερωταπόκριση, που αποβλέπει στην τυπική πληροφόρηση,
_ ουσιαστικός: προσπάθεια για βαθύτερη επικοινωνία με στόχο την
αναζήτηση της αλήθειας.
1. Διάλογος. Η σχέση του λόγου με:
• Με το σώμα
εξωγλωσσικά στοιχεία της ομιλίας (χειρονομίες, έκφραση προσώπου,
βλέμματος, σωματικής κόπωσης κτλ.).
• Με το χρόνο
_ ρυθμός συζήτησης (αργός ή γρήγορος, επιβραδυνόμενος ή επιταχυνόμενος)
ως κατανομή χρόνου ομιλίας ανάμεσα συζητητές

4. _ ρόλος συντονιστή
_ σήματα (γλωσσικά ή εξωγλωσσικά) περνάει ο λόγος από τον έναν ομιλητή
στον επόμενο
_ μονοπώληση λόγου
_ ταυτόχρονη συνομιλία
_ αποχή από μια συζήτηση
3. Ο λογοτεχνικός διάλογος
Στη λογοτεχνία συχνά χρησιμοποιείται ο διάλογος τόσο στα αφηγηματικά
κείμενα όσο και στα θεατρικά, και σχηματίζουμε την εντύπωση ότι ακούμε
έναν αυθεντικό προφορικό λόγο (σύντομες ή ημιτελείς φράσεις, τόνος φωνής
(ρώτησε προστακτικά), ιδιόλεκτος κλπ)
α) Ο διάλογος στα αφηγηματικά λογοτεχνικά κείμενα (διήγημα,
μυθιστόρημα κτλ.)
ο συγγραφέας
_ δεν περιορίζεται στην περιγραφή των γεγονότων
_ συχνά τα παρουσιάζει να ξετυλίγονται μπροστά μας χρησιμοποιεί το
μονόλογο και το διάλογο, για να πετύχει την αναπαράσταση των γεγονότων
(δραματικότητα) και να προσδώσει ζωντάνια στην αφήγηση.
β) Ο θεατρικός διάλογος
τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία της ομιλίας αποδίδονται
ξεχωριστά από τα διαλογικά μέρη μέσα σε παρένθεση
γ) Η φυσικότητα στο διάλογο
ο συγγραφέας χρησιμοποιεί στο διάλογο τους κάποια από τα γνωρίσματα του
προφορικού λόγου, π.χ. σύντομες ή μισοτελειωμένες φράσεις, παύσεις, κτλ.,
προσέχει ώστε η ιδιόλεκτος κάθε προσώπου να παρουσιάζει συνέπεια με όλα
τα άλλα γνωρίσματα του, δηλαδή την κοινωνική του προέλευση, το
χαρακτήρα του κτλ.