Oto prezentacja z serii FONETYKA I FONOLOGIA dla studentów IJ/UAM w ramach Wstępu do językoznawstwa. Zapraszam do zadawania pyań lub komentowania i poprawiania;).

1. Definiowanie fonemu a
reprezentacje fonologiczne
Konrad Juszczyk, IJ/UAM
FONETYKA&FONOLOGIA IX

2. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Porównanie dystrybucji głosek
homodystrybucja tożsame  główne
komplementarna różne  pozycyjne
komplementarna słabsza jedno różne  pozycyjne
opcyjna/wolna wariancja tożsame  fakultatywne
słabsza opcyjna/wolna wariancja jedno tożsame  fakultatywne
rodzaj
dystrybucji głosek
sąsiedztwa ≠
opozycja
fonologiczna
warianty
(allofony)
!!! GŁOSKI !!!

3. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
PROLEGOMENA do „łapania” fonemu:
 Różnice fonetyczne mają różną wartość.
 Fonolog pyta czy różnice fonetyczne (3+1) są
istotne ze względu na funkcje jakie dana głoska
może pełnić w systemie dźwiękowym języka.
 W opozycji fonologicznej chodzi o funkcje głosek
w danym języku, czyli ich miejsce w systemie.
 Być fonemem to być elementem systemu!
 Fonemy są powiązane układami – opozycjami.
 Cechy odróżniające wyrazy to cechy dystynktywne.

4. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Definicja FONEMU wg Baoczerowskiego
Homofonemiczność „łapie” głoski w fonemy:
 Ekwiwalencja zapewnia, że każda z głosek
danego języka da się „złapać” w odpowiedni
fonem.
 Wariancja opcyjna słabsza pozwala w dany
fonem „złapać” te głoski, które mają choćby
jedno wspólne otoczenie i nie są związane
opozycją fonologiczną. Na przykład [r] i [R].

5. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Definicja FONEMU wg Baoczerowskiego
 Opozycja fonologiczna zabrania „łapania”
w jeden fonem głosek, których wymiana
zmienia znaczenie.
 Głoski będące w opozycji fonologicznej realizują
różne fonemy i są w homodystrybucji.
 Dystrybucja komplementarna nie dopuszcza
„złapania” w fonem głosek nie będących
 ani w słabszej dystrybucji komplementarnej
 ani też w słabszej wolnej wariancji

6. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Definicja FONEMU wg Baoczerowskiego
 Fonetyczna dystynkcja zapewnia „łapanie” w jeden
fonem głosek podobnych ze względu na pewne cechy
wspólne – relewantne, ale i dystynktywne.
 Głoski należące do różnych fonemów różnią się
przynajmniej jedną cechą dystynktywną.
 Ekonomia ma przestrzegać przed zbyt drobnym
„łapaniem” głosek w fonemy
 Im mniej fonemów w systemie języka, tym lepiej.

7. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
FONEM jako zbiór głosek
 Fonem to zbiór homofonemicznych głosek.
 Głoski danego fonemu różnią się cechami
relewantnymi, a nie dystynktywnymi.
 warianty (alofony) to głoski realizujące fonem
 Wariant podstawowy to ta głoska,
która występuje w największej ilości
sąsiedztw, czyli najpowszechniejsza.
 Wariant pozycyjny lub kombinatoryczny
to ta głoska, która występuje tylko
w sąsiedztwie innych głosek, czyli
nie jest głoską samodzielną.
 Wariant fakultatywny to głoska występująca
opcjonalnie w sąsiedztwie innych głosek.
 Przykład: /m/ -> [m], [m’], [m̥], [m̥’], [ɱ ]

8. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
/m/
[m]ors pas[m̥] kos[m̥’]ki[m’]iał wyrazy
[m] [m̥] [m̥’][m’] GŁOSKI
#+smg b.+...# #...+i b.+...+b. otoczenia
dźw. bezdźw. b.&m.m. CECHY
/m/ /m/ /m/
ubezdźw. ub.&zm.zm. PROCESY
FONEM
udźw.
udźw.=udźwięcznienie; ubezdźw.=ubezdźwięcznienie;
zm.=zmiękczenie; m.=miękkie; b.=bezdźwięczne; # pauza

9. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Dlaczego /m/ jest fonemem?
 /m/ jest spółgłoskowe, nosowe, dwuwargowe.
 To są cechy wspólne głosek należących do fonemu /m/.
 /m/ jest w homodystrybucji m.in. z: /r/, /l/, /n/, /p/.
 /m/ jest zbiorem głosek [m], [m’], [m̥], [m̥’] oraz
[ɱ] w tra[ɱ]waj lub [ ] w tra[ ]waj lub tramwaj.
 [m] jest w dystrybucji komplementarnej z głoskami
[m’], [m̥], [m̥’], czyli wariantami pozycyjnymi /m/.
 [m] jest w wolnej wariancji z głoskami [ɱ] i ],
czyli wariantami fakulatatywnymi fonemu /m/.

10. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Inne reprezentacje fonologiczne
 Funkcjonalne badanie dźwięków mowy w
ramach strukturalizmu polega na opisie:
 Cech artykulacyjnych głosek jako wariantów
fonemów i ich systemu jako listy lub tabeli.
 Współczesna fonologia posługuje się raczej
pojęciami reprezentacji fonologicznej oraz
procesów i reguł fonologiznych. Korzysta się z
nich w fonologii generatywneji i optymalnej.
 Największe uznanie zdobywają te teorie,
które wyjaśniają najwięcej zjawisk w językach.
 Polecam podręcznik Szpyry-Kozłowskiej