Παράγραφος

1. ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ
Α. Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
Μια παράγραφος αναπτύσσεται πάντα με την ακόλουθη δομή:
α. Θεματική περίοδος (Θ.Π.) : πρόλογος της παραγράφου.
Η Θ.Π. πληροφορεί τον αναγνώστη γι’ αυτό που θα απασχολήσει την παράγραφο. Βρίσκεται
συνήθως στην αρχή της παραγράφου, γιατί συνηθίζουμε την παραγωγική πορεία στην
ανάπτυξή της. Θεωρητικά ωστόσο η Θ.Π. μπορεί να βρίσκεται οπουδήποτε στην παράγραφο,
στην αρχή, στο μέσο ή στο τέλος της παραγράφου, ανάλογα με τον παραγωγικό ή επαγωγικό,
αναλυτικό ή συνθετικό τρόπο σκέψης.
β. Λεπτομέρειες : ανάπτυξη της παραγράφου.
Οι λεπτομέρειες (λ) αποτελούν τις επιμέρους ιδέες με τις οποίες διερευνάται και
αναπτύσσεται η θεματική περίοδος. Είτε ατομικά, η κάθε μία ξεχωριστά, είτε συλλογικά, στη
μεταξύ τους συσχέτιση, συντελούν σ’ αυτό που λέγεται απόδειξη της θεματικής πρότασης,
δηλ. απόδειξη της σχέσης που συνδέει την παράγραφο με τον συνολικό προβληματισμό ενός
θέματος.
Διάκριση: Οι λεπτομέρειες χωρίζονται α. σε βασικές προτάσεις (κύρια νοήματα, βαρύνουσες
πληροφορίες) και β. σε βοηθητικές προτάσεις (δευτερεύοντα, συμπληρωματικά νοήματα και
συμπληρωματικές πληροφορίες).
γ. Κατακλείδα πρόταση: επίλογος της παραγράφου. Η κατακλείδα πρόταση είναι αυτή που
επισφραγίζει την παράγραφο α) είτε συμπεραίνοντας, β)είτε αποτελώντας ένα “μνημόνιο” για
το περιεχόμενο της. Σ’ αυτήν την περίπτωση, η κατακλείδα προέρχεται από τη θεματική
πρόταση και αποτελεί μια διεύρυνση – επέκτασή της. Η κ.π. μερικές φορές δεν υπάρχει.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Αν ζητηθούν τα δομικά στοιχεία της παραγράφου γράφουμε:
 Θεματική πρόταση/περίοδο
 Λεπτομέρειες
 Κατακλείδα (αν έχει)
Μπορούμε να κάνουμε αναφορά και στις διαρθρωτικές λέξεις της παραγράφου
Η ερώτηση ενδέχεται να διατυπωθεί και χωρίς τον προσδιορισμό «δομικά»
Β. ΑΡΕΤΕΣ ΤΗΣ ΚΑΛΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
1. ΣΑΦΗΣ ΣΚΟΠΟΣ: Ο σκοπός της π. καταγράφεται από τη θ.π. και δηλώνει άμεσα αυτό που
θα απασχολήσει την παράγραφο και έμμεσα τη σχέση της παραγράφου με την κυρίαρχη
έννοια ή προβληματική. Ασαφείς και συγκεχυμένες παράγραφοι δημιουργούνται, όταν ο
συγγραφέας της παραγράφου δεν έχει ξεκαθαρίζει στο μυαλό του αυτό το οποίο θέλει να
αναπτύξει.
2. ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ: Κάθε παράγραφος θα πρέπει να πληροφορεί επαρκώς τον αναγνώστη για τη
βασική ιδέα που πραγματεύεται. Η πληρότητα μιας παραγράφου αφορά στη συγκέντρωση
αξιόλογου υλικού, έτσι ώστε να μην υπάρχουν ελλείψεις και απορίες στον αναγνώστη. Ακόμη,
η πληρότητα της π. έχει να κάνει με την επάρκεια των επιχειρημάτων ή των τεκμηρίων, με τα
οποία στηρίζεται και αιτιολογείται η Θ.Π.

2. Για τη συγκέντρωση του υλικού της παραγράφου, μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα
ερωτήματα: τι, πού, πότε, ποιος, γιατί (για ποιες αιτίες, ποιους σκοπούς), πώς (με τι τρόπους,
τι μέσα). Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά και κυρίως στα ερωτήματα:
α. Γιατί διατυπώνω έναν τέτοιο ισχυρισμό στη Θ.Π, τι με κάνει να έχω μια τέτοια άποψη ή
διαπίστωση;
β. Πώς γίνεται, με ποιους τρόπους ή μέσα πραγματοποιείται αυτό που ισχυρίζομαι στη θ.π;
3. ΕΝΟΤΗΤΑ: πρόκειται για την ύπαρξη λογικής συνάφειας ανάμεσα στις λεπτομέρειες και τη
θεματική πρόταση. Οι λεπτομέρειες θα πρέπει να σχετίζονται με τη Θ.Π., να απορρέουν από
αυτή ή να οδηγούν σ’ αυτή. Για την επίτευξη της ενότητας θα πρέπει η παράγραφος να
αντιμετωπίζεται ως ένα ενιαίο σύνολο, το περιεχόμενο του οποίου έχει εκ των προτέρων
ελεγχθεί.
4. ΣΥΝΟΧΗ/ΣΥΝΔΕΣΗ: Το να μην υπάρχουν λογικά χάσματα ή άλματα κατά τη μετάβαση από
τη μία ιδέα στην άλλη. Η συνοχή των επιμέρους ιδεών επιτυγχάνεται μέσα από τη χρήση
συγκεκριμένων λέξεων ή εκφράσεων (π.χ. επιπλέον, επίσης, αντίθετα, ωστόσο, επομένως
κ.λπ.). Οι διαρθρωτικές αυτές λέξεις αποτελούν αναγκαία, αλλά όχι επαρκή συνθήκη για την
αλληλουχία.
5. ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ ΝΟΗΜΑΤΩΝ: Είναι η σύνδεση των ιδεών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η μία να
απορρέει από την άλλη ή να οδηγεί στην άλλη. Οι βασικές λεπτομέρειες συνδέονται μεταξύ
τους με σχέσεις αιτίου – αποτελέσματος, προηγουμένου - επομένου και κατατάσσονται με μία
λογική σειρά. Αποτελεί το λογικό επακόλουθο της συνοχής.
Γ. ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
Η ανάπτυξη μιας παραγράφου κινείται πάντα αποδεικτικά προς τη θεματική πρόταση. Έτσι μία
παράγραφος μπορεί να αναπτυχθεί με τους ακόλουθους τρόπους:
1. Ορισμός
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με ορισμό, όταν σ΄ αυτή δίνεται ο ορισμός μιας έννοιας,
επιχειρείται δηλαδή η σημασιολογική της προσέγγιση, π.χ. «ρατσισμός είναι το δόγμα το
οποίο πρεσβεύει τη διάκριση των ανθρώπων σε φύσει ανώτερους και κατώτερους...»
Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα εξής συστατικά στοιχεία:
 Την οριστέα έννοια, π.χ. «ρατσισμός»
 Το γένος, δηλαδή την ευρύτερη έννοια μέσα στην οποία εντάσσεται αυτή, π.χ. «δόγμα»
 Την ειδοποιό διαφορά, τα ιδιαίτερα δηλαδή χαρακτηριστικά γνωρίσματα της έννοιας
που την κάνουν να διακρίνεται από τις άλλες έννοιες, π.χ. «πρεσβεύει τη διάκριση των
ανθρώπων σε φύσει ανώτερους και κατώτερους...»
 Τα είδη του ορισμού, αν είναι δηλαδή:
Αναλυτικός (αναφέρεται στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της έννοιας, στην ουσία της)
Συνθετικός/γενετικός (περιγράφει τη διαδικασία γένεσης-δημιουργίας της έννοιας)
Σύντομος (συνοπτική-λεξικογραφική παρουσίαση της σημασίας της έννοιας) ή εκτεταμένος
(εκτενής ανάπτυξη σε μία ή περισσότερες παραγράφους)
Παράδειγμα:
«Ρατσισμός είναι το δόγμα το οποίο πρεσβεύει τη διάκριση των ανθρώπων σε φύσει
ανώτερους και κατώτερους. Ισχυρίζεται δηλαδή πως υπάρχουν άνθρωποι που είναι από τη

3. φύση τους κατώτεροι, αφού ανήκουν σε φυλές, έθνη ή κοινωνικές ομάδες που μειονεκτούν
έναντι των άλλων ανθρώπων…»
2. Παραδείγματα (ένα ή πολλά)
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με παραδείγματα, όταν στη Θεματική Περίοδο διατυπώνεται
μια άποψη-θέση και στις Λεπτομέρειες παρατίθενται στοιχεία-παραδείγματα, τα οποία
διασαφηνίζουν ή τεκμηριώνουν τη θέση αυτή.
Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα συγκεκριμένα στοιχεία-
παραδείγματα, π.χ. το παράδειγμα α... β... γ... και το ρόλο τους, π.χ. ως τεκμήρια, ως
διασαφηνιστικά στοιχεία ή λεπτομέρειες…
Παράδειγμα:
«Αναμφισβήτητα τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται μια ιδιαίτερα ανησυχητική κλιμάκωση
του φαινομένου της παραβατικότητας και εγκληματικότητας. Αρκεί κάποιος να
παρακολουθήσει την επικαιρότητα για να διαπιστώσει πως στα δελτία ειδήσεων το
αστυνομικό ρεπορτάζ ασφυκτιά από ληστείες, κλοπές, επιθέσεις εις βάρος ανύποπτων
πολιτών, εγκλήματα… Το έγκλημα αποκτά άρτια οργάνωση…, δρουν μαφίες της νύχτας…,
βιαστές καραδοκούν…»
3. Διαίρεση
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με διαίρεση, όταν σε αυτή διαιρείται-χωρίζεται μια έννοια
στα διάφορα μέλη της, π.χ. η «εκπαίδευση» διαιρείται σε «πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και
τριτοβάθμια».
Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει:
 Τη διαιρετέα έννοια, π.χ. «εκπαίδευση»
 Τη διαιρετική βάση (το κριτήριο βάσει του οποίου γίνεται η διαίρεση, δηλαδή ο
διαιρέτης), π.χ. ανάλογα με την ηλικιακή και γνωσιολογική βαθμίδα της παρεχόμενης
εκπαίδευσης
 Το πηλίκο ή τα μέλη της διαίρεσης, π.χ. «πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και
τριτοβάθμια»
Στην ανάπτυξη της παραγράφου υπάρχουν σχόλια ή παρέχονται πληροφορίες για κάθε μέρος
της διαιρετέας έννοιας χωριστά και συνήθως υπάρχει συμπέρασμα στην κατακλείδα.
Παράδειγμα:
«Η εκπαίδευση ανάλογα με την ηλικία των ανθρώπων που την ακολουθούν και το
γνωσιολογικό επίπεδο που παρέχει διακρίνεται σε τρεις βαθμίδες, στην πρωτοβάθμια,
δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια. Στην πρωτοβάθμια φοιτούν μαθητές… και λαμβάνουν κυρίως
γνώσεις… Στη δευτεροβάθμια… Ενώ στην τριτοβάθμια…»
4. Σύγκριση – αντίθεση:
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με σύγκριση-αντίθεση, όταν συγκρίνονται δύο ή
περισσότερες έννοιες και δίνονται οι μεταξύ τους ομοιότητες ή διαφορές.
Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής:
 αναφέρει στη θεματική πρόταση τις συγκρινόμενες έννοιες / συγκρινόμενα μέλη, π.χ.
«πρόοδος» και «συντηρητισμός»
 τις λέξεις ή φράσεις, διαρθρωτικές και μη, που δηλώνουν τη σύγκριση-αντίθεση, π.χ.
«ομοίως», «αντίθετα...»
 τις μεταξύ τους ομοιότητες ή διαφορές
 Στην κατακλείδα συνήθως υπάρχει συμπέρασμα πάνω στην αντίθεση – σύγκριση

4. Αν η δόμηση είναι κάθετη (παρατίθενται πρώτα όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ενός
μέλους και κατόπιν, κατά αντιπαράθεση, όλα τα γνωρίσματα του άλλου μέλους, π.χ. «η
πρόοδος οδηγεί στο α, β, γ... Αντίθετα, η συντήρηση οδηγεί στο χ, ψ, ω...») ή οριζόντια
(παρατίθενται ένα προς ένα τα αντίθετα χαρακτηριστικά των μελών, π.χ. «από τη μια η
πρόοδος οδηγεί στο α, ενώ η συντήρηση στο χ. Επίσης, η πρόοδος οδηγεί στο β, εν αντιθέσει η
συντήρηση στο ψ...»)
Παράδειγμα:
«Οφείλουμε ως άτομα-μέλη μιας οργανωμένης κοινωνίας να θέσουμε ως κοινό στόχο την
πρόοδο και να αποφύγουμε με κάθε τρόπο το συντηρητισμό. Η πρόοδος είναι ο μόνος δρόμος
που διασφαλίζει την κοινωνική και προσωπική μας ανέλιξη…, που διαμορφώνει συνθήκες
ευνοϊκές για την ανάπτυξη σε όλους τους τομείς… Αντίθετα, ο συντηρητισμός δημιουργεί
συνθήκες στασιμότητας και οπισθοδρόμησης…, βαλτώνει κάθε προσπάθεια για βελτίωση και
αναβάθμιση των συνθηκών ζωής…, αδυνατεί να ανταποκριθεί στις συνεχώς μεταβαλλόμενες
συνθήκες και ανάγκες…»
5. Αναλογία
Στη θεματική περίοδο υπάρχει μια μεταφορά ή μια παρομοίωση, όπου συσχετίζονται δύο
καταστάσεις: μία της γνώριμης σε όλους πραγματικότητας ή καθημερινότητας και μία που
αφορά κάποια πτυχή από το θέμα της έκθεσης π.χ. ζωή – ποδόσφαιρο, ζούγκλα – ανθρώπινη
κοινωνία, ασθένεια - εγκληματικότητα
Α. Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής αναφέρει
 στη θεματική πρόταση τα αναλογικά μέλη, π.χ. «ψυχή» και «θάλασσα»
 λέξεις ή φράσεις, διαρθρωτικές και μη, που δηλώνουν τη σύγκριση-αναλογία, π.χ.
«όπως, ομοίως, σαν...»
 τις μεταξύ τους αναλογίες-ομοιότητες
Β. Η ανάπτυξη χωρίζεται σε δύο χονδρικά μέρη, που το ένα αφορά την πραγματικότητα και το
άλλο το θέμα μας.
Γ. Κατακλείδα συχνά δεν υπάρχει
Παράδειγμα:
«Άραγε με τι μοιάζει η ψυχή μας; Μα είναι απλό, με τη θάλασσα! Όπως αυτή είναι απέραντη
και δεν μπορεί το μάτι σου να την προσεγγίσει έτσι και η ψυχή χάνεται στα μήκη και πλάτη
ενός κόσμου δυσθεώρητου. Και είναι εξίσου βαθιά που πρέπει να κάνεις πολλές καταδύσεις
για να βρεις τους θησαυρούς που κρύβει μέσα της. Άλλοτε πάλι είναι ήρεμη και γαλήνια σαν
τη θάλασσα και ξαφνικά πάλι ξεσπάει φουρτούνα, ανακατεύεται, θολώνει…»
6. Αιτιολόγηση:
α. Στη θεματική περίοδο διατυπώνεται μία κρίση, θέση, άποψη η οποία χρειάζεται
οπωσδήποτε αιτιολόγηση – στήριξη. Έτσι μπορούμε να ρωτήσουμε «γιατί» αμέσως μετά τη
διατύπωσή της
β. Στην ανάπτυξη της παραγράφου, οι περίοδοι που ακολουθούν παίρνουν το χαρακτήρα
απάντησης στο προηγούμενο «γιατί», αποτελούν τα επιχειρήματα με τα οποία αιτιολογείται –
στηρίζεται η κρίση, θέση, άποψη της Θ.Π. Η ύπαρξη τεκμηρίων δε συνιστά ανάπτυξη με
αιτιολόγηση
γ. Στην κατακλείδα υπάρχει συμπέρασμα-επιβεβαίωση της αρχικής τοποθέτησης
Παράδειγμα:
«Στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες το φαινόμενο της φτώχειας λαμβάνει όλο και πιο
δραματικές διαστάσεις. Και αυτό συμβαίνει διότι αναπτύσσεται ένας άμετρος ανταγωνισμός

5. για τη νομή του πλούτου με βάση τα κριτήρια που θέτει η ελεύθερη αγορά…, οι πλούσιοι
γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί περισσότεροι και φτωχότεροι… Επίσης, αυξάνεται
συνεχώς το κόστος ζωής…, πολλοί δεν μπορούν να ανταποκριθούν ούτε στις βασικές ανάγκες…
Ενώ το κράτος πρόνοιας χωλαίνει, αφού το σύστημα θεωρεί όσους δεν μπορούν να
αποδώσουν τα μέγιστα ως περιττά σώματα και τα αποβάλλει…»
7. Αίτιο – αποτέλεσμα:
α. Στη θεματική περίοδο καταγράφεται ένα βασικό αίτιο ενός προβλήματος ή φαινομένου, το
οποίο στην ανάπτυξη θα δημιουργήσει ένα σύνολο αποτελεσμάτων
β. Στην ανάπτυξη της παραγράφου, καταγράφεται το σύνολο των αποτελεσμάτων (σε
παράθεση ή στη μεταξύ τους αλληλουχία)
Παράδειγμα:
«Η κλιμάκωση της φτώχειας διασπά τον κοινωνικό ιστό διευρύνοντας το χάσμα και τις
διαφορές μεταξύ των φτωχών και των πλουσίων… Κατόπιν, πυροδοτεί οξείες αντιπαραθέσεις
και συγκρούσεις… Τρέφει αντικοινωνικές μορφές συμπεριφοράς… Όσο αυξάνονται οι φτωχοί
αυξάνεται και η δυσαρέσκεια προς το κράτος… Οι πολίτες χάνουν την εμπιστοσύνη τους προς
τους πολιτικούς και αυτό εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για τη δημοκρατία…»
Στην παράγραφο αυτήν μπορεί να παρατίθενται και προτάσεις-προϋποθέσεις για την
επίτευξη ενός στόχου ή οι τρόποι αντιμετώπισης ενός αρνητικού φαινομένου ή οι τρόποι
περιφρούρησης ενός θετικού φαινομένου.
Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει στη θεματική πρόταση ποιο είναι το
ζητούμενο, π.χ. «η αντιμετώπιση της ανεργίας» και ποιες οι προτάσεις-μέτρα-τρόποι επίτευξης
αυτού.
Παράδειγμα:
«Η ανεργία μπορεί και πρέπει να αντιμετωπιστεί με συντονισμένες ενέργειες από την πλευρά
κυρίως της πολιτείας… Η πολιτεία οφείλει να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας, ενισχύοντας
την επιχειρηματικότητα…, να διασφαλίσει τις υπάρχουσες θέσεις…, να…»
8. Συνδυασμός μεθόδων
Μια παράγραφος αναπτύσσεται με συνδυασμό μεθόδων όταν σε αυτή εντοπίζονται
περισσότερες της μιας μέθοδοι, π.χ. σύγκριση-αντίθεση και παραδείγματα.
Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να απαντήσει ως εξής:
«Η παράγραφος αναπτύσσεται με συνδυασμό μεθόδων. Ειδικότερα αναπτύσσεται με:
α. Σύγκριση-αντίθεση. Συστατικά στοιχεία:
Συγκρινόμενα μέλη: α... και β... κ.λπ.
β. Παραδείγματα. Συγκεκριμένα παραθέτει τα εξής παραδείγματα: α... β...
Παράδειγμα:
«Οφείλουμε ως άτομα-μέλη μιας οργανωμένης κοινωνίας να θέσουμε ως κοινό στόχο την
πρόοδο και να αποφύγουμε με κάθε τρόπο το συντηρητισμό. Η πρόοδος είναι ο μόνος δρόμος
που διασφαλίζει την κοινωνική και προσωπική μας ανέλιξη, μέσα δηλαδή από αυτή θα
μπορέσουμε ως άτομα να καλλιεργήσουμε ένα ελεύθερο πνεύμα, χωρίς προσκόλληση σε
πεπερασμένες αντιλήψεις…, που διαμορφώνει συνθήκες ευνοϊκές για την ανάπτυξη σε όλους
τους τομείς, για παράδειγμα συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη…, στην εξέλιξη του
πολιτισμού, αφού εισάγει νέες ιδέες… Αντίθετα, ο συντηρητισμός δημιουργεί συνθήκες
στασιμότητας και οπισθοδρόμησης, όπως για παράδειγμα η πολιτισμική στασιμότητα, αφού
αφορίζει κάθε νέο και ξένο στοιχείο…, βαλτώνει κάθε προσπάθεια για βελτίωση και

6. αναβάθμιση των συνθηκών ζωής…, αδυνατεί να ανταποκριθεί στις συνεχώς μεταβαλλόμενες
συνθήκες και ανάγκες, όπως είναι…»
ΠΡΟΣΟΧΗ:
 Σε κάθε περίπτωση ο μαθητής οφείλει να δικαιολογήσει την απάντησή του
αναφέροντας στοιχεία που να αποδεικνύουν τον τρόπο ανάπτυξης που αναγνώρισε.
 Στις περισσότερες περιπτώσεις έχουμε πάνω από έναν τρόπο ανάπτυξης. Άρα ο
μαθητής πρέπει να κάνει λόγο για συνδυασμό μεθόδων.
 Όταν πρόκειται για ορισμό ή διαίρεση ο μαθητής πρέπει να προσπαθήσει να
ανιχνεύσει τα επιμέρους στοιχεία τους: οριστέα έννοια, γένος, ειδοποιός διαφορά,
διαιρετέα έννοια, διαιρετική βάση, μέρη διαίρεσης αντίστοιχα.
 Στην ανάπτυξη με παραδείγματα απλώς επισημαίνει σε ποιο σημείο ο συγγραφέας τα
αναφέρει.
 Στη σύγκριση- αντίθεση επισημαίνει τις συγκρινόμενες έννοιες. Ενδεικτικά στοιχεία
είναι συνήθως ο συγκριτικός βαθμός και οι διαρθρωτικές λέξεις «αντίθετα», «ενώ».
 Στην αιτιολόγηση αναφέρει τι αιτιολογεί ο συγγραφέας και με ποιες προτάσεις.
 Στην ανάπτυξη με αίτιο- αποτέλεσμα γράφει το αίτιο και το αποτέλεσμα.
 Όταν διαπιστώσει ότι πρόκειται για αναλογία πρέπει να αναφέρει τα μέρη που
ομοιάζουν ως προς τι (την ομοιότητά τους). Ενδεικτικά αναλογίας είναι η παρομοίωση
και η μεταφορά ή φράσεις όπως: όμοια, ανάλογα, έτσι και…
Δ. ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΡΑΦΩΝ
Κάθε παράγραφος συνδέεται λογικά με την προηγούμενη και με την επόμενη. Η σύνδεση των
παραγράφων εξυπηρετείται τυπικά με συνδέσμους ή εκφραστικούς τρόπους, σύμφωνα με τις
ακόλουθες λογικές σχέσεις:
1. Με επανάληψη λέξεων
2. Με αναφορά σε προηγούμενο νόημα
3. Με χρήση αντωνυμιών
4. Με χρήση διαρθρωτικών λέξεων ή εκφράσεων.
Οι διαρθρωτικές λέξεις/φράσεις συμβάλλουν στην οργάνωση και συνοχή του λόγου και στην
κατανόηση της συλλογιστικής πορείας του συγγραφέα.
Δηλώνουν:
α. Προσθήκη: ακόμη, επίσης, επιπλέον, επιπρόσθετα, πέρα από αυτά
β. Έναν όρο, προυπόθεση: αν, εκτός αν, σε περίπτωση που…
γ. Αντίθεση- εναντίωση: ωστόσο, όμως αντίθετα, αλλά, παρ’ όλα αυτά, από την άλλη
πλευρά, μολονότι

7. δ. Αιτιολόγηση: διότι, επειδή, εξαιτίας, ο λόγος/παράγοντας/αιτία που…
ε. Αποτέλεσμα: κατά συνέπεια, αποτέλεσμα, απόρροια, απότοκο, επίπτωση, για το λόγο
αυτό…
στ. Συμπέρασμα: έτσι, λοιπόν, συμπερασματικά, συγκεφαλαιώνοντας, άρα…
ζ. Διασάφηση – Επεξήγηση: δηλαδή, με άλλα λόγια, συγκεκριμένα, ειδικότερα, αυτό
σημαίνει…, λόγου χάρη, για παράδειγμα
η. Χρονική σχέση: κατ’ αρχάς, αρχικά, πρώτα, έπειτα, ύστερα, τέλος, πριν…
θ. Ένα παράδειγμα: για παράδειγμα…
ι. Έμφαση: αξίζει να σημειωθεί/να τονιστεί, να επισημανθεί, το κυριότερο, το
σημαντικότερο, είναι αναγκαίο, ιδιαίτερα…
ΠΡΟΣΟΧΗ: Σημείωση: ο σύνδεσμός «και» είναι κατά βάση συμπλεκτικός και συνδέει όμοια
πράγματα, π.χ. κύρια πρόταση με κύρια, και ως εκ τούτου δεν μπαίνει ποτέ στην αρχή
περιόδου.
Ενδέχεται, όμως, να μπαίνει στην αρχή περιόδου όταν είναι:
Μεταβατικός-αναφορικός: π.χ. «Και όσον αφορά...»
Μεταβατικός-αιτιολογικός: π.χ. «Και τούτο διότι…».
Πιθανή διατύπωση ερωτήματος:
1. Πώς εξασφαλίζει ο συγγραφέας τη συνοχή της Χ παραγράφου; Ή πώς επιτυγχάνεται η
συνοχή μεταξύ των παραγράφων;
Η συνοχή αναφέρεται στη μορφική – συντακτική σύνδεση των προτάσεων, των περιόδων ή
και των παραγράφων. Επιτυγχάνεται μέσω:
 Επανάληψης λέξεων - φράσεων
 Διαρθρωτικών – μεταβατικών λέξεων (κυρίως με αυτές)
 Χρήσης γενικότερων όρων ή νοηματικά συγγενών
 Αντωνυμιών
 Διατήρησης ενιαίου ύφους
 Κάποτε επιτυγχάνεται στον άξονα του χώρου ή του χρόνου
Συνήθως απαντάμε ως εξής:
«Το κείμενο έχει άρτια συνοχή, αφού όλες οι παράγραφοι συνδέονται λογικά-ορθά μεταξύ
τους.
Ειδικότερα, η 2η συνδέεται με την 1η με τη διαρθρωτική λέξη… π.χ. «αλλά», η οποία
δηλώνει αντίθεση. Ο συγγραφέας, δηλαδή, στη 2η παράγραφο παραθέτει το (χ) σκεπτικό
το οποίο είναι αντίθετο με το σκεπτικό… της 1ης παραγράφου. Η 3η συνδέεται με την 2η με
τη διαρθρωτική λέξη… π.χ. «επειδή», η οποία δηλώνει αιτιολόγηση. Επιχειρεί, δηλαδή, ο
συγγραφέας μια αιτιολόγηση… κ.λπ.»

8.  Αν το θέμα ζητάει να βρούμε τον τρόπο σύνδεσης κάποιων παραγράφων, τότε
εντοπίζουμε τις λέξεις-φράσεις με τις οποίες γίνεται η σύνδεση και εξηγούμε τι είδους
σύνδεση έχουμε και τι δηλώνει η συνδετική λέξη-φράση. Π.χ.:
«Η 6η παράγραφος συνδέεται με την 5η με τη λέξη «επίσης». Η σύνδεση, δηλαδή, γίνεται με τη
συγκεκριμένη αυτή λέξη, η οποία δηλώνει πρόσθεση μιας επιπλέον ιδέας (π.χ. μιας επιπλέον
αιτίας του φαινομένου που διαπραγματεύεται ο συγγραφέας)».
 Αν το θέμα ζητάει να σχολιαστεί η συνοχή μέσα σε μία παράγραφο, τότε πρέπει να
εντοπίσουμε και να αναγνωρίσουμε όλα τα σημεία σύνδεσης μέσα στην παράγραφο, πώς
συνδέεται δηλαδή με την προηγούμενη παράγραφο, πώς συνδέεται η Θεματική Περίοδος με
τις Λεπτομέρειες, πώς συνδέονται οι διάφορες περίοδοι των Λεπτομερειών, ενδεχομένως και
οι προτάσεις, και πώς συνδέονται οι Λεπτομέρειες με την Κατακλείδα.
Αν το θέμα ζητάει να ελέγξουμε το ρόλο που διαδραματίζουν συγκεκριμένες λέξεις-
φράσεις του κειμένου στη συνοχή του κειμένου, τότε παίρνουμε μία-μία τις λέξεις αυτές και
εξηγούμε το ρόλο τους ως συνδετικές λέξεις-φράσεις. Π.χ.:
«Η λέξη «έτσι» είναι διαρθρωτική λέξη, η οποία δηλώνει συμπέρασμα και χρησιμοποιείται ως
μέσο σύνδεσης της 4ης με την 3η παράγραφο. Ειδικότερα στην παράγραφο αυτή ο συγγραφέας
εξάγει το συμπέρασμα ότι… κ.λπ.»
ΠΡΟΣΟΧΗ: Αν η λέξη βρίσκεται μέσα στην παράγραφο, τότε πρέπει να αναφέρουμε και το
είδος της σύνδεσης που δημιουργεί, παρατακτική ή υποτακτική και αν εισάγει δευτερεύουσα
πρόταση, ποια και τι είδους, π.χ. δευτερεύουσα αναφορική επιρρηματική... Π.χ.:
«Η λέξη «αν» είναι διαρθρωτική λέξη που δηλώνει υπόθεση (υποθετικός σύνδεσμος) και
συνδέει υποτακτικά την πρόταση… με την πρόταση…, εισάγοντας δευτερεύουσα επιρρηματική
υποθετική πρόταση».
2. Συνεκτικότητα: Εξασφαλίζεται όταν υπάρχει νοηματική συνάφεια ανάμεσα στις προτάσεις,
τις περιόδους και τις παραγράφους του κειμένου.
3. Σύνδεση παραγράφων: Η σύνδεση μπορεί να είναι :
Μορφική: με μεταβατικές – διαρθρωτικές λέξεις, βλ. συνοχή
Νοηματική: (π.χ. μία παράγραφος θέτει το πρόβλημα και η επόμενη παρουσιάζει τη λύση του,
βλ. συνεκτικότητα)
Συχνά η σύνδεση γίνεται και με τους δύο τρόπους ταυτόχρονα
4. Αλληλουχία
 Ιδέες με λογική, φυσική σειρά
 Σαφή διάκριση τμημάτων(πρόλογος, κύριο μέρος, επίλογος)
 Σωστή διάταξη (χρονολογική, λογική, τοπική… σειρά) του υλικού
5. Ενότητα
Οι λεπτομέρειες σχετίζονται άμεσα με τις κύριες ιδέες που υποστηρίζουν.