Oto prezentacja z serii FONETYKA I FONOLOGIA dla studentów IJ/UAM w ramach Wstępu do językoznawstwa. Zapraszam do zadawania pyań lub komentowania i poprawiania;).

1. AKCENT
Konrad Juszczyk, IJ/UAM
FONETYKA&FONOLOGIA X
1

2. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
4/1/20142
 Segment wypowiedzi stanowiący jednośd
artykulacyjną i akustyczną, posiadający
maksimum donośności, który może byd
fonetycznie samodzielną wypowiedzią. (EJO: 575)
 Jakie głoski mogą byd ośrodkiem sylaby?
 samogłoska dług, pstrąg, truskawka, kręgi…
 spółgłoska półotwarta dlh (słowackie dług)
 spółgłoska nosowa (japooski)
 spółgłoska szczelinowa pssst
 Jaka to grupa głosek? Dlaczego są sylabiczne?
Sylaba czyli zgłoska (gr.’połącznie’)

3. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Sylaba i akcent: suprasegmentalia
 Akcent i intonacja: co, czym i jak wyróżnia?
 wyrazowy, frazowy i zdaniowy (jaką ma funkcję?)
 Akcent wyrazowy – główny i stały
 melodyczny, naciskowy, iloczasowy (jak brzmi?)
 inicjalny, pro/paro-oksytoniczny (jaką ma pozycję?)
 Akcent wyrazowy
 stały i ruchomy (zawsze na tej samej pozycji?)
 główny i poboczny (jedyny w wyrazie czy nie?
3

4. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Typy akcentu wyrazowego
4
JEDYNY W
WYRAZIE?
GŁÓWNY
POBOCZNY
ZMIENIA
POZYCJĘ?
STAŁY
RUCHOMY
JAK BRZMI?
MELODYCZNY
NACISKOWY
ILOCZASOWY
JAKĄ MA
POZYCJĘ?
INICJALNY
OKSYTONICZNY
PAROKSYTONICZNY
PROPAROKSYTONICZNY

5. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
5
Krótka charakterystyka akcentu:
 Wyrazowy:
 Uwydatnienie niektórych sylab w wyrazie poprzez
zwiększenie siły lub wydłużenie artykulacji i zmianę
tonu (wysokości muzycznej)
 funkcja delimitacyjna i dystynktywna
 Frazowy: intonacja zwraca uwagę na tę częśd
zdania, która niesie ważniejszą informację na tle
innych czyli remat (patrz rozdział 28 p.N. s. 298).
 Zdaniowy: tryb zdania, znaki przestankowe i itp.

6. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Rodzaje akcentu wyrazowego
6
AKCENT ZMIANA EFEKT JĘZYKI
MELODYCZNY
TONALNY
MUZYCZNY
tonu
podstawowego
Głos jest
wyższy lub
niższy.
chiński,
wietnamski,
ibo, birmański
DYNAMICZNY
EKSPIRACYJNY
NACISKOWY
amplitudy
dźwięków mowy,
energii akust.
Głos jest
głośniejszy
lub cichszy.
polski, rosyjski,
angielski
ILOCZASOWY
RYTMICZNY
KWANTYTATYWN
Y
długości sylaby
lub głoski
Głos ma
różne tempo.
czeski, węgierski,
słowacki, grecki

7. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
7
Rodzaje akcentu głównego i stałego :
 W pewnych językach występuje akcent wyrazowy
główny, który z reguły ma stałą pozycję w wyrazie:
 inicjalny węgierski, czeski i słowacki
 lengyel (Polak, polski); egyetem (uniwersytet); Magyrország (Węgry)
 oksytoniczny francuski, turecki
 cabaret (knajpa); jogurt; sofa
 paroksytoniczny polski, swahili
 kabaret; jogurt; sofa
 proparoksytoniczny macedooski
 logika; papryka; polityka; uniwersytet
 Jest to głównie akcent dynamiczny, chod nie tylko!

8. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
8
Akcent swobodny czyli ruchomy
 W niektórych językach akcent ma funkcję
dystynktywną czyli różnicuje znaczenia:
 w rosyjskim:
 уже (węziej) : уже (już);
 знаком (znakiem) : знаком (znajomy)
 pукu (ręce) : pукu (ręki)
 w angielskim:
 export (eksportowad/czasownik); export (eksport/rzeczownik)
 convict (skazad/czasownik); convict (skazaniec/rzeczownik);
 record (nagrywad); record (nagranie, płyta);
 hiszpaoski, grecki, włoski…

9. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
9
Akcent tonalny czyli melodyczny
 Akcent oparty na zmianie intonacji w obrębie sylaby
występuje w funkcji dystynktywnej w językach zwanych
tonalnymi (mówi nimi ponad połowa świata!):
 języki płd.-wsch. Azji chioski, tajski, wietnamski,…
 tonalne melodyczne – zmienność tonu nierozkładalna fonologicznie!
 języki Afryki ibo, hausa (Nigeria);
 tonalne rejestrowe – 2/3 poziomy/rejestry dla brzmienia sylaby i kombi.
 języki Amer.płn. Mazatek (Meksyk)
 Elementy systemów tonicznych obecne są również
w językach europejskich: norweskim, chorwackim
i litewskim czy łotewskim i innych.

10. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
10
Akcent iloczasowy
 Języki, w których występuje opozycja
fonologiczna między smg krótkimi a długimi:
 czeski, słowacki, węgierski, niemiecki, angielski…
 rada (rada) – ráda (rada: zadowolona)
 česky (po czesku) – český (czeski)
 W języku polskim różnice znaczące iloczasowe
były do XVI wieku, ale potem już zanikły…
 Pozostały tylko jako wyraz emfazy: Taaaka ryba!

11. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Bibliografia fonetyczno-fonologiczna
 Baoczerowski, Jerzy, Pogonowski, Jerzy, Zgółka, Tadeusz. 1982. Wstęp do
językoznawstwa. Poznao: UAM.
 Wierzchowska, Bożena, 1971. Wymowa polska. Warszawa: PZWS.
 Wierzchowska, Bożena, 1980. Fonetyka i fonologia języka polskiego. Ossolineum.
 Tabakowska, E. (red.) 2001. Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa.
Kraków: Universitas. *rozdział V o dźwiękach jęz.+
 Ostaszewska & Tambor. 2000. Fonetyka i fonologia języka polskiego.
 Bibliominimum Bibliomaximum kognigrafia.xls
4/1/201412