Ուսումնական նյութ

1. ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ
ՀԱՅԱՍՏԱՆ

2. Նախնական տեղեկություն
Արևմտյան Հայաստան, պատմական Հայաստանի
արևմտյան մասի պայմանական անվանում։ 387
թվականին Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև Մեծ
Հայքի բաժանման արդյունքում առանձնացած ու
Բյուզանդիային անցած հայկական տարածք։

4. 1555 թվականին Ամասիայի
պայմանագրով Արևմտյան
Հայաստանն ընկել է
օսմանյան Թուրքիայի
գերշխանության տակ։

5. ■ 1514 թվականին Չալդրանում Իրանի նկատմամբ
տարած հաղթանակից հետո օսմանյան թուրքերը
ջանացել են փոփոխել Արևմտյան Հայաստանի էթնիկ
դիմագիծը՝ նրա տարածքում բնակեցնելով քուրդ
աշիրեթների, թեև Արևմտյան Հայաստանի խոշոր մասն
ընդգրկող էյալեթը պաշտոնապես կոչվել է
Էրմանիստան։
■ Օսմանյան տիրապետության հաստատումից հետո
Արևմտյան Հայաստանից դեպի Կոստանդնուպոլիս են
ներհոսել հայ վաճառականական և արհեստավորական
դասերի ներկայացուցիչներ, մտավորականներ։

6. 1897 թվականին արդեն Արևմտյան Հայաստանը
բաժանված էր Վանի, Էրզրումի, Սեբաստիայի (Սվազ),
Բիթլիսի, Դիարբեքիրի, Խարբերդի, Տրապիզոնի
վիլայեթների, որոնք չնչին փոփոխություններով
հարատևեցին մինչև առաջին համաշխարհային
պատերազմը։

7. 19-րդ դար
Իրադրությունը Արևմտյան Հայաստանում կտրուկ
փոփոխություններ է կրել։ Մի կողմից՝ օսմանյան
բռնապետական լծի դեմ բռնկած ազգային–ազատագրական
հուժկու շարժումը Բալկաններում և 19-րդ դարի ռուս–
թուրքական պատերազմները, ազգային ինքնագիտակցության
զարթոնքը և օսմանյան դժնդակ տիրապետությունը
թոթափելու ձգտումը, մյուս կողմից՝ դրան հակազդելու
թուրքական կառավարության ջանքերը վատթարացրել են
արևմտահայության կացությունը։

8. Ռուս-Թուրքական պատերազմի
հետևանքով.
1828-1829 թվականին ռուս–թուրքական
պատերազմը եզրափակած
Ադրիանապոլիսի հաշտության
պայմանագրով (1829) Ախալցխայի և
Ախալքալաքի գավառներն անցել են
ռուսական տիրապետության տակ, և
ռուսական զորքերի գրաված Արևմտյան
Հայաստանի տարածքից շուրջ 90 հազար
հայեր գաղթել են Արևելյան Հայաստան, որի
հետևանքով Արևմտյան Հայաստանը
տնտեսական անկում է ապրել, հօգուտ
իսլամադավան տարրի փոփոխվել է նրա
ժողովրադագրական պատկերը։

9. Արևմտահայերի կյանքում կարևոր իրադարձությունն էր
Ազգային սահմանադրության (1860) ստեղծումը, որը
կոչված էր կարգավորելու և վարելու արևմտահայերի
կրոնական, կրթական, հասարակական կյանքը։ Ի
հակադրության սուլթանական կառավարության՝
արևմտահայերի նկատմամբ կիրառած վայրագ
բռնությունների, սկզբնավորվել է ֆիդայական շարժումը՝
որպես ազգային–ազատագրական պայքարի յուրատեսակ
ձև Արևմտյան Հայաստանում։

10. 1890 – ական թվականներից արևմտահայության ազգային–
ազատագրական պայաքարը ղեկավարել են նորաստեղծ
ազգային – քաղաքական կուսակցությունները
(Արմենական, Սոցիալ–դեմոկրատական հնչակյան և Հայ
հեղափոխական դաշնակցություն)։ Բայց
գործողությունների անհամաձայնեցվածությունը,
ներկուսակացական և միջկուսակացական երբեմն բուռն
պայքարը, արևմտահայության շերտընդմեջ
բնակեցվածությունը մուսուլմանների հետ, որոնց թիվը
գնալով ավելանում էր Եվրոպայից արտաքսված
մուհաջիրների և Կովկասից գաղթած չերքեզների հաշվին,
մեծապես դժվարացրել են արևմտահայության ազգային–
ազատագրական պայքարը, որը այնպես էլ համընդհանուր
ապստամբական շարժման չի վերածվել։

11. 1914 թվականին հունվարի 26–ին
ստորագրված ռուս–թուրքական
համաձայնագրի համաձայն՝
Արևմտյան Հայաստանում ստեղծվելու
էին երկու հատվածներ, որոնցից մեկն
ընդգրկելու էր Էրզրումի, Տրապիզոնի
և Սեբաստիայի (Սվազ), մյուսը՝ Վանի,
Բիթլիսի, Դիարբեքիրի և
Խարբերդիվիլայեթները, իսկ դրանց
գլուխ կարգվող եվրոպական երկու
ընդհանուր տեսուչները հետևելու էին
բարենորոգումների ընթացքին։
Սակայն վերահաս առաջին
համաշխարհային պատերազմը ի չիք
դարձրեց այդ համաձայնագիրը։

12. Առաջին համաշխարհային պատերազմում երիտթուրքերի
կողմից կառավարվող օսմանյան Թուրքիան միացել է
գերմանական բլոկին՝ ընդդեմ Անտանտի երկրների։
Օգտվելով պատերազմական վիճակից՝ երիտթուրքերը
ձեռնամուխ են եղել արևմտահայության զանգվածային
բնաջնջմանը և նրանց բուն հայրենիքի յուրացմանը։
Սարիղամիշի մոտ թուրքական բանակի կրած ջախջախիչ
պարտությունը (1914 թվականի դեկտեմբեր 14)
ամրապնդել է նրանց հրեշավոր մտադրությունը։
Օսմանյան հայրենիքը պաշտպանելու պատրվակով
բանակ զորակոչված 18–ից մինչև 60 տարեկան զենք կրելու
ընդունակ հայ տղամարդկանց զինաթափել են իբր
աշխատանքային գումարտակներում օգտագործելու
համար և կոտորել։

13. 1915 թվականի ապրիլի 24–ին
Կոստանդնուպոլսում
ձերբակալված հայ
մտավորականության
ներկայացուցիչներին ուղարկել են
Անատոլիայի խորքերը և
գազանաբար ոչնչացրել։

14. Արևմտյան Հայաստանի և Թուրքիայի հայաբնակ
բազմաթիվ վայրերում հայ ժողովուրդը զենքը ձեռքին
ծառացել է դարավոր ոսոխի դեմ՝ գիտակցելով, որ
փրկության այլ ելք չկա։ Հայ ժողովրդի պատմության
տարեգրության էջերում ընդմիշտ կմնան Վանի, Շատախի,
Հայոց Ձորի, Արճեշի, Թիմարի, Սասունի, Մուշի, Մուսա
լեռան, Շապին Գարահիսարի, Ուրֆայի հերոսամարտերը։

15. 1915-16թթ.
Ռազմական գործողությունների ընթացքում ռուսական
զորքերը գրավել են Արևմտյան Հայաստանի տարածքի
նշանակալի մասը։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո
Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարությունը 1917
թվականին դեկտեմբերի 29–ին հրապարակեց
Թուրքահայաստանի մասին դեկրետը, որով պաշտպանվում էր
Ռուսաստանի օկուպացրած Թուրքահայաստանի (Արևմտյան
Հայաստան) հայերի ազատ ինքնորոշման իրավունքը՝ ընդհուպ
մինչև լիակատար անկախություն։

16. Բրեստ-Լիտովսկի պայմաբագիր
Բրեստ–Լիտովսկի պայմանագիրը
առավել քան ողբերգական
հետևանքներ ունեցավ հայ
ժողովրդի համար (ռազմաճակատի
մերկացում, մուսավաթական–
մենշևիկյան բլոկի հակահայկական
վարքագիծ, թուրք զորքերի
ներխուժում Անդրկովկաս,
Բաքվում ու այլ վայրերում
կազմակերպված հայկական նոր
ջարդեր)։

17. Պարտություն կրելով առաջին համաշխարհային
պատերազմում՝ Թուրքիան, այնուամենայնիվ, պահպանել
էր իր տիրապետությունը Արևմտյան Հայսստանի
նկատմամբ։ Դաշնակիցները Արևմտյան Հայաստանի և
առհասարակ Հայաստանի հարցը լայնորեն քննարկել են
Սան Ռեմոյի կոնֆերանսում (1920)։ Հայաստանի
Հանրապետությանը պետք է տրվեին Արևմտյան
Հայաստանի Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի և
Տրապիզոնիվիլայեթներից մասեր՝ դեպի ծով ելք ունենալու
պայմանով։ Հայաստանի մանդատը առաջարկվում էր
ԱՄՆ–ին, իսկ հրաժարվելու դեպքում խնդրվում էր ԱՄՆ–ի
պրեզիդենտից՝ անցկացնել սահմանագծում։

18. Սևրի հաշտության պայմանագիր
1920 թվականին օգոստոսի 10–ին կնքված Սևրի հաշտության
պայմանագրով Թուրքիան ճանաչել է Հայաստանը որպես
ազատ և անկախ պետություն՝ հրաժարվելով նրան անցած
տարածքի նկատմամբ բոլոր իրավունքներից։ Սակայն
Մուստաֆա Քեմալ փաշայի գլխավորած Անկարայի Ազգային
մեծ ժողովի կառավարությունը չճանաչեց Սևրի
պայմանագիրը, Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարության
նյութական և բարոյական աջակցությամբ պայքար ծավալեց
դրա դեմ՝ ծպտված համաշխարհային հեղափոխոխության
առաջամարտիկի դիմակով։

19. Արևմտյան Հայաստանի նորագույն շրջանը սկսվում է Հայ
Դատի Հանձնախմբի գործունեությամաբ, որը ունեցավ
լուրջ գաղափարական և քաղաքական հաջողություններ
աշխարհի քսանհինգ երկրներում։

20. 2000 թ․ Արևմտյան Հայաստանի խնդիրը մտավ նոր՝
հայրենատիրության փուլ։ Ձևավորվեցին նոր անկախ և
անկուսակցական կառույցներ՝ Հայաստանում,
Ռուսաստանում, Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում։ Արևմտյան
Հայաստանի խնդիրը Ռուսաստանում սկսեց ակտիվորեն
քննարկվել 2000թ․, Կ․ Միքաելյանի և մի խումբ հայ
մտավորականների կողմից առաջարկվեց 2001 թ․
Շվեյցարիայի Լոզան կամ Ֆրանսիայի Սևրքաղաքներից
մեկում կազմակերպել Արևմտյան Հայաստանի հայության
հիմնադիր համագումար, սակայն հանգամանքների
բերումով այն տեղի չունեցավ։

21. 2004 թ․ Շուշիում մի խումբ մտավորականներ և ազատամարտիկներ
հռչակեցին Արևմտյան Հայաստանի Հայերի Ազգային Խորհուրդ
ստեղծելու մասին։ 2007 թ-ից այդ կառույցը ղեկավարում է Ա․
Աբրահամյանը ։ 2005 թ․ ԱՄՆ-ում Մ․ Սոսիկյանը ստեղծեց
Արևմտյան Հայաստանի Պաշտպանության կոմիտե , 2011 թ
փետրվարի 4-ին Արևմտյան Հայաստանի Ազգային Խորհուրդը
հանդես եկավ Հռչակագրով։ 2013-2016 թթ․ ձևավորվեց
Արեւմտահայերու Ազգային Համագումարը որը գրանցված է
Ֆրանսիայում։ 2016-2017 թթ․ Արևմտահայերու Ազգային
Համագումարից առանձնացավ և իր կառույցը ստեղծեց Ս․
Սարադարյանը (Շվեցարիա)։ Այս բոլոր կառույցներից որոշակի
հաջողությունների է հասել Արևմտյան Հայաստանի Վտարանդի
Կառավարությունը, որը գործում է արդեն վեց տարի և ունի
ընդունված Սահմանադրություն, Կառավարություն Ազգային
Ժողով,Սահմանադիր Գերագույն Իրավարար Ատյան,
Գիտությունների Ակադեմիա։