Bu ünitede Takasbank, Merkezi Kayıt Kuruluşu ve Yatırımcı Tazmin Merkezi hakkında kısa bilgiler verilmiştir.

1. TAKAS VE
OPERASYON
Hazırlayan: Doç.Dr.Metin COŞKUN

2. TAKASBANK (İstanbul Takas ve Saklama Bankası AŞ)
Türkiye’de menkul kıymetlerinin alım satım işlemlerinin takası (sermaye
piyasalarında gerçekleştirilen alım satım işlemlerinden doğan menkul kıymetlerin
teslimi ve bedellerin ödenmesine ilişkin taahhütlere ait işlemlerin yapılması),
1986-1988 yıllarını kapsayan dönem içerisinde aracısız olarak işlem tarafları
arasında gerçekleştiriliyordu.
1988-1992 döneminde İMKB bünyesinde bir müdürlük tarafından sunulan bu
hizmetler, 1992 yılından itibaren İMKB ve üyelerinin ortaklığı ile kurulan İMKB
Takas ve Saklama A.Ş.’ye devredildi. 1996 yılında bankacılık lisansı da alarak
hizmet çeşitliliğini artıran İMKB Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank),
borsada işlem gören menkul kıymetleri kaydileştirerek merkezi saklamasını
yapmak üzere İMKB ile birlikte Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.’yi kurmuştur.
Bankann en büyük ortağı olan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın (İMKB)
unvanının Borsa İstanbul A.Ş. (BİAŞ) olarak değişimine paralel olarak
Takasbank unvanı da, 11 Nisan 2013 tarihinden itibaren “İstanbul Takas ve
Saklama Bankası A.Ş.-Takasbank” olarak değiştirilmiştir.

3. TAKASBANK (İstanbul Takas ve Saklama Bankası AŞ)
29 Mart 2013 tarihli Genel Kurul toplantısında kabul edilen Takasbank-İstanbul
Takas ve Saklama Bankası A.Ş ana sözleşmesi uyarınca, Bankanın başlıca
amacı ve konusu; sermaye piyasası ve borsa mevzuatı çerçevesinde takas ve
saklama hizmetleri vermek ve Bankacılık Kanunu ve diğer bankacılık
düzenlemeleri çerçevesinde yatırım bankacılığı işlemleri ile iştigal etmektir.
Takasbank, Borsa İstanbul bünyesinde mevcut piyasalarda gerçekleşen; pay,
borçlanma araçları, yurt dışı sermaye piyasası araçları, türev araçlar ve kıymetli
madenler ile ilgili işlemlerin nakit ve menkul kıymet takasını sonuçlandırmak
üzere yetkilendirilmiş merkezi takas kuruluşudur. Borsa İstanbul üyelerinin alım
satım işlemlerinden doğan menkul kıymet teslim etme ve teslim alma taahhütleri
ile alım satıma konu olan menkul kıymet karşılığındaki ödeme taahhütleri
Takasbank aracılığıyla hesaben sonuçlandırılmaktadır.
Ayrıca Takasbank'ın varoluş amaçlarından biri de, etkin bir merkezi teminat ve
risk yönetim sistemi geliştirerek sermaye piyasalarının risk yönetim altyapısının
güçlendirilmesine ve piyasada aracılık maliyetlerinin azaltılmasına katkı
sağlamaktır.

4. Takasbank Para Piyasası
Takasbank Para Piyasası (TPP), Aracı Kurum ve Bankalardan fon
fazlası ve/veya fon ihtiyacı olanların talep ve tekliflerinin
karşılaşmasını sağlayan, Takasbank tarafından kurulan ve işletilen
organize piyasadır. Takasbank, Yönetim Kurulu ve SPK tarafından
onaylanan TPP Yönetmeliği ile buna ilişkin Prosedür çerçevesinde
TPP’yi işleten kurum olup, TPP işlemlerinde, para satana karşı alan,
para alana karşı ise satan taraf konumundadır. Takasbank, TPP
işlemlerinde katılımcı olamamaktadır.

5. Nakit Kredi
Nakit Kredi; Aracı kurumlara, sermaye piyasası işlemlerinde
etkinlik ve kolaylık sağlayıp, takas borçlarının erken
kapatılması
sureti
ile,
takas
alacaklarından
erken
yararlanmalarını
sağlamak
ve
piyasalara
derinlik
kazandırılmasına yardımcı olmak amacıyla Takasbank
tarafından kullandırılan nakdi kredidir.

6. Saklama Hizmetleri
Takasbank tarafından 1992 yılından itibaren verilen merkezi saklama
hizmeti kapsamında; borsada işlem gören hisse senetleri ve yatırım fonu
katılma belgeleri ile ilgili oluşturulan tüm kayıtlar Sermaye Piyasası
Kurulu’nun menkul kıymetlerin kaydileştirilmesine ilişkin düzenlemeleri
gereğince, Merkezi Kayıt Kuruluşu A.Ş.’ye aktarılmıştır.
İMKB üyeleri, ihraççı şirketler ve kurumsal yatırımcılara yönelik fiziksel
saklama hizmeti verilmeye devam edilmektedir.

7. Takas Hizmetleri
Borsa İstanbul Borçlanma Araçları Piyasası Kesin Alım Satım
Pazarı, Nitelikli Yatırımcı İhraç Pazarı, Repo-Ters Repo Pazarı,
Menkul Kıymet Tercihli Repo-Ter Repo Pazarı, Bankalararası Repo
Pazarı ve Pay Senedi Repo Pazarında gerçekleştirilen işlemlerin
takası Takasbank tarafından sonuçlandırılır. Borsa İstanbul
Borçlanma Araçları Piyasasında yapılan işlemlerin takası aynı gün
(T+0), döviz ödemeli kıymetlerin takası ise en az 1 iş günü
(T+1)valörlü olarak gerçekleştirilir.
Üyeler yükümlülüklerini valör günü saat 16:30'a kadar yerine
getirmek zorundadır. Aksi halde temerrüt hükümleri uygulanır.

8. Takas Hizmetleri
Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası’nda gerçekleşen işlemlerin takası, işlem
gününü izleyen ikinci iş günü (T+2), alış ile satışlar netleştirilerek, Teslim Karşılığı
Ödeme (DVP) ilkesi çerçevesinde kaydi olarak gerçekleştirilmektedir. Pay Piyasası’nda
sadece kaydileşmiş pay ve türevleri işlem görebildiğinden takas işlemleri aracı
kuruluşların Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) nezdindeki saklama hesapları üzerinden
Takasbank ve MKK arasındaki entegre sistem aracılığıyla gerçekleştirilir.
Aracı
kuruluşların, iki seans süresince gerçekleştirilen işlemlerinde, pay senedi ve nakit olarak
netleştirme yapılır. Aynı tarihli iki seans süresince, bir pay senedinden hem satış hem de
alış işlemi yapan aracı kuruluş, satış toplamı alış toplamına mahsup edilerek çıkan net
bakiyeye göre söz konusu pay senedinden takasa borçlandırılır veya alacaklandırılır.
Tüm hisse senetlerindeki alış veya satışlarının bedelleri ise genel olarak netleştirilir ve
aracı kuruluşun alış tutarları fazla ise takasa borçlu, satış tutarları fazla ise takastan
alacaklı olur. Aracı kuruluşlar, takasa olan kıymet ve nakit borçlarını, T+2 günü saat
16:30’a kadar kapatmak zorundadırlar. Takas borçlarını 16:30'a kadar kapatamayan
aracı kuruluşlar, herhangi bir bildirime gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılırlar.

9. Varlık Transferi
Takasbank bilgisayar sistemi Borsa İstanbul ve Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası'na on-line olarak bağlı bulunmaktadır. Takasbank, para ve sermaye
piyasaları arasında menkul kıymetler ve paranın hızlı, güvenli ve ucuz bir şekilde el
değiştirmesini sağlayan bir köprü işlevini gerçekleştirmektedir.

10. Numaralandırma
Takasbank, Türkiye’de ihraç edilen menkul kuymetlere ve
diğer finansal araçlara ISIN ve CFI kodu tahsis etmek üzere
Sermaye Piyasası tarafından görevlendirilen Ulusal
Numaralandırma Kuruluşu’dur.
Menkul Kıymetleri tanımlamak için kullanılan uluslararası
standart olan ISIN kodu (ISO 6166), ülkemizde hisse
senetleri, devlet tahvili, hazine bonosu, Vadeli Opsiyon
Borsası sözleşmeleri ve yatırım fonları için kullanılmaktadır.

11. Veri Sağlama Hizmeti
Sermaye Piyasası Kurulu’nun izni çerçevesinde; yatırım fon/ortaklıklarının
Takasbank sistemi üzerinden yapmış oldukları bildirimler ve kurumsal
yatırımcılara ( yatırım fonu, yatırım ortaklığı ve emeklilik yatırım fonları ) ait olan
menkul bazında konsolide bakiye bilgileri Takasbank ile veri yayın sözleşmesi
imzalamış olan veri dağıtım şirketlerine verilmektedir. Kurumsal yatırımcılara ait
konsolide menkul kıymet bakiyeleri her saat başında, fon bilgileri günbaşında
olmak üzere bir kez veri dağıtım şirketlerinin ulaşabildikleri internet ortamına
aktarılmaktadır.
Takasbank ile “Veri Yayın Sözleşmesi” imzalayarak yatırım fonları ve yatırım
ortaklıkları bilgilerini yayınlayan Veri Dağıtım Şirketleri;
Finnet Elek. Yay. Data İletişim San. Tic. Ltd. Şti.
Forex Bilgi İletişim Hiz. A.Ş.
DirectFN Finansal Veri ve Tek. Hizm. Ltd. Şti.
Reuters Enformasyon Ltd. Şti.
Matriks Bilfi Dağıtım Hizmetleri A.Ş.'dir.

12. MERKEZİ SAKLAMA KURULUŞU (MKK)
MKK Sermaye Piyasası Kurulu tarafından kaydileştirilmesine karar verilmiş
sermaye piyasası araçları için Türkiye’nin Merkezi Saklama Kuruluşu’dur.
Türkiye sermaye piyasası araçları için hak sahibi bazında tam kaydileştirme
modelini uygulamaktadır.
Haksahibi bazında kaydileştirme sürecine 25.04.2005 tarihinde yatırım fonları
katılma belgeleri ile başlanmış, 28.11.2005 tarihinde BİAŞ'da işlem gören
şirketlerin borsada işlem görsün görmesin tüm pay senetlerinin kaydileştirilmesi
ile devam edilmiştir. Bu tarihten sonra BİAŞ'da işlem gören şirketlerin sermaye
artırımları, halka açılarak borsada işlem gören şirketlerin ihraçları ve şirketlerin
tüm sermaye piyasası aracı ihraçları fiziki sertifika basılmaksızın tamamen
elektronik ortamda kayden yapılır hale gelmiştir.
MKK’nın amaçlarından birisi işlem sonrası hizmetlerinde uluslararası sermaye
piyasaları uygulamalarını da takip ederek, piyasaların etkinliğinin artırılması
bağlamında üzerine düşen sorumlulukların tam anlamıyla yerine getirilmesi ve
karşılaşılabilecek risklerin minimize edilebilmesidir.

13. MERKEZİ SAKLAMA KURULUŞU (MKK)
MKK, sermaye piyasası araçlarının kayden ihracının yapıldığı, haksahibi
bazında açılan hesaplarda sermaye piyasası araçlarının kaydedildiği,
bunlar üzerindeki hakların izlendiği, kayıtlarına hukuki sonuçlar bağlandığı
Kanunla bu görevi üstlenmiş bir merkezi yapıdır. Bir başka deyişle,
menkul kıymetlerin ihraç edildiği, haksahibi bazında hesaplarda tutulduğu,
el değiştirdiği, bunlara ilişkin hakların tesis edildiği merkezi bir sistemdir.
MKK bu yapısıyla Türkiye’nin Merkezi Saklama Kuruluşu’dur.

14. MERKEZİ SAKLAMA KURULUŞU (MKK)
İMKB Takas ve Saklama A.Ş., 1992 yılında İMKB tarafından, İMKB bünyesinde
mevcut piyasalarda gerçekleşen işlemlerin nakit ve menkul kıymet takasını
sonuçlandırmak üzere yetkilendirilmiş merkezi takas ve saklama kuruluşuydu.
Türkiye’de 1995 öncesine kadar İMKB Takas ve Saklama A.Ş. borsada işlem
gören şirketlerin halka açık pay senetlerini kasalarında fiziken immobilize sistem
adı altında üye bazında tutarken, 1994 krizi ile birlikte aracı kurumların iflas
etmeleri sonucu Sermaye Piyasası Kurulu’nun (SPK) 15.12.1994 tarihli kararıyla
İMKB Takas ve Saklama A.Ş.’ye borsada işlem gören şirketlerin halka açık pay
senetleri için yatırımcı bazında immobilize sistemi kurma görevi verilmiştir. İMKB
Takas ve Saklama A.Ş. 1997 yılında yatırım bankacılığı lisansı alarak İMKB
Takas ve Saklama Bankası A.Ş. (Takasbank) adını almıştır. Bu dönemde pay
senetleri basılmaya devam etmiş, sermaye artırımlarında yeni pay senetleri
bastırılmış ancak borsada işlem gören şirketlerin halka açık pay senetleri
borsada alınıp satıldığında takasının kolaylaştırılmasını teminen immobilize
sistem uygulaması çerçevesinde önce Müşteri Bazında Saklama, daha sonra
Müşteri İsmine Saklama adı altında Takasbank’ta fiziken depolanması söz
konusu olmuştur. Dolayısıyla pay senetleri için 28.11.2005 tarihine kadar
geleneksel kıymetli evrak hukuku ve fiziki sistem hukuken varlığını devam
ettirmiştir. Takasbank söz konusu görevi 28.11.2005 tarihine kadar sürdürmüştür.

15. MERKEZİ SAKLAMA KURULUŞU (MKK)
Sermaye piyasaları için kaydileştirme reformunun ilk adımı 1999 yılında
Sermaye Piyasası Kanununa eklenen 10/A maddesi ile birlikte atılmıştır.
Sermaye Piyasası Kanunu’nun (SPKn) 10/A maddesiyle çok önemli bir
değişiklik yapılmış ve fiziki sertifikaya bağlı klasik kıymetli evrak
hukukundan vazgeçilerek sermaye piyasası araçları ve bunlara ilişkin
hakların elektronik ortamda Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından
kayden izleneceği kaydi sisteme geçilmesi yönünde yasal düzenleme
tamamlanmıştır. Bu reformun ana öğesi olarak sermaye piyasası
araçlarının ve bunlara ilişkin hakların elektronik ortamda kayden izlenmesi
ile görevlendirilen MKK 2001 yılında kurulmuştur. Kaydileştirme sürecine
25.04.2005 tarihinde yatırım fonları ile başlanmış 28.11.2005 tarihinde
İMKB’de işlem gören pay senetlerinin topluca kaydileştirilmesi ile devam
edilmiştir. Bu aşamadan sonra yeni sermaye piyasası aracı ihraçları
tamamen kaydi olarak yapılır hale gelmiştir.

16. MERKEZİ SAKLAMA KURULUŞU (MKK)
Mevcut durumda payları İMKB’de işlem gören anonim ortaklıkların
borsada işlem görsün görmesin tüm payları, yatırım fonu katılma
belgeleri, özel sektör tahvillleri, varantlar, varlık teminatlı menkul kıymetler
MKK tarafından kayden izlenmekte, yeni sermaye piyasası aracı ihraçları
kayden yapılmaktadır. Bu kıymetlere ilişkin tesis edilen haklar MKK
kayıtlarına yansıtılmakta olup, bu kayıtlara hukuki sonuç bağlanmaktadır.
Bu bağlamda kaydi sisteme geçiş öncesi Takasbank’ın üstlendiği
fonksiyon ile kaydi sisteme ilişkin düzenlemelerin MKK’ya atfettiği
fonksiyon birbirinden tamamen farklıdır. MKK, Takasbank gibi fiziken
bastırılmış pay senetlerini deposunda toplu olarak tutan bir kurum
olmayıp, sermaye piyasası araçlarının kayden ihracının yapıldığı, bunlar
üzerindeki hakların izlendiği, kayıtlarına hukuki sonuçlar bağlandığı
Kanunla bu görevi üstlenmiş bir merkezi yapıdır. MKK bu yapısıyla
Merkezi Saklama Kuruluşu (CSD : Central Securities Depository)
fonksiyonlarını da üstlenmiş durumdadır.

17. MERKEZİ SAKLAMA KURULUŞU (MKK)
Sunulan Hizmetler:
Merkezi Saklama
Üyeler tarafından, müşterileri adına hesap açılması
Transfer işlemleri
Hak kullanım hizmetleri
Bilgi paylaşımı

18. YATIRIMCI TAZMİN MERKEZİ (YTM)
YTM yatırım kuruluşlarının, yatırım hizmet ve faaliyetinden kaynaklanan
nakit ödeme veya sermaye piyasası araçları teslim yükümlülüklerini
yerine getirememeleri hâlinde, Sermaye Piyasası Kurulunca 6362 sayılı
Sermaye Piyasası Kanunu çerçevesinde alınan tazmin kararını yerine
getirmek amacıyla kurulmuş olan kamu tüzel kişiliğini haiz bir kuruluştur.

19. YATIRIMCI TAZMİN MERKEZİ (YTM)
Yatırımcı Tazmin Merkezinin görevi yatırım kuruluşlarının, yatırım hizmet
ve faaliyetinden kaynaklanan nakit ödeme veya sermaye piyasası
araçları teslim yükümlülüklerini yerine getirememeleri hâlinde, Sermaye
Piyasası Kurulunca Sermaye Piyasası Kanunu çerçevesinde alınan
tazmin kararını yerine getirmektir.
Tazminin kapsamını, yatırımcılara ait olan ve yatırım hizmeti ve faaliyeti
veya yan hizmetler ile bağlantılı olarak yatırım kuruluşu tarafından
yatırımcı adına saklanan veya yönetilen nakit ödeme veya sermaye
piyasası araçlarının teslim yükümlülüklerinin yerine getirilmemesinden
kaynaklanan talepler oluşturur.

20. YATIRIMCI TAZMİN MERKEZİ (YTM)
Hak sahibi her bir yatırımcıya ödenecek azami tazmin tutarı yüz bin Türk
Lirasıdır. Bu tutar her yıl ilan edilen yeniden değerleme katsayısı
oranında artırılır. Kurulun teklifi üzerine Bakanlar Kurulu tarafından
toplam tazmin tutarı beş katına kadar artırılabilir. Bu sınır, hesap sayısı,
türü ve para birimine bakılmaksızın, bir yatırımcının aynı kuruluştan olan
taleplerinin tümünü kapsar. YTM tarafından ödenecek azami tutarın
üzerinde kalan tutarın başka bir yatırımcıya ödenmesi amacıyla
devredilmiş olması hâlinde devralana YTM tarafından ödeme yapılmaz.