ККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККККК

1. «Үстеу» тақырыбы бойынша саяхат сабағы
Сабақтың мақсаты:
 Оқушылардың үстеу туралы білімін кеңейтіп, тереңдету және алған
білімін қолдану білуі.
 Өз бетімен әртүрлі әдебиеттерден материалдар жинақтап, соның
негізінде жолдастарының алдында сөйлеуге дайындау, аудитория
алдында сөйлеу шеберлігін дамыту
 Қазақ тілін оқуға деген оқушылардың қызуғышылығын артыру.Өз
тілін құрметтеуге , сүйе білуге тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі:саяхат картасы, фразеологияғасуреттер, үлестірмелі
қағаздар.
Сабақтың түрі: дәстүрлі емес сабақ (саяхат сабағы)
Сабақтың эпиграфы
Қазақ тілі – өзінің даласындай кең пішілген жайдары да жалпақ тіл. Оған
ерін ұшынан шүлдірлеп –былдырлау мүлдем жат....
Кейде қазақ болып туғаның үшін және әлемдегі ең бай, ең сұлу
тілде сөйлегенің үшін өзіңді бақытты сезінесің.
Ш. Құдайбердіұлы
Сабақтың барысы.
Ұйымдастыру бөлімі.
Оқушылардың оқу-құралдарын, сабаққа қатысын тексеру.
Оқытушы: Қымбатты оқушылар біздер үстеуді аяқтадық. Үстеу туралы
толық мәлімет алдық. Бүгін осы сабақта лингвистикалық саяхат жасап,
алған білімдерімізді кеңейтіп, тереңдетеміз. Сабақтың эпиграфы өзіміздің
ақын Шәкәрім Құдайбердіұлынң қазақ тілі туралы қанатты сөзі (эпиграф
оқылды)
Өз ана тіліңді сақтап және құрметтеп, сүю керек. Ал, сөз табын сүюге
бола ма? Бұл сұрақ сіздерге таңсық көрінуі ғажап емес. Шынымен де
тумаластарыңды және достарыңды, қалаларды, кітаптарды, спортты жақсы
көруге болады, бірақ та жақсы сезіммен үстеуді сүю мүмкін емес.
Асықпаңдар, үстеу сіздерге өзі туралы: «Менсіз бірде-бір жазба жұмыс
жазылмайды, әңгіме айтылмайды, мен іс әрекеттің амалын, сынын, мезгілін,
мекенін білдірем»
Бұл рас. Эпиграфтағы ақын Ш. Құдайбердіұлының сөздерінде бірнеше
үстеулер кездеседі, үстеулерді тауып, мағынасына қарай ажыратыңдар
(оқушылар үстеулерді табады)
Оқушылар сіздерге алдын-ала өткен көркем шығармалардан үстеулер
кездесетін үзінді жазып келу тапсырылған. Ал соны тыңдайық.
Оқушы оқып, талдайды.

2. Көксерек жалт беріп жоғары қарай салды. Осы кезде созыла
шапқылаған тосушылардың барлығы да мүлдем шаршаған болатын.
Кейде тоқтап, алды-артына қарайды, әрлі-берлі бұрылып қозғалақтайды.
Аққасқа ін маңында болды. Аққасқыр ізді көріп, біраз иіскелеп алған соң,
тұмсығын ізден алмай отырып, жонды адырға қарай шауып жөнелді.
Аққасқа көлденең келіп, Көксеректі құлақ шекеден ала түсті. (М.Әуезов
«Көксерек»)
Осы мәтінді үстеудің бірнеше түрлері бар.(Оқушылар талдайды.)
Өздеріңіз тыңдап отырғандай үстеу сөзді толықтырады және әрлендіріп
нәр береді.
Оқытушы: Біздер Үстеу қаласына қызықты саяхатқа аттанамыз. Саяхат
картасымен таныстырыңыздар. Біз Сауаттылық тауына «Түбір» кемесімен
барамыз. Барар жолда «Архаизм» өзенінен жүзіп, «Қанатты сөздер»
даңғылығына тоқтаймыз, «Күлдіргілер» көшесімен жүріп, соңында «Үстеу
достары» атты үйде дем аламыз.
Біз осы елге жетуге оқушының «Ертегі немесе аңыз» атты әңгімесі
көмектеседі.
Сабақтан соң оқытушы қазақ тілі кітабын үстел үстіне ұмытып
кетеді. Түнде кітаптанкішкентай адамдар шығады. Бұлар сөз таптары
еді. Олардың ортасында нағыз талас туды, кім ең жақсы, ең қиын
және қызықты сөз табы?
Үстеу тұрып:
-Мен қиын сөз табымен және қызықтымын, - деді. Мен сөзді
толықтырамын және нақтылаймын. Сонымен қатар математикадағы
қосу амалы сияқты жұрнақтарды жалғау арқылы пайда боламын.
Сол кезде Зат есім айқайлап шығып, қарсы пікір айтты:
-Сіз қалай сөйлейсіз, сөз табының тартымды және көрікті бөлігі
менмін. деп ойлаймын.
-Кешіріңіздер,-деді Етістік, ең қиын сөз табы менмін.
-Жоқ, деді Үстеу қызараңдап, - Қазір, әдейілеп, әрі-бері үстеулерінің
жазылуы емлесін білесіздер ме? Біздің таласты тек қана сөздік шешеді.
Бірақ сөздік болмады, ол Энциклопедияға қонаққа кеткен. Ал, сөздіксіз
бұл таласты шешу мүмкін емес. Таласушылар қызыл кеңірдек болған
кезде, күн сәулесі кітапқа түсті. Сол уақытта таласушылар кітап
беттеріндегі өз орындарына тығылады.
Оқытушы: Осы ертегі тарихынан кейін мен ойлаймын сіздерге картада
Үстеу қаласы қай жерде орналасқанын білу қиын емес шығар, бірақ та
оған бару үшін Сауаттылық тауындағы кедергіден өту керек.

3. (Үш оқушыны тақтаға шығарып, оқытушы үстеулерді оқып, жаздыру. Егер
де үстеу қатесіз жазылса кедергіден өтеді, ал қате болса қосымша
тапсырма беріледі.
1-оқушы 2-оқушы 3-оқушы
Жоғары –төмен Биыл Тотыдайын
Қазір Жата-жастана Алды-артын
Анағұрлым Недәуір Әдейілеп
Өйтіп-бүйтіп Әжептәуір Бір қыдыру
Қыстыгүні Келе сала Бірсүгіні
Құр босқа Күні-түні Қаннен-қаперсіз
Бірғауым Қоңылтаяқ Бір сәт
Кешқұрым Арагідік Біржолата
Қосымша тапсырма:
Шалқасынан, тыңдамайынша, жорғадайын сөздеріне морфологиялық
талдау жасау.
Оқытушы: Біз «Сауаттылық» тауынан төмен түсіп келе жатқанымыз көз
алдымыздан керемет табиғат көрнісі көрінді жап-жасыл жердің арасында
архаизм өзені ағып жатыр. Архаизм дегеніміз бұрын ұмыт болған көнерген
сөздер екенін біз білеміз. Бұндай өзеннен қалай өтуге болар екен? Ал енді
«Көне ескерткіштер» атты баяндаманы тыңдайық.
Оқушы сөзі: Біздің үстеулер қызықты сөздер қатарына жатады. Оларды
«тірі қазбалар» деп атауға болады. Көптеген қазақ тіліндегі үстеулердің
шығу тарихы үлкен әңгіме.
Бүгін, таңертең, ендігәрі, биыл, бүгін үстеулерді сөздің бірігуі арқылы
жасалған.
Бүгін (бұл күн), жаздыгүні (жаздың күні), таңертең (таң ертең), биыл (бұл
жыл).
Көне тірке ескерткіштерінде үстеулер кездеседі. Олар тег (ұқсас), өң (ерте),
күнтүз (күндіз).
Үстеу тарихы туралы көп нәрсе айтуға болады.
Оқытушы: Енді біздер «Түбір» кемесіне отырып, әрі қарай жүземіз.
Кемеде жүзіп келе жатқанда үстеу сөзінің қалай шыққандағы туралы
оқушы әнгімесін тыңдап көрейік.
Оқушы әңгімесі: Үстеу ескі сөз. Үстеу өзі айтып тұрғандай сөзге үстеме
мағына береді. Сөйлемді әрлендіреді. Қазақ жазба тарихында жыраулар
сөзінде үстеулер жиі кездесіп қолданылған.
Күмбір-күмбір кісінетіп,
Күреңді мінер күн қайда?
(Доспамбет)

4. Оқушылар үстеу сөзінің әрбір әрпіне үстеулер ойлап көріңіздерші.
Ү ҮСТІРТІН
С СОҒҰРЛЫМ, СОНША, СОНШАЛЫҚ
Т ТАЛАЙ, ТӨМЕН
Е ЕҢ, ЕНДІГӘРІ
У УАҚЫТША
Оқытушы:
Біз өз мақсатымызға жеттік. Біз ешқандай географиялық картадан таба
алмайтын қаладамыз. Біздің қаламыз «Қанатты сөздер» атты даңғылдан
басталады.
Бұл даңғылдың сіздерге қояр бірнеше тапсырмалары бар.
Бірінші тапсырма
Төмендегі үстеулерге мағынасы жуық үстеулерді тауып жаз. Синоним
дегеніміз не?
Баяғыда, тым, тұтқиылдан, жылдам, лажсыздан
Жауаптары бұрында, ертеде, аса, зор, тосыннан, байқаусызда, тез,
шапшаң, амалсыздан, шарасыздан.
Екінші тапсырма
Мына үстеулердге қарсы мәндес үстеулерді тауып жаз. Антоним дегеніміз
не?
Ілгері, жоғары, бұрын, әрі, мұнда, лезде.
Жауаптары кейін, төмен, қазір, анда, ақырын
Үшінші тапсырма
Бұлақ, жорға, тоты, сұңқар сөздеріне тиісті жұрнақтар жалғап, үстеу
жасап, мысалдар жаз.
Жауаптары бұлақтайын, жорғадайын, тотыдайын, сұңқардайын
Төртінші тапсырма
төмендегі фразеологиялық тіркестер қандай мағынада қолданылады. Көз
байлана, ел орныға отыра, ет асым, сүт пісірім, шай қайнатым, қазан су, кісі
аяғы басылғанда.
Жауаптары күнде, кешкі уақытта, біраз, тез, жылдам, біршама, артынан

5. Оқытушы: «Қанатты сөздер» даңғылығынан өткеннен кейін біздер
«Күлдіргілер» көшесінен тап боламыз. Біздің әрбір аттанған қадамымызда
сұрақтар кездеседі. осы сұрақтарға жауап беру арқылы «Үстеулер үйіне»
барамыз.
Топқа тапсырма
1.Төмендегі мақалдарда қалдырып кеткен үстеулерді орнына қойып
мақалдарды толық айт.
1.Еріншекке қашанғыдан қашанғысы оңай?
2.Қай уақытта тұрған жігіттің ырысы артық?
3.Қай уақытта тұрған әйелдің бір ісі артық?
4.Қалай жүрсең шаң жұқпас?
5.Қатты жауған күн қалай ашылады?
Жауаптары
1.Еріншекке бүгінгіден ертеңі оңай?
2. Ерте тұрған жігіттің ырысы артық?
3.Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық?
4.Таза жүрсең шаң жұқпас?
5.Қатты жауған күн шайдай ашылады?
2. Жұмбақты шешіп, үстеулерді тап.
Қазша қанатын жаяды,
Үйрекше мойнын созады.
Құсша қонады.
Жауаптары
Шешуі – киіз үй. Үстеулер: қазша, үйрекше, құсша.
Тапсырма:
Берілген сурет бойынша еркін сөз тіркесін құрастыр. мағынасына
түсінді, үстеуді тап.
Жауабы: Сүт пісірім
Мағынасы: тез, жылдам
Жауабы: Жылқы мінезді
Мағынасы: Асаудайын

6. Жауабы: Көзді ашып жұмғанша
Мағынасы: тез, жылдам
Оқытушы: Біз өз саяхатымыздың мақсатына жеттік. «Үстеудің
зақымдалуы» атты тақырыпта қызықты хабарлама күтіп тұр.
Оқушылардың сөзі:
 Сауатты әдеби сөйлеп білетін адам үстеумен дос болса, өз сөзіне
мән берер еді. Үстеу оның сөзіне дәл мағына және мәнер қосады.
Егер үстеуді мағынасына және стилдік ерекшелігіне қарамай қалай
болса солай, орынсыз қолданса оның ауызша және жазбаша
әдебиетін зақымдайды. Біздің ауызша және жазбаша әдебиетімізді
мына үстеу дұрыс қолданбаса, бұзады.
 «Сұмдық» мағынасы үлкен, айтарлықтай. Мысалы: «сұмдық аяз»,
«сұмдық лас», «сұмдық ұрыс» және т.б.
Егер мына тіркестерімен қолдансақ «сұмдық әдемі», «сұмдық
жағымды», «сұмдық ұнайды» Бұндай үстеулер сөзге мәнерлі белгі
және жаргондық бояу береді.
 Кейбір адамдар «қатты» үстеуіне әдеби тілде қолдануын дұрыс
аңғармайды. Мына тіркестерде дұрыс қолданылады «қатты
сағындым», «қатты күмәнданамын», «қатты ойланды», «қатты
ұйықтады» және т.б.
 «Жаман» сөзін кез-келген тіркесте қолданылады. Әдемі айтылған
сөзді керісінше «жаман айтты», дұрыс шешкенге «жаман
шығарасың» деген тіркестер орынсыз қолданылған.
Осыдан көріп отырғанымыздай «үстеудің зақымдалуы» - автордың
ойлап шығарғаны емес, граматика және стилдік заңдарға бағымбай
дұрыс сөйлемеудің нәтижесі.
Оқытушының қорытынды сөзі: Міне солай біздің саяхатымыз
аяқталады. Үстеу – қандай керемет сөз табы, қазақ тілін оқу арқылы
көптеген жаңалықтар ашуға болатындығын бүгінгі сабақта көзіміз жетті
деп сенемін.
Оқушылар білімін бағалау: Баяндама жасаған, саяхат картасын салған
және сабаққа ат салыса қатысқан барлық оқушыларға рахмет айтылып
баға қойылады.
Сабағымыздың соңында Абай Құнанбаевтың «Сегіз аяқ» өлеңін
тыңдайық. Ақын тілді құрметтеуге шақырады.
Алыстан сермеп
Жүректі тербеп
Шымырлап бойға жайылған
Қиуадан шауып

7. Қисынын тауып,
Тағыны жетіп қайырған.
Толғауы тоқсан қызыл тіл,
Сөйлеймін десең, өзің біл.
Үй тапсырма: үстеу сөз табы бойынша кроссворд, ребус және
анограмма құрастыру